CÁCH XƯNG HÔ TRONG GIA ÐÌNH NGƯỜI THANH HOÁ

(1)

ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸

CÁCH XƯNG HÔ TRONG GIA ĐÌNH NGƯỜI THANH HOÁ

Lª thÞ v©n

(Cao häc NN K11, §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸) 1. Trong giao tiÕp tõ x−ng h« cã vai trß

quan träng trong viÖc thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng ng−êi trùc tiÕp tham gia vµ ng−êi ®−îc nh¾c ®Õn trong giao tiÕp. VÒ ®¹i thÓ tõ x−ng h« ®−îc hiÓu lµ bao gåm toµn bé nh÷ng tõ dïng ®Ó x−ng hoÆc ®Ó h« cña con ng−êi trong ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷, víi môc ®Ých thiÕt lËp tiÕp xóc gi÷a c¸c nh©n vËt tham gia giao tiÕp vµ duy tr× diÔn biÕn giao tiÕp. §ång thêi béc lé th¸i ®é t×nh c¶m còng nh− vÞ thÕ cña nh÷ng ng−êi tham gia giao tiÕp trong mét bèi c¶nh giao tiÕp cô thÓ.

Trong mét gia ®×nh ng−êi ViÖt ë giai

®o¹n hiÖn t¹i mét c¸ch ®Çy ®ñ nhÊt cã thÓ hiÖn tån 10 thÕ hÖ. NÕu lÊy “m×nh” lµm ®iÓm trung t©m ®Ó tÝnh, cã thÓ h×nh dung thø bËc trong gia ®×nh lín ®ã nh− sau: kÞ m×nh <=

cô m×nh <= «ng m×nh <= bè m×nh <= b¶n th©n m×nh <= con m×nh <= ch¸u m×nh <=

chót m×nh <= chÝt m×nh. Trªn thùc tÕ ë d¹ng biÓu kiÕn chóng ta chØ gÆp c¸c gia

®×nh hiÖn tån tèi ®a n¨m thÕ hÖ ®ã lµ: «ng m×nh <= bè m×nh <= m×nh <= con m×nh <=

ch¸u m×nh. Tuy nhiªn çc gia ®×nh ng−êi viÖt hiÖn tån n¨m thÕ hÖ lµ rÊt hiÕm, ngay c¶ hiÖn tån bèn thÕ hÖ “tø ®¹i ®ång ®−êng” trªn thùc tÕ kh«ng cßn nhiÒu. Çc gia ®×nh ng−êi ViÖt hiÖn nay chñ yÕu tån t¹i ba thÕ hÖ «ng bµ- cha mÑ - con çi vµ xu h−íng ngµy nay néi bé gia ®×nh ng−êi ViÖt phæ biÕn lµ hai thÕ hÖ gåm cha mÑ vµ con çi.

Nh− vËy, giao tiÕp x−ng h« trong néi bé gia

®×nh ng−êi ViÖt diÔn ra chñ yÕu gi÷a çc thµnh viªn cïng mét thÕ hÖ víi nhau vµ gi÷a çc thµnh viªn thuéc çc thÕ hÖ kh¸c

nhau. Trong c¸c mèi quan hÖ trªn quy t¾c øng xö gi÷a c¸c thµnh viªn trong néi bé gia

®×nh ng−êi ViÖt nh×n chung lµ rÊt nghiªm ngÆt vµ æn ®Þnh. Nh÷ng yÕu tè chi phèi quy t¾c øng xö ®ã tr−íc hÕt lµ luËt t«n ti, sau ®ã lµ chuÈn mùc x· héi vÒ ®¹o ®øc, phong tôc tËp qu¸n cña mét céng ®ång. Trong ®ã luËt t«n ti cã hiÖu lùc tuyÖt ®èi quyÕt ®Þnh x−ng h« gi÷a çc thµnh viªn trong gia ®×nh vµ cã tÝnh æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng qua çc thÕ hÖ ng−êi ViÖt. Ch¼ng h¹n luËt nµy quy ®Þnh çc thµnh viªn thÕ hÖ tr−íc lu«n ë vÞ thÕ cao h¬n so víi çc thµnh viªn ë thÕ hÖ sau (kh«ng cã sù can thiÖp cña tuæi t¸c).

