• Tidak ada hasil yang ditemukan

nblib.library.kz - /elib/library.kz/jurnal/Obsetv 03-2017/

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Membagikan "nblib.library.kz - /elib/library.kz/jurnal/Obsetv 03-2017/"

Copied!
4
0
0

Teks penuh

(1)

ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2017 OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

SERIES OF SOCIAL AND HUM AN SCIENCES ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 121 - 124

B.Abikeyeva

Eurasia University of Technology, Almaty

STRUCTURAL LINGUISTICS’ FORMATION

Abstract. In this article told structual linguistic has classical three schools, exactly saying: School in Praga witch was leaded by N.S. Trubetskoi and R.Jakobson ( Functional linguistic), L. Yelmslev's (Glossematics) school in Copenhagen's and L. Bloomfield pen Z. Harris's (Descriptive or Distributive linguistics) school in America were comprehensively analyzed. Structural linguistic considers the linguistic as a marking systems witch consist of structural elements. In general the term “structural” was brought into business in 1939 by Dutch journalist with his great zest for this. Structural linguistics’ distinguished representative - Ferdinand de Saussure’s point of view to the mathematical linguistics is exactly the same with Baudouin de Courtenay’s opinion. The famous scientist Jordan said researches by Saussure were accurately and truth fully mathematically. Nowadays we have three linguistical schools witch are specialized on the structural linguistics. Exactly saying, Prague School, the American School of Ferdinand and the Copenhagen School. These schools are specialized by the way of Saussure. These three schools’ works were significant.

Key words: concept, analyze, linguistics, method, scheme, linguistical school, structual linguistics, lingual modification.

Б.Абикеева

Еуразия технологиялык университет^ ф.г.к., Алматы каласы,

Ц^рылымдык лингвистиканыц калыптасуы

Тушн. Макалада курылымдык лингвистиканыц классикалык Yrn мектеб^ атап айтканда, Н.С.Трубецкой мен Р. Якобсон (функционалдык лингвистика) басшылык еткен Прагалык мектеп, Л.Ельмслев (глоссе­

мантика) Копенгаген мектеб^ Л.Блумфилд пен З.Харрис (дескриптивт немесе дистрибутив™ лингвистика) аздап басшылык жасаган Америкалык мектептер жан-жакты талданган.

Курылымдык лингвистика (курылымдык тш б ш ш ) - тiлдi курылымдык элементтерден туратын тацбалык жYЙе репнде карастыратын багыт. Жалпы «курылымдылык» деген термин колданыска 1939 жылы голландык M rn i Постыц колдануымен енген болатын. Курылымдык лингвистиканыц кернекп е к ш - Фердинандт де Соссюрдщ математикалык лингвистикага катысты ойлары Бодуэн де Куртененщ кезкарас- тарымен жанасып жатыр. Белгш галым Й.Йордан Соссюрдщ зерттеулерi математикалык тургыда дэл жэне дэлелдi деген болатын. Казiргi тш б ш м ш деп курылымдык лингвистиканыц Yrn классикалык мектеб^ атап айтканда, Прага мектеб^ Копенгаген мектебi жэне Америкалык мектеп Фернинандт де Соссюрдщ ш м ш мец- герген. Бул Yrn мектептщ кызмеп айтарлыктай елеулi болды. Олар фонология теориясын жарыкка шыгарды, морфологияныц тарауларын жазды, диахроникалык лингвистикага реформалар енгiздi. Бул мектептердщ лингвистикалык идеялары казiргi тацда да езектi жэне мацызды болып келе жатыр. Макалада курылымдык лингвистиканыц калыптасуы жан-жакты талданган.

^ р е к сездер: угым, эдю, талдау, тiл б ш ш , жYЙе, лингвистикалык мектеп, курылымдык лингвистика, тш кубылыстары.

