Tap chi Khoa hgc Xa hòi và Nhàn van, Tàp 3, Só 1 (2017) 32^1
Còng dong Chinh tri-An ninh ASEAN:
Co* hoi và thàch thirc ò* phia trudc
Nguyen Thi Thanh Thùy
Tom tat: Nghièn cùu này gòm ba nói dung chinh. Phàn dàu trìnb bay tòng quan ve Gòng dóng Chinh tri-An mnh ASEAN (APSC), mot frong ba tru cSt cùa Cgng dóng ASEAN (AC), bao gèm myc tìéu, càc Imb vuc và kè hoach hành dgng, càc co che hgp tàc. Phàn này dàc biét lim ^ tói su thuàn Igi co bàn cùa APSC so vói hai cóng dóng con lai cìia ASEAN, dó là su ké thùa càc co che hgp tàc co sin cùa ASEAN trong lình vgc an nình- chinb tri. Phàn thù hai trìnb bay nhihig két qua hoat dgng buóc dàu cùa APSC theo dành già cùa Hòi nghi Bò truòng Ngoai giao ASEAN làn thù 49 tai Lào thàng 7/2016. Trèn co só phàn tich và dành già nhùng kèt qua buóc dàu ma APSC dà dat dugc Uong bòi cành cùa tinh hình an ninh-chinh tri trong khu vuc Dóng Nam A, Phàn ba nhàn dang vè nbung co hgi ma APSC co dugc, dòng thói chi ra nhùng thàch thùc ma cgng dòng này se phài dòi màt trong thòi gian tóì. Trèn co só dó, tàc già dua ra mot so kbuyén nghi cho APSC nói nèng và ASEAN nói chung.
Tu khóa: Cgng dóng ASEAN; Cgng dòng Chinh tri-An ninh ASEAN; Dòng Nam A; co hgi, thàch thùc.
Ngày nhàn: 28/9/2016; ngày chinh sua 18/02/2017, ngày chàp nhgn dàng 20/02/2017 1. Khài q u à t vè C 9 n g dóng C h i n h t r i -
An ninh ASEAN (APSC)
T u nàm 2009, Hìèp hòì càc quóc già Dóng Nam À (ASEAN) dà xày dgng càc Ké hoach tóng thè (KHTT) de xày dgng Cóng dóng ASEAN (AC). Ngày 31/12/2015, A C chinh thùc dugc thành làp vói ba tru còt là Cóng dòng Chinh tri-An ninh ASEAN (APSC), Còng dóng Kinh té ASEAN (AEC), và Cóng dòng Vàn hóa-XS hgi ASEAN (ASCC). Dòì vói APSC, Ké ho^ch tóng thè cho cóng dóng này g o n g giai doan 2009-2015 dugc xày dgng ttèn co só cùa nhiìng nguyen tàc và myc dich cùa Hién chuong ASEAN. Muc tìéu cùa APSC dugc xàc dinh nhàm " . . . nàng hgp tàc chinh g i .
an ninh lèn mgt tàm cao mói, vói su tham già và dóng góp ciia càc dòì tàc ben ngoàì, nhàm bào dàm cho càc nuóc ASEAN chung song hòa bình vói nhau và vói thè gioì ben ngoàì g o n g mgt móì truóng còng bang, dàn chù và hòa h g p " (ASEAN Political-Security Community Bìueprint 2009: 1). Càc lloh vuc hgp tàc chinh cùa APSC bao gòm; 1) Hgp tàc chinh tri; 2) Xày dgng và chia sé chuàn mgc; 3) Ngàn ngùa xung dot và xày dung long tìn; 4) Giài quyét hòa bình xung dot và tranh chàp; 5) Kién tao hòa bình sau xung dot; 6) An ninh phi truyén thóng; 7) Quàn ly thìèn tai và (mg phó khan càp; 8) Ung phó kip thói vói càc vàn de khan cSp hay tinh hình khùng boàng ành huóng tói ASEAN; 9) Tàng cuóng quan bé vói bSff ngoài (ASEAN Politicaì-Securi^
Commuiiity Bìueprint 2009: 3-15). Nhu vày, K H T T dàu tién cùa APSC tiép càn mot càch
N T. T Thùy / Tgp chi Khoa hgc Xà hpi và Nhàn vàn. Tgp 3, Só 1 (2017) 32-41
toàn dién càc vàn de chinh tn-an ninh gong khu vgc nhàm dàm bào mot móì truóng bòa bình, an ninh và phàt hién ón dinh cho càc quóc già thành vién ASEAN.