2. Trong giao tiÕp ng«n ng÷ x−ng h« tuy chÞu sù chi phèi nghiªm ngÆt cña luËt t«n ti nh−ng x−ng h« trong gia ®×nh ng−êi ViÖt kh«ng ph¶i lµ mét thiÕt chÕ chÆt chÏ, æn

®Þnh, bÊt biÕn mµ lµ mét ®¹i l−îng biÕn thiªn lµm thµnh mét hÖ thèng bao gåm c¸c hiÖn t−îng trung t©m vµ c¸c hiÖn t−îng ngo¹i biªn ®−îc hiÖn thùc ho¸ ®a d¹ng vµ sinh ®éng trong giao tiÕp. Vµ còng chÝnh v×

thÕ ng«n ng÷ x−ng h« míi ®¸p øng ®−îc nhu cÇu thÓ hiÖn m×nh trong giao tiÕp cña con ng−êi khi nã ®−îc ý thøc lµ mét hµnh vi mang tÝnh x· héi. X−ng h« trong gia ®×nh ng−êi Thanh Ho¸ võa cã c¸i chung, võa cã nÐt riªng biÖt, lµ mét ®iÓm thó vÞ.

Thø nhÊt: Trong tiÕng ViÖt toµn d©n vµ c¸c ph−¬ng ng÷ kh¸c, x−ng h« trong quan hÖ gia ®×nh th−êng ®−îc sö dông thµnh cÆp t−¬ng øng gi÷a x−ng vµ h« theo quan hÖ thø bËc (trªn - d−íi) vµ theo quan hÖ dßng hä (néi- ngo¹i). CÆp x−ng h« t−¬ng øng theo quan hÖ thø bËc nh−: «ng/ bµ/ ch¸u, bè,mÑ/ con, anh, chÞ/ em. CÆp x−ng h«

(2)

t−¬ng øng theo quan hÖ dßng hä nh− : c«/

b¸c (bªn néi) - d×/ b¸c (bªn ngo¹i); mî/ b¸c (bªn ngo¹i) - thÝm b¸c (bªn néi ) - cËu/ b¸c (bªn ngo¹i). Tuy nhiªn kÕt qu¶ kh¶o s¸t tiÕng ®Þa ph−¬ng Thanh Ho¸ ë 19 huyÖn thÞ cho thÊy, c¸ch x−ng h« tiÕng ®Þa ph−¬ng Thanh Ho¸ trong nhiÒu tr−êng hîp ®· bÞ nhoµ ®i quan hÖ thø bËc vµ quan hÖ dßng hä. Ch¼ng h¹n: o/ua (biÕn thÓ cña c« trong tiÕng ViÖt toµn d©n ), dïng ®Ó gäi c¶ em g¸i vµ chÞ g¸i cña bè vµ gäi mÑ kÕ, cô thÓ lµ ë c¸c ®iÓm ®iÒu tra: Nh− Thanh, HËu Léc,

§«ng S¬n, TÜnh Gia, Thä Xu©n, Nga S¬n, N«ng Cèng, Yªn §Þnh gäi em g¸i bè lµ o.

Trong khi ®ã ë VÜnh ThÞnh- VÜnh Léc gäi chÞ cña bè/ mÑ b»ng o. §Æc biÖt h¬n ë X· Qu¶ng TiÕn - SÇm S¬n mÑ kÕ còng ®−îc gäi b»ng o, em g¸i mÑ ë ph−êng Tr−êng S¬n - thÞ x·

SÇm S¬n còng ®−îc gäi lµ o, cËu dïng ®Ó gäi c¶ em trai vµ anh trai cña mÑ, cu dïng ®Ó gäi c¶ em trai vµ con trai. §©y lµ tr−êng hîp quan hÖ thø bËc bÞ nhoµ ®i. Cßn víi nh÷ng tr−êng hîp nh−: b¾c/ bÆc (biÕn thÓ cña tõ b¸c trong tiÕng ViÖt toµn d©n ®Ó gäi anh bè (bªn néi) vµ gäi anh cña mÑ (bªn ngo¹i). §Æc biÖt ë Nh− Thanh vµ mét sè ®Þa ph−¬ng kh¸c mù (biÕn thÓ cña mî trong tiÕng ViÖt toµn d©n), võa ®Ó gäi vî cña chó (em bè), võa ®Ó gäi vî cña cËu (anh/ em mÑ). C¸ch gäi nµy rÊt phæ biÕn ë TrÊn BÕn Sung Nh−