Кiрiспе. Курылымдык лингвистика (курылымдык тш бiлiмi) - тiлдi курылымдык элементтерден туратын тацбалык жуйе ретшде карастыратын багыт. Жалпы «курылымдылык» деген термин колданыска 1939 жылы голландык тiлшi Постыц колдануымен енген болатын. Бул багытты бiрiктiретiн принциптер:

1) тiлдi оныц кодтык касиеттерше CYЙене отырып, тацбалы жYЙе ретшде карау;

2) синхрония мен диахронияны шектеу, ажырата карау;

3) тiлдi зерттеу мен сипаттаудыц формалдык эдастерш iздестiру.

Курылымдык лингвистиканыц белгiлi екiлдерi Бодуэн де Куртенэ мен Ф. де Соссюр екеш мэлiм. Бодуэн 121

(2)

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан

де Куртенэ ш м ш щ н еп зп идеясы «тш аныкталган белгiлi курам белiктер мен категориялардыц кешенi», «тiл - Yзiлiссiз кайталанатын YДерiс», - деген тужырымдамага саяды жэне галым кейiнгi ецбектершде де осы ерекшел1ктерге кенiл белген [1, 116 б.].

Зерттеудщ эдктерг Бодуэн де Куртенэ 1904 жылы Брокгауз бен Ефронныц «Энциклопедиялык сездшке» арнап жазган макаласында: «Тiл бiлiмiнде мелшерлiк угымдар болгандыктан, математиканы, соныц iшiнде элементар математиканы гана емес, жогары математиканы да бшген жаксы болар едi», - дей отырып: <^ылымда сипаттайтын фактiлердi кыска, эрi дэл жетк1зу Yшiн ерекше тацбалар кажет», - деп тужырымдайды. Fалым ез енбектерiнде де шагын белгшер мен формулаларды кажеттiлiкке орай жш колданып отырган [2, 40 б.]. Бодуэн жазба т ш курылымыныц ауызеш тiлге караганда ерекше касиеттерi болатындыгына алгаш назар аударган зерттеушшщ бiрi. Ол тiлдiн жазбаша жэне ауызша формаларын колдануына карай, грамматикалык парадигманыц да езгеретiнiн айткан галым [3, 197 б.].

Курылымдык лингвистиканыц келес бiр кернектi екiлi - Фердинандт де Соссюр. Оныц математикалык лингвистикага катысты ойлары Бодуэннiн кезкарастарымен жанасып жатыр. Белгiлi галым Й.Йордан:

«Соссюрден баска тiл фактiлерiн терец эрi тура зерттеген адамды атаудыц езi киын. Оныц пайымдаулары негiзiнен математикалык тургыда дэл жэне дэлелдЬ), - деген т ш р айткан [4, 413 б.].

Жас Соссюрдщ (1879) Yндiеуропа тiлдерi бойынша ец алгашкы курастырган дауысты дыбыстардыц жYЙесi тiл кубылыстарын курылымдык тэсiлмен салыстырмалы-тарихи зерттеу барысында ез релш аткарды.

Сонымен бiрге Соссюр езiнiн «Лингвистиканыц жалпы курсы» деп аталатын енбегiнде (1916 ж.) курылымдылыктыц терт тYрлi: ерекшелiк, ж ртелш к, пiшiн жэне карым-катынас тужырымдарын усынды жэне бул жайт тiл бш мш де туракты сипаттагы аныктамасына айналды. Fалымныц «Лингвистиканыц дара жэне шынайы нысаны- тiл», «Тiл - езiне тэн жеке р еп бар жYЙе», «Тш пiшiн, субстанция емес», «Тiлдiн кез келген жагдайында барлыгы карым-катынаска непзделедЬ>,- деген кыска тужырымдары да аса кунды [5, 165 б.].

Ф. де Соссюрдщ аса зор ецбеп - тшдщ кепкырлылык фактiсiн тYсiнген зерттеушшердщ алгашкысы болып, тiлдiн бiр емес, бiрнеше нысандарды бойына жинактайтынын уккан iрi галым.

Ф. де Соссюр тiлдi сырткы жэне ш ш лингвистика деп карастырып, оларды бiр-бiрiне карсы кояды.