Sau khihoàn thành KHTT 2009-2015, Ké hoach tóng thè 2025 dugc xày dung de dàn dàt boat dgng cùa APSC trong 10 nàm tiép theo. Gióng nhu KHTT 2009-2015, KHTT 2025 dugc xày dgng ttèn co só cùa Hièn chuong ASEAN cùng vói nhiìng còng cu và vàn kièn dà dugc sù dgng cho KHTT 2009-2015 de xày dgng nhiìng nguyen tac và khuòn khó cho càc hoat dóng hgp tàc cùa ASEAN gong lình vgc chinb tri-an ninh.
Ngoài ra, KHTT 2025 ké thùa nhiìng chuong trinh và hoat dòng dugc de ra gong KHTT 2009-2015. Trong khi tiép tgc theo duói muc dich duy tri hòa bình và ón dinh khu vgc, KHTT 2025 de cao càch tièp càn toàn dién vè an ninh và càch tiép càn huóng tói phia truóc ùong càc quan bè dói ngoai cùa ASEAN de cùng co càc hgp tàc chinh gì và an ninh cùng nhu nàng cao nàng Igc cùa ASEAN hong vìéc dói phó vói nhiìng thàch thùc cùa thói dai. De dàp ùng dugc nbiìng muc tièu này, KHTT 2025 dà xày dgng thém nhiìng chuong trinh và nói dung hgp tàc mói ben canh nhiìng chuong trinh và nói dung ké thùa cùa KHTT 2009-2015 (ASEAN Political-Security Community Bìueprint 2016).
Mot diém dàng chù y là khi APSC dugc thành làp, cóng dóng này dugc thùa huóng nhiìng co che hgp tàc hong linh vgc chinh tri-an ninh dà dugc thiét làp gong khuòn khó cùa té chùc ASEAN. Nhiìng co che chinh bao gòm- Hói nghi Bò guóng Ngoai giao ASEAN (AMM 1967), Hói nghi Bó huóng Tu phàp ASEAN (ALAWMM, 1986), Dién dàn khu vuc ASEAN (ARE 1994), Hói nghi Bò huóng ASEAN vè Tói ph^m xuyén quòc già (AMMTC 1997), ASEAN+3 (1997, giùa ASEAN vói Tnmg Quóc, Hàn Quóc, Nhàt Bàn), Uy ban Khu
vuc Dòng Nam À khòng co vù khi hat nhan(SEANWFZ 1999), Hòi nghi Càp cao Dòng À (EAS 2005), Hói n ^ i Bò hrróng Quóc phòng ASEAN (ADMM 2006), Ùy ban lièn Chinh phù ASEAN vè Nhàn quyén (AICHR 2009). Ben cpib càc co che chù chòt này, ASEAN con co nhièu co che hgp tàc bó sung khàc ciìng thuòc Imh vgc chinh tri-an mnh nhu Vién Hòa bình Hòa giài ASEAN (AIPR), Tuyén bó vè càch ùng xù cùa càc ben ó Bièn Dòng (DOC), Hói nghi Tó chùc Cành sàt càc nuóc ASEAN (ASEANPOL), Hòì nghi Quòc phòng ASEAN mó róng (ADMM+), Vièn nghìén cùu Quóc phòng và An mnh ASEAN (NADI), v.v... Hoat dòng hgp tàc cùa APSC sé thòng qua càc co che hgp tàc này de dat dugc muc tièu cùa cóng dòng gong vièc giàì quyét nhiìng vàn de cu thè hong lình vuc chinh tn-an ninh. Càn luu y ràng nhièu trong só nhiìng CO ché hgp tàc này dà co mot qua trinh boat dóng nhièu nàm gong khuòn khó cùa ASEAN nèn dà co nhiìng kinh nghìèm nhàt dinh hong vièc gìài quyèt nhùng vàn de hong Imh vuc chinh tri-an ninh. Hon nùa, tu cuòi thàp nièn 1980, hgp tàc chinh tri là lình vuc nói bàt cùa ASEAN và dat dugc nhìèu két qua dàng ghi nhàn (Nguj'én Duy Quy 2001: 65-103). Nhùng thuc té này chinh là thuàn Igd co bàn cùa APSC. Nhu vày ngay khi di vào boat dóng, APSC dà co day dù co só phàp ly cùng vói khà nhièu co ché hgp tac co kinh nghiém vi thè co nhìèu thuàn Igì hon so vói hai còng dòng con lai cùa ASEAN là AEC và ASCC,