Thanh. Hay tr−êng hîp d× (em mÑ) võa ®Ó gäi em g¸i cña mÑ võa ®Ó gäi vî cña em trai mÑ (x· Qu¶ng TiÕn- SÇm S¬n). Nh÷ng tr−êng hîp trªn quan hÖ dßng hä d−êng nh−

kh«ng cßn ranh giíi r¹ch rßi. MÆt kh¸c, nh−

®· biÕt x−ng gäi trong tiÕng ViÖt toµn d©n th−êng chó ý tíi sù ®èi lËp vÒ giíi tÝnh. Tuy nhiªn thÕ ®èi lËp nµy ®«i khi bÞ ph¸ vì trong x−ng h« cña ng−êi Thanh Ho¸. Ch¼ng h¹n: b¾c/ bÆc (biÕn thÓ cña b¸c trong tiÕng ViÖt toµn d©n) võa ®Ó gäi anh bè, anh mÑ, chång cña chÞ bè, chÞ mÑ, l¹i võa ®Ó gäi chÞ bè/mÑ.

Thø 2: Gièng nh− tiÕng ViÖt toµn d©n, x−ng h« trong gia ®×nh ng−êi Thanh Ho¸

chñ yÕu sö dông c¸c ®¹i tõ cã nguån gèc tõ danh tõ th©n téc. Tuy nhiªn ng«n ng÷ x−ng h« trong gia ®×nh Thanh Ho¸ vÉn sö dông

c¸c ®¹i tõ ®Ých thùc nh− t«i, tao, mµy, chóng mµy, chóng nã, vµ c¸c biÕn thÓ cña chóng trong nh÷ng ng÷ c¶nh nhÊt ®Þnh. Th−êng nh÷ng ®¹i tõ nµy ®−îc dïng bëi nh÷ng ng−êi bËc trªn x−ng vµ gäi víi nh÷ng ng−êi d−íi m×nh nh− bè/ mÑ víi con, «ng/ bµ víi con ch¸u, c«, d×, chó, b¸c, víi ch¸u, anh/ chÞ víi em. §Æc biÖt kh¶ n¨ng sö dông cña ®¹i tõ t«i trong tiÕng Thanh Ho¸ lµ rÊt phong phó vµ ®a d¹ng.

Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña t¸c gi¶

Hoµng Träng Canh [1,tr.28] th× x−ng h«

trong gia ®×nh ng−êi Hµ TÜnh kh«ng dïng

®¹i tõ x−ng h« t«i ®èi víi ng−êi bÒ trªn x−ng h« víi con ch¸u vµ ng−îc l¹i. NÕu ng−êi bÒ trªn dïng t«i ®Ó x−ng víi con ch¸u l¹i cho lµ thiÕu t×nh c¶m lµ l¹nh lïng xa c¸ch. NÕu con ch¸u dïng t«i x−ng víi ng−êi lín h¬n m×nh th× sÏ bÞ ®¸nh gi¸ lµ xÊc l−îc vµ hçn l¸o. Ng−êi Hµ TÜnh chØ dïng biÕn thÓ cña t«i lµ tui ®Ó x−ng h« trong gia ®×nh vµ cã sù ph©n biÖt s¾c th¸i rÊt râ gi÷a t«i vµ tui.

Trong khi ®ã ë nhiÒu gia ®×nh ng−êi Thanh Ho¸ tõ t«i ®−îc ng−êi trªn dïng x−ng víi ng−êi d−íi vµ trong nhiÒu tr−êng hîp ng−êi

®ã vÉn cã thÓ sö dông víi ng−êi cã vÞ thÕ cao h¬n m×nh. Trong gia ®×nh ng−êi Thanh Ho¸

con ch¸u cã thÓ dïng t«i (kh«ng dïng c¸c biÕn thÓ cña t«i) ®Ó x−ng víi nh÷ng ng−êi trªn m×nh nh− «ng, bµ, chó, b¸c mµ kh«ng bÞ ®¸nh gi¸ lµ thiÕu sù t«n träng víi ng−êi trªn. Tuy nhiªn theo kÕt qu¶ ®iÒu tra cña chóng t«i c¸ch x−ng h« nh− vËy th−êng kh«ng cã ë ®é tuæi con ch¸u ch−a lËp gia