Осыныц нэтижесiнде тш мен сейленiстi (речь) ажырата отырып, п лдщ жYЙелiлiгi туралы мацызды ереже усынды. Сейлешс - дара, сызыктык, физикалык касиетке ие, ал тш - барлык тiл ужымыныц мYшелерiне мiндеттi, ол бiр-бiрiмен байланыскан тацбалар ж ртей. Тiлге элеуметтiлiк, сызыкты емес, психологиялык касиет тэн. Тiл - кейбiр тацбалар жYЙесiнiн кемегiмен хабар алу немесе тарату ережей.

Ф. де Соссюр езшщ тiл мен сейлешс ш м ш щ тургысынан тiл бiрлiктерi туралы угымдарды кайта карастыра отырып, оларды жаца еш угымга: тiл бiрлiктерi мен сейленiс бiрлiктерiне беледi.

Ф. де Соссюр мен И.А. Бодуэн де Куртенэ iзiмен, «дыбыс» деген белшбейпн терминнiн орнына айкын шектелген еш термин «дыбыс» (сейленiс бiрлiктерiн) жэне «фонетиканы» (тiл бiрлiктерiн) колданды. Бул тужырымды кейiннен Ф. де Соссюрдщ iзбасарлары да жалгастырды. Сонымен катар казiргi лингвистикада фонема, морфема, сез, синтагма, сейлемдердщ Yлгiсi, тш бiрлiктерiнiн магынасы жэне дыбыс (немесе аллофон), алломорфе, глосс (А.И.Смирницкий), сез пркестер^ сейлем жэне тiлдiн сэйкес тш бiрлiктерi ретiнде колдануы туралы жш айтылады [6, 14-21 бб.; 7, 111-120 бб.; 8, 361-372 бб.].

Ф. де Соссюр тш мен сейленiс туралы келесi тужырымды айткан болатын: «Тiл мен сейлешс бiр-бiрiмен тыгыз байланысты жэне езара бiр-бiрiн туындатады: тiл сейленiс тYсiнiктi болу Yшiн кажет жэне ез юш аткарганы керек; ез кезепнде сейленiс тiлдi калыптастыру Yшiн кажет: тарихи тургыдан сейленiс эркашанда тв д ен бурын болады» [5, 42 б.].

Сонымен катар галым Ф. де Соссюр тш бiрлiктерi арасындагы ею тYрлi: парадигмалык жэне синтаг- малык катынас болатындыгын керсете алды. Тш бiрлiктерiнiн осындай екiге ажыратылуыныц непзшде оган дейiнгi диффузиялык элементтердщ эмбебап ек1 карама-карсылык жYЙесiне карсы койылады [9, 139 б.].

Лингвистиканы этногеография жэне психологиямен интеграциялау барысында тiлдi тацбалык жYЙе деп карастыру курылымдык лингвистикага экелдг Ф.де Соссюрдiн кейбiр концепция ережелерi казiргi кезде де ыкпалды жэне ол курылымдылыкка, кептеген лингвистикалык багыттарга теориялык негiз болып отыр [10, 116 б.].

Зерттеу нэтижесь Казiр тiл бiлiмi тарихында Ф.де Соссюрдiн iлiмiн мецгерген курылымдык лингвисти­

каныц Yrn классикалык мектебi белгiлi. Олар: Н.С.Трубецкой мен Р.Якобсон (функционалдык лингвистика) басшылык еткен Прага мектеб^ Л.Ельмслев (глоссемантика) - Копенгаген мектеб^ Л.Блумфилд пен З.Харр- ис (дескриптивтж немесе дистрибутивтiк лингвистика) басшылык жасаган - Америкалык мектеп. Бул курыл­

ымдык лингвистиканыц Yrn мектебшщ де кызмеп айтарлыктай елеул1 болды. Олар фонология теориясын жарыкка шыгарды, морфологияныц тарауларын жазды, диахроникалык лингвистикага реформалар енгiздi [11, 36 б.].