2. Hoat dóng cùa APSC tu khi duyc thành làp
Do APSC thùa huóng càc co che hgp tàc dà dugc thiét làp cùa ASEAN gong lình vgc chinh tri-an ninh nén boat dóng cùa APSC chù yèn vln tiép tue dì theo khuòn khó boat dóng cùa càc co ché này. Theo dành già cùa
N. T T Thùy / Tgp chi Khoa hpc Xà hói và Nhàn vàn, T^ 3, Só 1 (2017) 32-41
Hói nghi Bò truóng Ngoai giao ASEAN làn thù 49 tai Lào thàng 7/2016, ké tìr khi dugc chinh thùc thàiùi làp APSC dà dat dugc nhùng két qua chinh nhu sau (Joint Communiqué of the 49th ASEAN Foreign Minìsters' Meeting 2016: 3-7)
- DÒI vói vìéc thgc hièn KHTT 2025 cùa APSC: Phàt trièn mot he thóng làp bào cào và giàm sàt msinh, tàp trung nhiéu hon vào chat lugng phàn tich và dành già tàc dóng.
Càc quòc già thành vién ASEAN và càc ban cùa APSC dà dua ra nhiìng sàng kién và nò Igc h o n g viéc thuc hìén KHTT 2025.
- Dóì vói Hìép uóc Thàn thién và H g p tàc ó Dóng Nam À (TAC): Tài khàng dình già tri và y nghìa làu ben cùa TAC là bó qui tàc ùng x ù then chòt Uong mói quan he giùa càc quòc già g o n g khu vgc và là nén tàng cho vièc duy Ui hòa bình ón dinh h o n g khu vuc; tiép tgc de cao nhùng muc dich và nguyen tàc cùa TAC; tièp nhàn de nghi tham già TAC cùa càc nuóc Chile, Aì-cap, Iran và Maròc, dóng thói hoan nghénh su tham già cùa nhiéu nuóc khàc thè hién y chi hgp tàc vói ASEAN g o n g vièc cùng co hòa binh và an ninh ó khu vgc.
- Dóì vói Hìèp uóc Khu vuc Dóng Nam A khòng co vù khi hat nhàn (SEANWFZ):
Tiép tue cam kèt duy tri mot khu vgc Dòng N a m A khóng co vù khi hat nhàn thòng qua Kè hoach hành dgng SEANWFZ giai doan 2013-2017 nhàm cùng co an ninh cùa càc quóc gta h o n g khu vgc và dóng góp vào hòa bình và an ninh cùa thè giói; rièp tyc nò Igc cùng vói càc cuóng quóc hat nhàn và càc nuóc thành vièn cùa Hìèp uóc SEANWFZ giài quyét tàt cà nhùng vàn de nói egra theo nguyen tàc và muc tìéu cùa Hìèp uóc này;
xày dgng Mang luói càc co quan phàp qui nàng lugng hat nhàn ASEAN (ASEANTOM) thành mot c o quan cùa APSC nhu dugc néu g o n g Phu lue 1 cùa Hièn chuong ASEAN nhàm nàng cao nhiìng tìéu chuàn vè an ninh, an toàn hat nhàn
g o n g khu vgc; A S E A N T O M dà co nhìèu boat dóng hgp tàc song phuong và da phuang thóng qua càc Ké hoach Hành dgng bang nàm.