®×nh mµ chñ yÕu lµ ®èi víi nh÷ng ng−êi ®·

tr−ëng thµnh (nhiÒu nhÊt lµ ®é tuæi trung niªn). Vµ cÆp x−ng h« t−¬ng øng th−êng lµ t«i- «ng/ bµ, bè /mÑ, anh/ chÞ. §iÒu nµy cã thÓ ®−îc lÝ gi¶i lµ do t©m lÝ do c¶m thÊy m×nh ®· thùc sù tr−ëng thµnh vµ cã ®ñ sù tù tin khi ®øng tr−íc «ng, bµ, cha mÑ, nhÊt lµ trong nh÷ng cuéc giao tiÕp cã tÝnh chÊt quan träng cña gia ®×nh. Cßn khi t«i ®−îc ng−êi trªn dïng th× cã thÓ x¶y ra 2 kh¶

n¨ng: 1, T«i (kh«ng dïng c¸c biÕn thÓ cña t«i) lµ c¸ch x−ng h« cã s¾c th¸i t«n träng cña nh÷ng ng−êi trªn ®èi víi nh÷ng ng−êi d−íi m×nh khi ng−êi d−íi m×nh cã mét ®Þa vÞ x·

(3)

héi nhÊt ®Þnh. 2; T«i (vµ c¸c biÕn thÓ cña t«i) lµ c¸ch x−ng thÓ hiÖn th¸i ®é l¹nh nh¹t cña ng−êi trªn ®èi víi ng−êi d−íi khi ng−êi trªn kh«ng võa lßng, phËt ý. Vµ cÆp x−ng h«

t−¬ng øng th−êng lµ t«i - anh/ chÞ, chø kh«ng dïng ®óng vai. Ch¼ng h¹n nh− cuéc tho¹i sau:

VÝ dô 1:

A: (MÑ). Chñ nhËt tuÇn ni (nµy) c¸c con mang ch¸u vÒ ch¬i víi mÑ mét ngµy nh¸!

B (con). Chñ nhËt nµy c¸c ch¸u ph¶i häc thªm tiÕng Anh mÑ ¹.

A (mÑ). T«i nhí ch¸u th× míi nãi røa (thÕ), tuú anh chÞ, t«i mÇn chi (g×) cã quyÒn.

Sù thay ®æi cÆp x−ng h« tõ mÑ - con chuyÓn sang t«i - anh chÞ thÓ hiÖn sù chuyÓn ®æi c¶m xóc cña ng−êi mÑ, tõ x−ng t«i thÓ hiÖn th¸i ®é phËt ý.

Mét ®iÒu thó vÞ n÷a mµ chóng t«i nhËn ra qua kh¶o s¸t thùc tÕ tõ 15 cÆp anh em sinh ®«i ë Thanh Ho¸ lµ phÇn lín c¸c cÆp song sinh nam th−êng dïng cÆp x−ng h«

“t«i- x−ng tªn”. Khi Êy tõ t«i ®−îc sö dông víi s¾c th¸i trung tÝnh. C¸ch x−ng h« nµy chØ x−ng h« trong ®é tuæi thanh niªn:

VÝ dô 2: Phong (anh): Mai t«i ®i Hµ Néi råi, C¶nh ë nhµ nhí gióp ®ì bè mÑ vµ gióp

®ì H−¬ng cón häc bµi nhÐ!

C¶nh (em): Phong yªn t©m ®i thi cho tèt,

®õng lo l¾ng nhiÒu t«i høa lµ sÏ lµm trßn nhiÖm vô.

Phong: Høa ®Êy nhÐ, khi vÒ t«i sÏ cã quµ cho C¶nh.

Khi ®−îc hái tai sao kh«ng x−ng h« víi nhau lµ anh/ em chóng t«i ®Òu ®−îc mét c©u tr¶ lêi chung lµ hä c¶m thÊy th©n mËt nh−

b¹n bÌ vµ c¶m thÊy g¾n bã kh¨ng khÝt khi x−ng h« nh− vËy. Tuy nhiªn khi ®· cã gia

®×nh th× hä th−êng x−ng h« theo vai, x−ng lµ chó/ b¸c.

