ХҒТАР 10.87.07
Зукай Ж.З.
ЕАЭО кейбір елдерінің аумағында халықаралық
жазылған: «Шарт әрекетінің аумақтық аясы. Егер шартта басқаша кӛз- делмесе немесе басқаша бекітілмесе, онда шарт әр қатысушы мемле- кеттің барлық аумағында міндетті». Ал осы Конвенцияның 27-бабында:
«Қатысушы шартты орындамағанын ақтау үшін ӛзінің ішкі құқығы ере- желеріне сілтеме жасай алмайды» деп бекітілген [1].
Халықаралық құқық теориясында Г. Триппель, Ф. Мартенс, Л. Оп- пенгейм, Д. Анцилотти сияқты белгілі ғалымдар халықаралық құқық мемлекетішілік құқықтан бӛлек, дербес құқық саласы (дуалистік теория) деп санаса, монистік теориясын қолдаушы Г. Кельзен, Е. Кауфман, А. Цорн сияқты ғалымдар халықаралық құқық пен мемлекетішілік құқық бір- тұтас құқық жүйесі деп санайды. Ал практикада дуализмді ұстанатын мемлекеттердің заңнамасы бойынша халықаралық құқық нормалары мемлекеттің ішкі құқығына инкорпорацияланғаннан (трансформация- ланғаннан) кейін ғана қолданылса, монизмді ұстанатын мемлекеттер халықаралық құқық нормаларын ұлттық құқықтық жүйенің құрамдас бӛлігі деп санап, олардың мемлекет ішінде тікелей қолданылуын бекітеді.
Халықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нор- малары тиісті мемлекет құқығының құрамдас бӛлігі болады деген кон- ституциялық принцип алғаш 1919 жылы Германияның, 1920 жылы Ав- стрияның Конституцияларында бекітілді. Ал 1931 жылғы республика- лық Испанияның Конституциясы бұл принципті одан әрі дамытып, шарттық және әдетғұрыптық нормалар ұлттық құқықтың құрамдас бӛлігі ретінде танып, шарттық нормалардың заңдардан басымдығын бекітті [2, 157б.]. Қазіргі таңда бұл принцип әр мемлекеттің құқықтық жүйесінің ерекшеліктеріне қарай, белгілі бір дәрежедегі ӛзгерістермен кӛпшілік мемлекеттердің Негізгі заңдарында бекітілген. Мысалы, АҚШ Конституциясында халықаралық шарттар туралы жеткілікті қарастырыл- ған, бірақ халықаралық құқық принциптері туралы айтылмайды. Ал қазіргі Француз Конституциясының преамбуласында Француз Республи- касының халықаралық құқықтың жалпы нормаларын сақтайтындығы туралы айтылған [3, 254 б.].
Еуразиялық экономикалық одақ құрамына енетін мемлекеттердің Конституцияларында да халықаралық құқық нормаларының әрекет етуі тәртібі туралы нормалар қарастырылған.
Ресей Федерациясы Конституциясының 15 бабы 4 тармағында бы- лай делінген: «Халықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нормалары және Ресей Федерациясының халықаралық шарттары оның құқықтық жүйесінің құрамдас бӛлігі болады. Егер Ресей Федерациясы- ның халықаралық шарттарында заңда кӛзделгендерден ӛзгеше ережелер бекітілсе, онда халықаралық шарттардың ережелері қолданылады» [4].
Республика ратификациялаған халықаралық шарттардың ғана заңдардан басымдығы бар екені нақты айтылған Қазақстан Республи- касының Конституциясына қарағанда, Ресей Федерациясының Консти- туциясы дәл қандай шарттардың басымдығы барлығын нақтыламайды.
Біз халықаралық құқықта халықаралық шарттардың әр түрлі түрлері бар екенін білеміз. Мысалы, қатысушылардың санына қарай кӛпжақты және екіжақты шарттар, реттеу объектісіне қарай саяси, экономикалық, мә- дени және тағы басқа шарттар, әрекет ету аясына қарай әмбебап және аумақтық шарттар, қосылу мүмкіндігіне қарай ашық және жабық шарт- тар, келісуші тараптардың деңгейіне қарай мемлекетаралық, үкіметара- лық және ведомствоаралық шарттар және т.б. 1995 жылдың 15 шілде- сінде қабылданған «Ресей Федерациясының халықаралық шарттары туралы» Федералдық заң келісуші тараптардың деңгейіне қарай халықа- ралық шарттардың үш санатын кӛрсетеді, олар – мемлекетаралық, үкіме- таралық және ведомствоаралық шарттар. Ресейлік зерттеуші С.Ю. Ма- рочкиннің пікірінше, «басымдықты айқындау кезінде ең алдымен шарт- тарды жасасу деңгейіне байланысты олардың ара жігін ажыратудың (мемлекетаралық, үкіметаралық, ведомствоаралық шарттар) маңызы зор.