- Dói vói su hgp tàc giùa ASEAN và Co quan Nàng lugng Nguyen tu quòc le (lAEA): De cao vai h o trung tàm cùa lAEA g o n g vièc thùc day sù dung nàng lugng hat nhàn an toàn vi myc dich hòa binh và khòng phó bièn vù khi hat nhàn; thàm dò nhiìng càch thùc de chinh thùc hóa sg bop tàc gifla ASEAN và lAEA, vói ASEANTOM dóng vai trò diéu phòi giùa hai ben, de tàng cuòng hgp tàc h o n g nhiìng vàn de co lién quan d &
an ninh an toàn hat nhàn vi Igi ich ciia tàt cf càc quóc già thành vién ASEAN.
- Dòi vói Ù y ban Lién chinb phù ASEAN vè Nhàn quyén (AICHR): Tài khàng dinh vai trò cùa AICHR là co quan tir vàn ve nhàn quyén trong c o càu cùa ASEAN; ghi nhàn nhùng tién bò dà d?t dugc cùa A I C H R ttong viéc thùc day và bào vè quyén con nguóì; thòng qua nhùng chuang trìnb và nhiìng uu tìén trong nói dimg hoat dgng cùa Ké ho^ch Hành dgng 5 nàm 2016-2020, phù hgp vói chù de huóng vè con nguói và lày con nguói làm tnmg tàm cùa ASEAN.
- Dóì vói Vièn Hòa bình và Hóa giàì ASEAN (AIPR): Tiép tue nò lue thùc day hòa giàì, quàn ly xung dgt, giài phàp cho xung dot, và kièn tao hòa bình de cùng co hòa bình và òn dinh g o n g khu vgc; dà xày dung nhiìng qui dinh vè thù tue nhung càn tàng cuóng hoat dóng và xày dgng nàng Igc, can du vói càc ben co lièn quan de thùc day hòa bình và hòa giài h o n g khu vgc,
- Dóì vói Trung tàm Hành dóng eia:
ASEAN vè vàn de min sàt thuoi^^
(ARMAC): Dà chinh thùc khai truoi^
A R M A C ngàj' 25/5/2016 ó Phnom Penh, Campuchìa; càn nhanh chóng hoàn thìèn to chùc cùa ARMAC de som di vào boat dgng iibàm giài quyét nhùng khia canh nhàn dao
N T.T. Thùy / Tap chi Khoa hpc Xà hói và Nhàn vàn. Top 3. So I (2017) 32-41
cùa vàn de bora min con sót lai sau chièn tranh ó càc nuóc thành vién ASEAN.
- Dóì vói hgp tàc gèn bién: Nhàn manh tàm quan trpng cùa viéc cùng cÒ hgp tàc khu vgc, thùc day su tìn tuóng và biéu biét làn nhau trong an toàn và an ninh hàng hàì de dàm bào hòa bmh và ón dinh cùng nhu su an toàn cùa càc tuyèn duóng bièn, tu do hàng bài và tu do hàng khòng, thuang mai khóng hi càn trò thóng qua vìéc xày dgng nàng Igc, trao dòi kinh nghiém và thòng tìn, chia sé dièn tàp, thùc day bop tàc trong càc vàn de co lièn quan chéo thóng qua viéc sù dung mot càch thich hgp càc khuòn khó co san cùa ASEAN nhu Hói nghi Bó truòng ASEAN ve TQÌ pham xuyèn quòc già, Dièn dàn kbu vuc ASEAN, Hói nghi Bó truóng Quòc phòng ASEAN, Dièn dàn hàng bài ASEAN, v.v...; ghi nhàn nhiìng sàng kièn cùa ASEAN gong vìéc thào luàn và dóì phó vói nhùng thàch thùc ttong vàn de dành cà bàt hgp phàp và dành cà khóng tuàn theo qui dinh dang dièn ra rat phùc tap ttong khu vgc.
- Dói vói càc vàn de an ninh phi truyén thóng: Quan ngai ve nhiìng vàn de nói cóm trong khu vuc nhu buon bàn bàt hgp phàp dòng vàt hoang dà, gó, nguòi, và càc hoat dòng khùng bó, dac biét vi ly do chù nghìa cuc doan và càp tìén, cimg nhu hìén tugng chién binh khùng ho nuóc ngoài; kéu ggi som làm cho mot só vàn kién dS ky két cùa ASEAN vè nhihig vàn de này co hiéu lue de dua vào thuc thì; ghi nhàn nò Igc cùa Singapore và Malaysia hong viéc dua ra nhiìng sàng kién ve vàn de chóng ma tùy bàt hgp phàp tai càc khóa hgp dàc biét ciia Lién hgp quóc vè chóng ma tùy trong thàng 3 và thàng 4/2016; ttóng dgi vào Hói nghi an ninh mang dàu tién cùa ASEAN sé dugc ttìèu tàp vào Uiàng 10/2016 de thùc day hgp tac vè vàn de an ninh mang hong khu vuc.