Trong quan hÖ vî chång t«i ®−îc vî hoÆc chång dïng ®Ó x−ng th−êng thÓ hiÖn hai s¾c th¸i t×nh c¶m kh¸c nhau hoÆc trung tÝnh hoÆc thÓ hiÖn th¸i ®é t×nh c¶m l¹nh nh¹t, thê ¬ khi vî chång giËn nhau. Theo kh¶o s¸t cña chóng t«i ë vïng Nh− Thanh trong quan hÖ gia ®×nh còng rÊt hay dïng tui (biÕn thÓ cña t«i) mµ kh«ng cã sù ph©n biÖt

s¾c th¸i râ rÖt nh− ng−êi Hµ TÜnh. Tui th−êng ®−îc c¸c cÆp vî chång ®é tuæi 55 trë

®i x−ng h« víi nhau, x−ng lµ tui vµ gäi vî/

chång b»ng «ng/ bµ.

VÝ dô 3:

¤ng: H«m nay bµ ®i chî mua cho tui méi l¹ng chÌ kh« hÌ.

Bµ: Chi røa, tui míi mua cho «ng c¸ch

®©y ba ngµy mµ.

¤ng: H«m qua cßn nöa l¹ng tui cho «ng ThuÇn råi.

Bµ: Cã røa chø!

Qua nh÷ng cø liÖu ph©n tÝch ë trªn ta thÊy ®¹i tõ nh©n x−ng t«i trong tiÕng ViÖt

®−îc sö dông rÊt linh ho¹t vµ cßn mang dÊu Ên riªng cña tõng thæ ng÷ trªn d¶i ®Êt xø Thanh.

Thø 3: Mét ®Æc ®iÓm næi bËt n÷a trong ng«n ng÷ x−ng h« cña gia ®×nh ng−êi Thanh Ho¸ lµ c¸ch x−ng h« lÊy con lµm trung t©m. §©y lµ ®Æc ®iÓm chung cña ph−¬ng ng÷ Trung (gièng víi ph−¬ng ng÷

NghÖ TÜnh).

Kh¶o s¸t ë mét sè huyÖn thÞ nh−: Th¹ch Thµnh, CÈm Thuû, Nh− Thanh, Nh− Xu©n, vµ Thµnh phè Thanh Ho¸ chóng t«i thÊy r»ng trong gia ®×nh hä néi còng nh− hä ngo¹i ë nh÷ng gia ®×nh nµy th−êng gäi ch¸u, ch¾t b»ng con vµ th−êng x−ng m×nh mét c¸ch ®Çy ®ñ nh− «ng/ bµ x−ng víi ch¸u b»ng «ng néi; bµ néi; bµ d× x−ng víi ch¸u b»ng bµ d× + tªn riªng.

¤ng x−ng víi ch¸u:

VÝ dô 4: - Con l¹i ®©y «ng nhê mét tÝ nµo!

VÝ dô 5: Bµ d× x−ng víi ch¸u:

- ChiÒu nay bµ d× La nÊu phë cho con

¨n, thÝch kh«ng?

Trong khi ®ã ch¸u, ch¾t th−êng x−ng h«

t−¬ng øng lµ con- «ng/ bµ; con- b¸c/ chó/

c«/ d×/ + tªn riªng. Bªn c¹nh ®ã ch¸u, ch¾t cßn x−ng tªn riªng cña m×nh víi «ng bµ, chó b¸c, c« d×, mµ kh«ng bÞ ®¸nh gi¸ lµ hçn hµo, xÊc l−îc. Ch¼ng h¹n:

VÝ dô 6: - V©n ®i chî mua ®å ¨n s¸ng cho bµ néi nhÐ! (ch¸u nãi víi bµ)

- Lµi kho c¸ nhõ råi, vÒ bµ d× La c¾t thÞt ba chØ v« kho té cho ngon. (ch¸u nãi víi d×).

(4)

§èi víi ng−êi Thanh Ho¸ x−ng h« trong gia ®×nh c¸i quan träng kh«ng ph¶i lµ thÓ hiÖn ®óng vai, vÞ thÕ, t«n ti, mµ ®Ó béc lé t×nh c¶m, t¨ng sù gÇn gòi vµ g¾n bã gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh.