Прага лингвистикалык мектебi - казiргi курылымдык багыттардыц бiрi. Прага мектебiндегi орыс екiлдерi Н.С.Трубецкой, Р.О.Якобсон жэне С.И.Карчевскийдщ кезкарастарында Л.В.Шерба мен Ф.де

--- 122---

(3)

ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2017 Соссюрдщ эсерi байкалады. Прагалык лингвистикалык YЙiрме ез мYшелерiнiц теориялык кезкарастары, жалпы тш бiлiмiнiн мэселелерiне деген кызыгушылыктарын жинактап, «Прага лингвистикалык YЙiрмесiнiн тезистерiнде» баяндаган. Прагалык курылымдык мектептiн н еп зп ережелерi темендегiндей:

1. Тiл б ш м - тiлдiн тацбалык сипатына негiзделiп жасалган дербес гылым.

2. Тiл - жYЙе. ЖYЙе угымын прагалыктар тш фактiлерiнiн эркайсысына карсы коя отырып, жеке (ж ^гёйз) карауга умтылды [2, 188 б.].

Прагалыктардыц тiлдi функционалдык жYЙе деп тануы жемiстi болды, олар теориялык фонологияныц емiрге келуше жол ашты. Прагалыктардыц устанымы бойынша, п лд ж жYЙе элементтерiн камтитын функция тургысынан синхрондык шолу жасау п лдщ даму угымын жокка шыгармайды [4, 193 б.].

1931 жылы Прага лингвистикалык YЙiрмесiнен кешн Копенгаген лингвистикалык YЙiрмесi рэсiмделдi.

Курылымдык лингвистиканыц даниялык галымдары курган Копенгаген мектебi- глоссемантика деп аталды.

Глоссемантика Ф.де Соссюрдщ лингвистикалык концепциясыныц негiзiнде калыптасты. Fалымдар оны былайша дэлелдейдi:

• Глоссемантиктер Соссюрден тш тацбалар теориясын басшылыкка алып, тацбалар карым-катынасыныц мацыздылыгын баса айтады.

• Глоссемантиктер логикалык позитивизмнен (Р.Карнан) курылым туралы теорияны «форманыц таза карым-катынасы» ретiнде кабылдайды.

• Глоссемантиктер Гуссердщ фонемологиясына CYЙенедi. Бул багыт тiлдi эмбебап желi ретшде угынуга себепшi болды [10, 147 б.].

Глоссемантиктердщ утымды жактары теорияныц кешбастаушысы болуында жэне накты тш курылымдарын талдап корытуында. Глоссемантика тш бiлiмiн тацбалар логикасымен жэне семиотикамен синтездеудщ жолын керсете бiлдi.

Осы мектептщ кернектi ек1л1 Л.Eльмслевтiн глоссемантика багытын баяндаган «Тiл теориясындагы пролегомен» деген негiзгi жумысы 1943 ж. шыкты [10, 145 б.]. Л.Ельмслев Соссюрдегi « тт> терминiнiн магынасын талдап, оныц кем дегенде Yш тYрлi тYсiнiктi камтитынын айткан болатын. Атап айтканда, плдщ желiсiн; тiлдiн шшшш; тiлдiн узусын керсеттi. Ол Соссюрдщ «тш» терминiне байланысты керсеткен Yrn елшемнен баска жеке акт угымын енпздг Бул да Соссюрдiн «сейлешйне» сэйкес келедi.

Ф. де Соссюрдщ ш м ш мецгерген курылымдык лингвистиканыц Yrn классикалык мектебiнiн тагы бiрi - америкалык мектеп. Америкалык курылымдык (дескриптивтж) лингвистика - курылымдык-лингвистиканыц, глоссементиканыц жэне прагалык лингвистикалык мектептщ жалпы агымына жататын XX г. 30-50-жылдары калыптаскан америкалык тш бiлiмiнiн бiр багыты. взiнiн зерттеу эдiсiне сэйкес дескриптивпк (дескриптивтiк - агылшын. descriptive - бейнелеу) деп аталган бул мектептщ багытын «сипаттама лингвистика» деп те атауга болады. Еуропаныц курылымдык лингвистика мектептерiмен салыстырганда, дескриптивтiк лингвистиканыц тарихи-элеуметпк, философиялык, тiлдiн даму жагдайын зерттеуге байланысты езiндiк ерекшелiктерi бар. Бул багытка прагматизм, ягни таза гылыми мYДденi практикамен байланыстыру, позитивизм жэне бихевиоризм (тш - адамныц жYрiс-турысынын к е р ш й болып табылады) теорияларын колдау тэн. Дескриптивтж лингвистика Америка Yндiстерiнiн плдерш сипаттау кажеттiлiгiнен туындады. Ол плдер типологиялык жэне салыстырмалы-тарихи тургыдан осыдан бурын зерттелмеген едi.