Шарттардың басқа түрлеріне келетін болсақ, мұнда олардың мін- деттілігіне келісім білдіру деңгейі бірінші кезектегі маңызға ие. Әлбетте, шарттардың жекелеген тиісті түрлеріне қатысты бұл мәселе бірдей емес шешімге ие болады.
Конституция заңдарға қарағанда ӛзге ережелерді белгілейтін шарттарды қолдану басымдығын береді. Бұларға міндеттілігіне келісім Федералдық заң нысанында берілген шарттар (ратификациялау туралы, бекіту туралы, қабылдау, қосылу туралы – «Ресей Федерациясының халықаралық шарттары туралы» Заңының 17, 20, 21-баптарын қараңыз) жатады. Басқаша айтқанда, заңға қарағанда заңдық күші неғұрлым тӛмен актімен қолданысқа енгізілген халықаралық шарт заң алдында басым- дыққа ие бола алмайды. Басқаша болу құқықтық логикаға қайшы келер еді» [5, 112б.]. Осылай дей келе, ғалым мемлекетаралық шарттар мен үкіметаралық шарттар ғана емес, кейде тіпті ведомствоаралық шарттар- дың да міндеттілігіне келісім беру үшін федералдық заң қабылдануы мүмкін екендігін, ондай жағдайда тіпті олар да (ведомствоаралық шарт- тар) заңдардан басым болатынын айтады.
РФ Жоғарғы Соты Пленумының 2003 жылдың 10 қазанындағы
«Халықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нормала- рын және Ресей Федерациясының халықаралық шарттарын соттардың қолдануы туралы» №5 Қаулысында да «Ресей Федерациясының міндет- тілігіне келісім федералдық заң нысанында берілген халықаралық
шартының ережелері Ресей Федерациясының заңдарының алдында басымдыққа ие. Ресей Федерациясының міндеттілігіне келісім федерал- дық заң нысанынан басқа нысанда берілген халықаралық шартының ережелері осы шартты жасасқан мемлекеттік билік органы шығарған заңға тәуелді нормативтік актілердің алдында басымдыққа ие (Ресей Федерациясы Конституциясының 15-бабының 4-бӛлігі, 90, 113-бапта- ры)» делінген [6].
Ресей Федерациясының құқықтық жүйесінде халықаралық құқық нормаларының әрекет ету шегі мен тәртібін тек Ресей Федерациясының Конституциясы ғана емес, сондай-ақ федералдық заң да анықтайды.
1995 жылдың 15 шілдесіндегі «Ресей Федерациясының халықаралық шарттары туралы» Федералдық заңның 5-бабы 3-тармағында: «Қолдану үшін мемлекетішілік актілерді шығаруды талап етпейтін Ресей Федера- циясының ресми жарияланған халықаралық шарттарының ережелері Ре- сей Федерациясында тікелей қолданылады. Ресей Федерациясының ха- лықаралық шарттарының ӛзге ережелерін жүзеге асыру үшін тиісті құқықтық актілер қабылданады», ‒ делінген [7].
Кӛріп отырғанымыздай, Ресей Федерациясында қолданылу үшін халықаралық шарттар біріншіден, ресми жариялануы керек. Екіншіден, қолданылуы үшін арнайы мемлекетішілік акт қабылдау қажет емес болса, ондай халықаралық шарттардың ережелері Ресейдің аумағында тікелей қолданылады.
Егер шартта қатысушы мемлекеттердің ішкі заңнамаларына ӛзге- рістер енгізу туралы міндеттеме қарастырылған болса, ол Ресей Феде- рациясы халықаралық шартының ережелерін тікелей қолданудың мүмкін еместігін куәландыратын белгіге жатады [6]. Мұндай жағдайда, халықа- ралық шарттың нормалары қабылданған тиісті құқықтық актілер арқылы Ресей Федерациясының аумағында әрекет етеді. Бірақ біз халықаралық жария құқықтық шарттардың ерекшілігі сол, олар әрдайым мемлекет аумағында тікелей қолдануға ыңғайлы емес екенін ұмытпауымыз керек.