Çch x−ng h« lÊy con lµm trung t©m cßn thÓ hiÖn ë chç, ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng trong tØnh cã sù ph©n biÖt rÊt râ gi÷a çc cÆp vî chång ch−a cã con vµ cã con. Khi ch−a cã con chµng rÓ ®−îc mäi ng−êi trong gia ®×nh gäi lµ anh nhiªu, bè nhiªu hoÆc anh/ con/ ch¸u, cßn nµng d©u ®−îc gäi lµ chÞ nhiªu, mÑ nhiªu .. tuú theo tõng mèi quan hÖ. Çch gäi nµy cßn ®−îc ghi l¹i trong ca dao Thanh Ho¸:

Tr«ng chõng bãng ®· xÕ chiÒu Bãng ai nh− bãng c« nhiªu trªn ®−êng [Ca dao su tÇm ë Thanh Ho¸, tr. 99]

Anh nhiªu ®i häc kh«ng thÇy

Lµm bµi kh«ng bót, thiÕp rµy theo anh.

[Ca dao su tÇm ë Thanh Ho¸, tr. 98]

®· cã vî nh−ng ch−a cã con” [Ca dao s−u tÇm ë Thanh Ho¸, tr.98].

Khi hä ®· cã con th× th× mäi ng−êi th−êng lÊy tªn con gäi tªn cho bè mÑ. Ch¼ng h¹n, nÕu con ®Çu lµ H¶i th× bè mÑ sÏ ®îc gäi lµ anh/ chÞ H¶i, «ng/ bµ H¶i, b¸c H¶i theo çc vai kh¸c nhau. Sù thay thÕ çch gäi nµy s©u s¾c ®Õn nçi qua thêi gian mäi ng−êi cã thÓ quªn c¶ tªn thËt cña hä mét çch rÊt tù nhiªn (çch x−ng h« nh− thÕ nµy gièng víi çch x−ng h« trong gia ®×nh ng−êi B¾c Bé).

®©y tªn cña ch¸u ®Ých t«n kh«ng chØ ®−îc dïng ®Ó gäi tªn cho bè mÑ, «ng bµ mµ cßn ®Ò gäi tªn cho c¶ c¸c b¸c c¸c chó bªn néi. NÕu ch¸u ®Ých t«n tªn lµ Hïng th× b¸c (anh trai bè) sÏ ®îc gäi lµ b¸c Hïng, chó (em trai bè)

®−îc gäi lµ chó Hïng. Ph¶i ch¨ng ®©y lµ c¸ch gäi ph¶n ¸nh hÖ t− t−ëng phong kiÕn träng nam khinh n÷ vèn ®· ¨n s©u trong suy nghÜ cña ng−êi d©n xø Thanh. Bªn c¹nh viÖc lÊy tªn con ®Ó gäi tªn cho bè mÑ

ng−êi Thanh Ho¸ x−ng h« trong gia ®×nh th−êng dïng yÕu tè mang nÐt nghÜa giíi tÝnh (trai, g¸i) ®Ó x−ng h«. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë viÖc dïng c¸c yÕu tè cu, hÜm, cß, chÏm, buåi, tÑt trong x−ng gäi ë lèi giao tiÕp méc m¹c b×nh d©n. NÕu cÆp vî chång sinh con trai ®Çu th× ng−êi chång sÏ ®−îc gäi lµ:

Bè cß, bè cu, bè buåi, mÑ sÏ ®−îc gäi lµ mÑ cu, mÑ cß. NÕu sinh con g¸i th× bè sÏ ®−îc gäi lµ bè hÜm, bè tÑt, cßn mÑ ®−îc gäi lµ mÑ hØm, mÑ tÑt, mÑ chÎm. Khi ®i vµo thùc tÕ nghiªn cøu chóng t«i nhËn ra mét ®iÒu thó vÞ r»ng trong çch x−ng h« ng−êi Thanh Ho¸ cã sù ph©n biÖt vÒ giíi tÝnh ngay c¶ ®èi víi vî vµ chång trong cïng mét vÊn ®Ò lµ cÆp vî chång Êy sinh ®−îc con trai hay con g¸i, ch¼ng h¹n yÕu tè chØ giíi tÝnh buåi chØ dïng cho ng−êi chång vµ kh«ng gäi cho ng−êi vî, trong khi ®ã yÕu tè chÎm chØ th−êng dïng cho ng−êi vî. §iÒu nµy kh«ng cã trong çc ph−¬ng ng÷ kh¸c. Trong ph−¬ng ng÷ NghÖ TÜnh còng dïng çc yÕu tè giíi tÝnh ®Ó x−ng h« song kh«ng cã sù ph©n biÖt nh− trong ph−¬ng ng÷ Thanh Ho¸. ë NghÖ TÜnh nh÷ng tõ ®Þ (sinh con g¸i ®Çu lßng), gi¸i (sinh con trai ®Çu lßng), vÉn ®−îc dïng cho c¶ vî vµ chång. Sù kh¸c biÖt nµy mang ®Ëm nÐt v¨n ho¸ vïng miÒn.

Bªn c¹nh ®ã trong tiÕng ®Þa ph−¬ng Thanh Ho¸ th«ng th−êng c¸ch gäi theo tªn con hoÆc theo giíi tÝnh cña con lµ thay thÕ nhau nh−ng cã nh÷ng tr−êng hîp c¶ hai c¸ch gäi

®−îc gép vµo mét lÇn gäi. Ch¼ng h¹n nh−:

Bè cu H¶i, mÑ cu H¶i.

Trong x−ng h« víi anh, chÞ, em, c«, d×, chó, b¸c trong gia ®×nh cÆp vî chång th−êng sö dông c¸ch x−ng h« theo vai cña con.

Ch¼ng h¹n em g¸i th× thay b»ng d× , em g¸i cña mÑ m×nh th× gäi b»ng bµ d×.

chi phèi m¹nh mÏ c¸ch x−ng h« ®óng vai vµ theo ®ã x−ng h« trong gia ®×nh ng−êi Thanh Ho¸ trë nªn phong phó vµ linh ho¹t.

Thø 4: Trong ng«n ng÷ x−ng h« cña gia

®×nh ng−êi ViÖt tªn tôc chØ ®−îc sö dông khi

®èi t−îng ®−îc gäi tªn cßn nhá th−êng ë ®é

(5)

tuæi ch−a c¾p s¸ch ®Õn tr−êng. ViÖc sö dông tªn tôc kh«ng chØ mang ý nghÜa tÝn ng−ìng (®èi víi c¸c gia ®×nh hiÕm con hoÆc khã nu«i con) mµ cßn thÓ hiÖn t×nh c¶m ©u yÕm cña ng−êi sö dông ®èi víi ®øa trÎ ë gia ®×nh.

Qua kh¶o s¸t ë Thanh Ho¸ chóng t«i thÊy trong c¸c gia ®×nh sö dông tªn tôc ®Ó gäi con lµ rÊt nhiÒu. VÝ dô: T¹i gia ®×nh nhµ «ng Lª §øc ThuÇn, sè nhµ 233 khu phè 2, thÞ trÊn BÕn Sung, Nh− Thanh chóng t«i ®·

thèng kª ®−îc nh÷ng tªn tôc sau: Cu L×, cu BÐ, cu §en, cu §á, TÎm, S¾n, Tñm TØm, Lç, T©y §en. Vµ cßn rÊt nhiÒu gia ®×nh kh¸c ë Thanh Ho¸ sö dông tªn tôc nh− vËy. C¸c tªn tôc Êy th−êng kh«ng ®i liÒn víi tÝn ng−ìng mµ lµ nh÷ng tªn gäi ©u yÕm trong gia ®×nh, vµ còng kh«ng ph¶i ®−îc ®Æt mét c¸ch ngÉu nhiªn mµ g¾n liÒn víi nh÷ng ®Æc