Америкалык тш бiлiмiнiн кейбiр салалары 50-жылдары мэтiндi автоматты тYPде аудару максатында дамыды жэне буган тiлдi формалды тургыда талдау непз болды [12, 251 б.].

Сонымен, бул мектептщ непзш калаушы АКЩ-тыц кернектi этногрофы жэне тш бiлiмiн зерттеушi Франц Боас (1858 - 1942) едг Америка Yндiстерiнiц тiлiнде жазба ескертк1штер мен баска тшдерде орын алатын категориялар болмауынан, Ф.Боас тiлдi шынайы, сырткы, формалды белгшерше CYЙенiп сипаттауды дурыс деп санады [10, 153 б.]. Боастыц бастамасын Сепир мен Блумфилд еш турлi багытта эрi карай жалгастырды [13, 31 б.].

Ц оры ты нды . Бодуэн де Куртенэнщ негiзгi идеясы «тiл аныкталган белгiлi курам белжтер мен категориялардыц кешенi.... тш - Yзiлiссiз кайталанатын YДерiс», - деген тужырымдамасы, екiншi идеясы - фонемалар теориясы жэне «Fылымда сипаттайтын факпш кыска, дэл айту Yшiн ерекше тацбалар кажет» - деген ойы лингвистиканыц дамуына козгау салды. Ал Ф. де Соссюр п лдщ кеп кырлылык фактiсiн тYсiндi.

Fалым сырткы лингвистика мен ш ш лингвистиканы бiр-бiрiне карсы койды. Ф. де Соссюр тш бiрлiктерi арасындагы ек1 тYрлi: парадигмалык жэне синтагмалык катынас болатынын керсеттi. Оныц белгiлеген терт ережей: ерекшелж, жYЙелiлiк, пiшiн жэне карым-катынас тiл бiлiмiнде кагида ретiнде сакталды. Жалпы тiлдiк бiрлiктердi (сез, сез пркестер^ сейлемдер, толык мэтiн жэне т.б.) модельдеу, сондай ак тш кубылыстарын курылымдык тэсiлмен салыст^1рмалы-тарихи зерттеу аркылы теориясын калыптастыруда шетелдiк галымдар ерекше ецбек сiнiрген [14-20]. Жогарыда айтылган мектептердiн лингвистикалык идеялары казiргi танда да езектi жэне мацызды болып келе жатыр.

123

(4)

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан

ЭДЕБИЕТ

[1] Леонтьев А.А. Общелингвистические взгляды И. А. Бодуэна де Куртенэ (к 30-летию со дня смерти) // Вопросы языкознания. - 1959. - №6. - С. 15-20.

[2] Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. - М.: Академия наук,1963. - Т. I. - 384 с.

[3] Лоя Я.В. История лингвистических учений (материалы к курсу лекций) - М.:Высшая школа, 1968. -308 с.

[4] Йордан Й. Романское языкознание. Историческое развитие, течения, методы. - М .;- 1971. - 334 с.

[5] Соссюр Ф. де «Курс общей лингвистики» под. редакцией и с примечаниями Шор Р.И. - М.: УРСС,2004. -272 с.

[6] Гардинер А. Различие между «речью» и «языком» // в кн. В.А.Звегинцева, История языкознания Х1Х-ХХ веков в очерках и извлечениях. - М.:Просвещение, 1965. -Ч . II. -Изд. 3 .- 495 с.

[7] Ельмслев Л. Язык и речь в кн. В.А.Звегинцева, История языкознанияХ1Х-ХХ веков в очерках и извлечениях.- М.: Просвещение.-Ч. II. -Изд. 3.-1965. -495с.

[8] Щерба Л.Б. О трояком аспекте языковых явлений и об экспериментах в языкознании в кн. В.А.Звегинцева.