2010 жылы 27 маусымда бүкілхалықтық референдумда қабылдан- ған Қырғыз Республикасы Конституциясы 6 бабының 3 тармағында ха- лықаралық құқық нормаларының құқықтық жүйедегі орны туралы былай делінген: «Қырғыз Республикасы қатысушысы болып табылатын, белгіленген тәртіппен күшіне енген халықаралық шарттар, сондай-ақ халықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нормалары Қырғыз Республикасы құқықтық жүйесінің құрамдас бӛлігі болады. Ха- лықаралық шарттар және халықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нормаларын қолдану тәртібі мен шарттары заңда анықталады» [8].
2016 жылы 11 желтоқсанда ӛткен референдум нәтижесінде енгізіл- ген ӛзгерістер мен толықтыруларға дейін бұл бап мынадай редакцияда болған еді: «Қырғыз Республикасы қатысушысы болып табылатын, белгіленген тәртіппен күшіне енген халықаралық шарттар, сондай-ақ халықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нормалары Қырғыз Республикасы құқықтық жүйесінің құрамдас бӛлігі болады.
Адам құқық-тары туралы халықаралық шарттардың нормалары тікелей қолданылады және басқа халықаралық шарттардың нормаларынан ба- сым болады». Кӛріп отырғанымыздай, егер бұған дейін Қырғыз Респуб- ликасы адам құқықтары бойынша халықаралық шарттардың тікелей қолданылатындығын және олардың заңдардан басым екендігін конститу- циялық нормамен бекіткен болса, соңғы ӛткен референдум арқылы ол нормадан бас тартып, халықаралық құқық нормаларын қолдану тәртібін анықтауды жай заңдарға жүктейді. Бірақ 2014 жылы 24 сәуірде қабыл- данып, 2015 жылдың 9 маусымы мен 2017 жылдың 27 наурызындағы Заңдармен толықтырулар мен ӛзгертулер енгізілген «Қырғыз Республи- касының халықаралық шарттары туралы» Заңында [9] әзірше халықара- лық құқық нормаларын қолдану тәртібі мен шарттары, олардың мем- лекетішілік заңнамамен арақатынасы туралы норма жоқ.
Ал халықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нормаларының түсінігі мен оларға не жататыны туралы сұрақ халықа- ралық құқықта әлі күнге дейін даулы, нақты шешімін таппаған ӛзекті мәселе болып қалып отыр.
Нормативтік халықаралық құжаттарда (шарттар мен келісімдерде) жалпыға танымал принциптер мен нормалардың анықтамасы жоқ. БҰҰ Бас Ассамблеясы 1970 жылы 24 қазанда қабылдаған «Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысына сәйкес мемлекеттер арасындағы достық қарым- қатынастар мен ынтымақтастыққа қатысты халықаралық құқық прин- циптері туралы» Декларацияда «әрбір мемлекет халықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нормаларынан туындайтын ӛз мін- деттемелерін адал орындауға міндетті», сондай-ақ «әрбір мемлекет ха- лықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нормаларына сәйкес келетін халықаралық құқық шарттарынан туындайтын ӛз мін- деттемелерін адал орындауға міндетті» деп жазылғанына қарамастан, ондай принциптер мен нормалардың анықтамасын бермеген [10, 9 б.].
Соған қарамастан, Қырғызстан Конституциясы жоғарыда аталған бабында халықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нормалары мемлекет аумағында қолданылатындығын, ал оны қолдану тәртібі заңмен анықталатынын бекітті.
«Қырғызстан Конституциясы елдің құқықтық жүйесі құрамына
халықаралық құқықтың жалпыға танымал принциптері мен нормаларын қоса отырып, осы принциптер мен нормалар ұғымына анықтама бермейді, олардың қайнар кӛздерін атамайды және олардың Қырғыз Республикасының нормативтік құқықтық актілерімен арақатынасын анықтаудың коллизиялық принципін кӛрсетпейді» деп жазады қырғыз зерттеушісі Ч.А. Мусабекова [11, 38б.].