- Dói vói vàn de ho trg lành su cho cóng dàn cùa càc nuóc thành vién ASEAN ó
nuóc thù ba: Ghi nhàn vìéc tò chùc Hòi nghi dàu tìén cùa càc Vu truóng càc vu Nhàp cu và vu Lành su cùa càc Bó Ngoai giao càc nuóc ASEAN (8/2016, Brunei) vè viéc cung càp ho ttg lành sg cho còng dàn cùa càc nuóc ASEAN ó nhiìng nuóc khòng co dai dién ngoai giao cùa nuóc hg, phù hgp vói vièc xày dung Cóng dòng ASEAN.
- Dói vói hgp tàc quóc phòng và an ninh:
Ghi nhàn nhiìng két qua dat dugc vè hgp tac quóc phòng và thùc day dòi thoaì chìèn lugc vè càc vàn de quóc phòng và an ninh qua viéc thóng qua càc vàn kièn ó Hòi nghi Bó truóng Quóc phòng ASEAN làn thù 10 và Hói nghi Bò truóng Quóc phòng ASEAN mó róng tai Lào thàng 5/2016 ve càc lình vuc quàn y, cùu hg nhàn dao và thàm hoa, bau càn, dién tàp, rà phà bom min con sót l^ì, gin giù hóa hình, chóng khùng bó, an ninh hàng bài, an ninh mang.
Nhu vày, nhiìng két C|uà néu ttén cùa APSC dù mói là buóc dàu nhimg dà bao quàt khà toàn dièn nhiìng lình vuc hgp tàc cùa cQng dòng này. Két qua boat dòng cùa tùng lình vuc cu thè cùa APSC co khàc nhau: Co lình vgc dà co nhùng kèt qua rò ràng, chàng han nhu xày dgng he thòng làp bào cào mot càch hiéu qua de giàm sàt viéc thuc hièn KHTT 2025 cùa APSC, vièc tìép nhàn càc dòì tàc mai cùa TAC, v.v... Trong khi dò, CÒ lình vgc mói chi thièt làp nén tàng cho viéc tìép tue thuc hièn trong thói gian tìép theo, chàng han nhu hcfp tac an ninh mang. Màc dù vày, nhùng kèt qua dà dat dugc cho thày APSC dà thuc su di vào hoat dgng de tich cuc dóng góp vào vìéc hoàn thién Cóng dóng ASEAN vói nhiìng muc tièu dà de ra.
3. APSC: Nhùng thu^n loì và khó khan ó phia truóc
Dù móì trai qua mot thói gian ngàn cùa nhiìng boat dóng ban dàu, co thè nhàn thày APSC CÒ mot só thuàn Igi và khó khan nhu
N.T T Thùy / Tgp chi Khoa hgc Xà hgi và Nhàn vàn, Tàp 3, Só 1 (2017) 32-41
sau, Truóc hèt, nhu dà trinh bay ó phàn trèn, APSC co nhièu thuàn Igì hon so vói hai còng dòng con lai ciia ASEAN là AEC và ASCC, Thuàn Igi này chinh là vi dugc thùa huóng nhièu co ché hgp tàc và nhùng két qua hgp tàc cùa ASEAN dà co san truóc khi APSC chinh thùc ra dóì. Dièu này ciìng de hiéu vi ké tu khi mói thành làp, ASEAN chù yéu boat dóng ttén lình vuc chinb tri-an ninh. Thgc tìén này xuàt phàt tu thgc tè là ttong nhièu thàp ky qua ó khu vuc Dóng Nam A co nhùng vàn de chinh tti-an nmh tàc dgng tói tàt cà hoàc da só càc nuóc ttong khu vgc. Chàng han nhu càc vàn de an toàn và an ninh hàng hàì, tgì pham xuyèn quóc già, cùu ttg nhàn dao và thàm boa. Thàm chi co nhùng vàn de chinh tri-an ninh xày ra ò mgt nuóc hoàc mot nhóm nuóc thành vién ASEAN nhung ò nhiìng mùc dò khàc nhau déu tàc dòng dèn càc