История языкознания Х1Х-ХХ веков в очерках и извлечениях. - М.: Просвещение, 1965. - Ч. II. -Изд. 3. -495 с.

[9] Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов - М.: Советская энциклопедия, 1975. - 456 с.

[10] Кондрашов Н.А. История лингвистических учений - М.: Просвещение, 1979. -223 с.

[11] Апресян Ю.Д. Идеи и методы современной структурной лингвистики. - М.: Просвещение,1966. -302 с.

[12] Березин Ф.М. История лингвистических учений - М.: Просвещение, 1980. -228 с.

[13] Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологи. Язык. Введение в изучение речи. Перевод А.М. Сухотина (исправленный и дополненный А.Е.Кибриком) - М.: Прогресс,1993. -655 с.

[14] Чжао Юанъ-женъ. Модели в лингвистике и модели вообще // в сб.: Матем. Логика и его применения, пер. с анг.

- М., 1965. -С . 12

[15] Hockett С. F. Two models o f grammatical description, Word, 10(1954), № 2-3.- С. 10-234.

[16] Хомский Н. Три модели описания языка // Кибернетический Сборник. Вып.2, ИЛ, - М .- 1961. - С. 237-266.

[17] НаПе М., Stevens K.N., Analysis by synthesis, Proceedings o f the Seminar o f Speecho Transmission and Processing, Des., 1959. AFCRC-JR 59-198,Vol. II, PaperD-7.

[18] Шрейдер Ю.А., Шаров А.А. Системы и модели. - М., 1982. -232 с.

[19] Баклушин А.В., Коверинн А.А. Система условных обозночений и индексации для дистрибутивно­

статистического описание языковых структур // Дистрибутивно-статистическое описание текста. - Иркутск. 1973. - 86 с.

[20] Черемисина М. О теоретических вопросах модельного описания предложений // Предложение в языках Сибири (Сборник научных трудов). Новосибирск.- 1989. - С. 3-18.- 156 с.

УДК 811.512.1224

Б.Абикеева

Евразийский технологический университет, к.ф.н., г. Алматы

ФОРМИРОВАНИЕ СТРУКТУРНОЙ ЛИНГВИСТИКИ

Аннотация. В статье рассматриваются три классические школы структурной лингвистики, в частности школа, находящаяся в Праге, которой руководили Н.С.Трубецкой и Р.Якобсон (функциональная лингвистика), Копенгагенская школа, которой управлял Л.Ельмслев (глоссемантика), и школа находящаяся в Америке, которой управляли Л.Блумфилд и З.Харрис (дескриптивная или же дистрибутивная лингвистика).

Структурная лингвистика рассматривает языковедение как маркированную систему, которая состоит из структурных элементов. В общем термин “структурная” впервые был использован в 1939 году голландским журналистом Постом. Выдающийся представитель структурной лингвистики - Фердинанд де Соссюр. Его идеи про математическую лингвистику были одинаковыми со взглядом Бодуэн де Куртене. Известный ученый Й.Йордан говорил, что исследования Соссюра точные и правдивые с математической точки зрения.

Сейчас есть три школы, специализирующиеся в структурной лингвистике, в частности Пражская, Американская, Копенгагенская. Они все обучались по программе Фердинанда де Соссюра. Большая работа, проделанная этими школами, имеет неоценимое значение. Они выпустили теорию фонологий, разделы морфологии, внесли реформу в диахронической лингвистике.

К лю чевы е слова: понятие, анализ, языковедение, метод, система, лингвистическая школа, структурная лингвистика, языковые явления.

124

Referensi

Dokumen terkait

Мемлекетпк кызметте эртурлi лауазымды аткара отырып, сонын iшiнде, халыктык агарту комисса- риатын баскара отырып, С.Сэдуакасов халыктык б ш м беру уйымдарын мектептердi, техникумдарды,

Сондыктан Кытай жылнамасындагы кектYрiктердiн бабалары жасырынган биiк тау да, Рашид- ад- дин мен Э б ш азы БаhадYр хан айтатын Ергенекон да Алтай тауларынын онтYCтiк-батыс бектерiмен