Ал 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылдан- ған Қазақстан Республикасының Конституциясы Республиканың халы- қаралық шарттары мен басқа да міндеттемелерінің нормалары Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық екенін (4 баптың 1 тармағы) кӛр- сете келіп, халықаралық құқықтың принциптеріне жеке (8 бап) тоқта- лады. Халықаралық құқық нормаларының республика аумағында әрекет етуіне қатысты келесі конституциялық норма ҚР Конституциясы 4-ба- бының 3-тармағында бекітілген: «Республика бекіткен халықаралық шарт- тардың Республика заңдарынан басымдығы болады. Қазақстан қатысу- шысы болып табылатын халықаралық шарттардың Қазақстан Республи- касының аумағында қолданылу тәртібі мен талаптары Республиканың заңнамасында айқындалады» [12]. Кӛріп отырғанымыздай, бұл тармақта халықаралық құқық нормаларына қатысты екі мәселе, яғни бірінші, халықаралық құқық мен ұлттық құқық нормаларының арақатынасына, яғни басымдық мәселелеріне қатысты, екінші, халықаралық құқық нормаларының Қазақстан Республикасының аумағында қолданылуына қатысты сұрақтар шешіледі. Біз қарастырып отырған ҚР Конституция- сының 4 бабының 3 тармағы 2017 жылдың 10 наурызында қабылданған
«Қазақстан Республикасының Конституциясына ӛзгертулер мен толық- тырулар енгізу туралы» № 51-VI ҚР Заңына сәйкес ӛзгертілді. Бұл тармақ ӛзгертілмей тұрғанда мынадай редакцияда болатын: «Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшiн заң шығару талап етiлетiн жағдайдан басқа реттерде, тiкелей қолданылады» [13].
Бұрын (енгізілген соңғы ӛзгертулерге дейін) егер шарттардың қолда- нылуы жаңа заңдар қабылдауды талап етпейтін болса, олар республика аумағында тікелей қолданылатындығы айтылған болатын. Ал Конститу- цияның жаңа редакциясы халықаралық шарттардың республика аума- ғында қолданылу тәртібіне қатысты қатынастарды реттеуді жай заңға жүктейді. Конституцияның 4-бабы 3-тармағының ескі редакциясы халы- қаралық шарттардың қолданылуына қатысты едәуір қиындықтар туғыз- ған болатын. Ӛйткені, конституциялық норма тек жаңа заңдардың қа- былдануын талап ететін халықаралық шарттардың ғана республика ау- мағында қолданылуында ӛзгешеліктер болатынын, ал қалған халықа-
ралық шарттар тікелей қолданыла беретіндігін бекіту арқылы, заңдарға ӛзгертулер мен толықтырулар енгізуді (бұл заңдық техника тұрғысынан бӛлек процедура) немесе заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер қабылдауды талап ететін халықаралық шарттардың тікелей қолданыла- тындығына жол ашқан еді.
Профессор С.Ф. Ударцевтің пікірінше, «халықаралық шарттың әрекет ету тәртібі мен шарттарын заңнамамен анықтау туралы жаңа ереже жаһан- данудың объективті процесінен бас тарту немесе қарсы тұру үшін қабыл- данған жоқ. Ол халықаралық қатынастарда туындаған шиеленістердің сал- дарын мүмкін және қажет болған жерде белгілі бір жұмсарту үшін, сондай- ақ, халықаралық шарттарға байланысты үдерістердің қарқынын, мерзім- дерін, ӛту нысандарын біртіндеп пайдалану үшін және шарттың мазмұны мен оған ілеспе мән-жайларды ескере отырып, түрлі нормаларды синхрон- ды немесе дәйекті түрде әрекетін күшіне енгізу үшін енгізілді. Жаһандану мен аймақтық интеграцияның, сондай-ақ халықаралық аренадағы күштер- дің арақатынасы динамикасының жылдам дамып келе жатқан процестері жағдайында, әсіресе әлемдік дағдарыс және әлемдік тәртіптің кейбір негіз- дерін қайта форматтаудың қарамақайшы процесі кезінде бұл жағдай ұлттық мемлекет үшін маңызды мәнге ие болады. Бұл жағдайда ұлттық мемлекеттер, әрине, мемлекетті нығайту, орнықты даму мен ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жӛнінде қосымша шаралар қабылдауға мәжбүр [14, 57б.].