®iÓm vÒ ngo¹i h×nh, tÝnh c¸ch cña trÎ, hoÆc g¾n víi mét kØ niÖm nµo ®ã cña gia ®×nh. VÝ dô tªn tôc Lç nhµ «ng Lª §øc ThuÇn gäi cho tªn thËt lµ Lª Kim Chi (ch¸u néi ), tªn tôc lç cã xuÊt xø tõ mét ®Æc ®iÓm khi nhá cña ®øa trÎ ®Êy lµ phÝa tr−íc ®Çu kh«ng cã tãc gièng nh− nh©n vËt Lç TrÝ Th©m trong phim Trung Quèc. Søc sèng m·nh liÖt cña tªn tôc chóng ta thÊy rÊt râ trong gia ®×nh ng−êi ViÖt. Tuy nhiªn ®iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ ë vïng n«ng th«n Thanh Ho¸ tªn tôc kh«ng chØ ®−îc sö dông mét c¸ch ©u yÕm ngµy nhá cña ®øa trÎ mµ cßn ®−îc dïng ®Õn khi con ch¸u ®· tr−ëng thµnh thËm chÝ khi ®øa trÎ Êy ®· lËp gia ®×nh th× vÉn sö dông tªn tôc, vî x−ng h« víi chång b»ng tªn tôc. Ch¼ng h¹n: Chång tªn tôc lµ §en th× khi cã vî ng−êi vî sÏ gäi lµ anh §en; bè §en. §iÒu

®¸ng nãi ë ®©y lµ sù duy tr× tªn tôc trong c¸c gia ®×nh n«ng th«n Thanh Ho¸ diÔn ra mét c¸ch tù nhiªn xuÊt ph¸t tõ c¶ hai phÝa.

Khi gäi con ch¸u, anh em trong nhµ b»ng tªn tôc hä c¶m thÊy gÇn gòi vµ th©n mËt h¬n. Vµ khi x−ng víi ng−êi trong gia ®×nh dïng tªn tôc cña m×nh hä c¶m thÊy g¾n kÕt h¬n víi gia ®×nh. Nh− vËy cã thÓ nãi x−ng h« b»ng tªn tôc trong gia ®×nh ë vïng n«ng

th«n Thanh Ho¸ kh«ng nh÷ng kh«ng c¶n trë kh¶ n¨ng giao tiÕp, mÊt tù tin mµ ng−îc l¹i ®ã lµ lèi x−ng h« ®Çy t×nh c¶m mang l¹i c¶m gi¸c bÐ báng mµ gÇn gòi vµ th©n quen víi nh÷ng ng−êi trong gia ®×nh.

3. Nh− vËy x−ng h« trong gia ®×nh ng−êi Thanh Ho¸ th−êng lÊy con lµm yÕu tè trung t©m, t¹o nªn nh÷ng kiÓu x−ng h« theo vai mét c¸ch linh ho¹t thÓ hiÖn t×nh c¶m Êm ¸p mËt thiÕt cña nh÷ng con ng−êi cïng huyÕt thèng. Bªn c¹nh ®ã viÖc dïng yÕu tè mang nÐt nghÜa giíi tÝnh (trai/ g¸i) cña ng−êi Thanh Ho¸ ®· lµm cho tõ x−ng h« trong gia

®×nh cña ng−êi Thanh Ho¸ phong phó h¬n, nh÷ng c¸ch gäi: mÑ cu, mÑ cß, mÑ hÜm, mÑ tÑt, mÑ chÏm, bè chÏm trong c¸c mèi quan hÖ trong gia ®×nh khiÕn giao tiÕp trë nªn cëi më h¬n vµ trong nhiÒu tr−êng hîp cã hiÖu qu¶

MÆt kh¸c çch x−ng h« nµy còng ph¶n ¸nh mét khÝa c¹nh v¨n ho¸ ®Æc tr−ng vÒ çch øng xö träng nam h¬n n÷ cña ng−êi Thanh Ho¸ nhÊt lµ ë çc vïng n«ng th«n.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. Hoµng Träng Canh (2009), Tõ ®Þa ph−¬ng NghÖ TÜnh mét khÝa c¹nh ng«n ng÷

v¨n ho¸, Nxb Khoa häc x· héi Hµ Néi.

2. Tr−¬ng ThÞ DiÔm (1997), Tõ x−ng h«

3. NguyÔn V¨n Khang chñ biªn (1989), øng xö ng«n ng÷ trong giao tiÕp gia ®×nh ng−êi ViÖt, Nxb V¨n ho¸- Th«ng tin- Hµ Néi.

6. NguyÔn Nh− ý (chñ biªn) (1998), §¹i tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi.

(Ban Biªn tËp nhËn bµi ngµy 08-11-2011)