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын жасау, орындау, ӛзгерту және тоқтату тәртібін 2005 жылдың 30 мамырындағы
«Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы»
Қазақстан Республикасының Заңы айқындайды. Ендеше, ҚР Конституциясының жоғарыда аталған бабын нақтылайтын нормалар осы заңға енгізіледі. Заң шығарушы аталған заңға халықаралық шарттардың қолданылу тәртібіне қатысты ӛзгерістер мен толықтырулар енгізу кезінде, халықаралық шарттар ғана емес, Еуразиялық экономикалық одақ аясында қабылданатын актілердің қолданылу аясын айқындауы да тиіс.
Сонымен, Еуразиялық экономикалық одаққа мүше елдердің кейбірінің халықаралық шарттарға қатысты заңнамаларына талдау жасай келе, әр елдің заңнамасының ӛзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері барын, халықаралық шарттардың қолданылу тәртібі мен шарттарын анықтауда әр мемлекет ӛз жолын табуға тырысқанын байқадық.
Ұлттық құқық халықаралық шарттарды заңнан басым, басым емес шарттар немесе мемлекетаралық, үкіметаралық, ведомствоаралық шарттар деп әр түрлі заңдық күшке ие деңгейлерге бӛлгенімен, халықаралық құқық шарттардың иерархиясын мойындамайды.
Халықаралық құқық бойынша барлық халықаралық шарттар бірдей заңдық күшке ие. Және «pacta sunt servanda» принципіне сәйкес олар орындалуы тиіс. Сондықтан мемлекет
міндеттілігіне заңда бекітілген жолдармен келісім берген барлық шарттар заңнан басым-басым еместігіне, тікелей қолданылатын – қолданылмайтындығына қарамастан орындалуы тиіс.
Әдебиеттер тізімі
1.Венская конвенция о праве международных договоров [Электронды ресурс] URL:
http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/law_treaties.shtml (қаралған күн 10.11.2019)
2. Лукашук И.И. Право международной ответственности. – М.: Волтерс Клувер, 2004. – 432с.
3.Вольфганг Граф Витцтум (и др.). Международное право. М: Инфотропик Медиа, 2011. – 961с.
4. Конституция Российской Федерации [Электронды ресурс] URL:
http://constitution.kremlin.ru/ (қаралған күн 10.11.2019)
5. Марочкин С.Ю. Действие и реализация норм международного права в правовой системе Российской Федерации: монография. М.: Норма, 2017. – 287с.
6. Постановлении Пленума Верховного Суда РФ от от 10 октября 2003 г. N 5 «О применении судами общей юрисдикции общепризнанных принципов и норм международного права и международных договоров Российской Федерации»
[Электронды ресурс] URL: http://www.supcourt.ru/documents/own/8334/
(қаралған күн 10.11.2019)
7. Федеральный закон «О международных договорах Российской Федераций» от 15.07.1995 г. [Электронды ресурс] URL:
http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_7258/
(қаралған күн 10.11.2019)
8. Конституция Кыргызской Республики от 27 июня 2010 г. [Электронды ресурс]
URL: http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru (қаралған күн 10.11.2019)
9. Закон Кыргызской Республики от 24 апреля 2014 г. №54 «О международных договорах Кыргызской Республики» [Электронды ресурс] URL:
https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31540075&show_di=1 (қаралған күн 10.11.2019)
10. Амирова М.А. Понятие «общепризнанные принципы и нормы международного права» в целях применения для защиты прав человека в Российской Федерации //Международное публичное и частное право. – 2006. – №4. – С. 7-11.
11. Мусабекова Ч.А. Место норм международного права в правовой системе Кыргызской Республики // Вестник КРСУ. – Том 12. – 2012. – № 12. – С. 36-39.
12. 1995 жылдың 30 тамызындағы Қазақстан Республикасының Конституциясы [Электронды ресурс] URL:
http://www.akorda.kz/kz/official_documents/constitution (қаралған күн 10.11.2019) 13.«Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы» 2005 жылдың 30
мамырындағы Қазақстан Республикасының Заңы [Электронды ресурс] URL:
http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z050000054_ (қаралған күн 10.11.2019)
14. Конституция Республики Казахстан. Научно-практический комментарий. – Астана, 2018. – С. 56-58.
Сведения об авторе:
Зукай Жанерке Зукаевна – халықаралық құқық мамандығының докторанты, Л.Н.
Гумилев атындағы ЕҰУ, Қ. Сәтпаев кӛш. 2, Нұр-Сұлтан қаласы, Қазақстан.
Тел.: +7 (7172)709-500 (внут. 31-270). E-mail: [email protected]
МРНТИ 10.89.59
Ivanov K.