nuóc khàc ttong Ichu vuc. Chàng han nhu vàn de ttanh chàp chù quyén ó Bièn Dòng, vàn de khùng bò. Vi vày, vièc càc nuóc ASEAN tàp tnmg hgp tàc ttong càc vàn de chinh tri-an ninh truóc hèt là vi Igi ich quòc già cùa hg và sau dó là vi mot mói truóng an ninh, hòa bình và òn dinh trong khu vgc de cimg phàt trièn. Mot minh chùng cùa su dóng thuàn hgp tàc giùa càc nuóc ASEAN vi Igì ich chung thè hién rò ttong viéc hgp tàc chóng khùng bò ttong khu vgc. Theo quan diém cùa càc nuóc ASEAN, khùng bó "là mói de dga lón dòi vói hòa bình và an ninh quóc té và là mot mói de dga trgc tìép cho vièc dat dugc hòa bình, tìén bó và thinh vugng cùa ASEAN và cho vìge thgc hién Tàm nhìn ASEAN 2020".
Vói quan dièm dó, tàt cà 10 nuóc ASEAN dà dóng thuàn ky két càc vàn kièn hgp tàc chóng khùng bo quan ttong nhu "Tuyén bó ASEAN 2001 vè Hành dgng chung chóng khùng bó" (05/11/2001), "Cóng uóc ASEAN vè chóng khùng bó" (13/01/2007) (ASEAN Declaratìon on Joint Action to Counter Terrorism; ASEAN Convention on Counter Terrorism). Trén thuc té, nhùng
tuong dóng vè Igri ich quóc già ttong lình vuc an ninh giùa càc nuóc ASEAN là co bàn do dó dS thùc day càc nuóc này cùng hgp tàc ttèn co só dóng thuàn de giài quygt càc vàn de an ninh chung cùa khu vuc. Day co thè coi là mot thuàn Igì nùa cùa ASEAN nói chung và APSC nói riéng.
Thù bai, nhin vào nhùng két qua buóc dàu ma APSC dà thgc hién co thè thày hàu hét nhiìng muc tièu và nhiém vu cùa APSC ttong càc lình vuc hgp tàc khàc nhau duoc de ra ttong KHTT 2025 dà dugc thuc hién màc dù két qua con kbièm tón. Trong so nhiìng lình vuc hgp tàc, vàn de hgp tàc ttèn bién tó ra co nhiìng han ché nhiéu hon so vói càc Imh vuc hgp tàc khàc và co thè coi day là mot khó khan lón cùa APSC. Nhiìng han ché và khó khan này xuàt phàt tu nhiìng nguyen nbàn sau: 1) Su khàc biét ttong loì ich quóc già; 2) mùc dò tàc dóng Ichàc nhau dèn Igi ich quóc già cùa timg nuóc dàn tói nbiìng quan dièm khàc nhau cùa càc nuóc ttong vièc tham già giài quyét vàn de; 3) tinh chat phùc tap cùa vàn de dòi bòi phàì co sg phòi hgp cùa nhiéu co ché hgp tàc khàc nhau cùa APSC; và 4) su tac dóng manh me cùa càc nuóc dói tàc lón ciia ASEAN ttong viéc giàì quyét vàn de. Mot minh chùng rò nhàt cùa thgc té này chinh là viéc giài quyèt vàn de ttanh chàp chù quyén ó Bién Dóng.
Tu nhiéu nàra nay, Tnmg QuÓc co hanh chàp chù quyén ó Bién Dóng vói mot só nuóc thành vién ASEAN bao góm Vièt Nam, Philippìnes, Malaysia và Brunei. Nàm 2002, Trung Quóc ky vói cac nuóc ASEAN Tuyén bó vè ùng xù ttén Bièn Dóng (DOC)!
Theo qiù dinh cùa DOC, càc nuóc co lién quan cam két tón ttgng Cóng uóc Lièn hpp quóc 1982 ve Lu|t Bién (UNCLOS), khòng dira nguói sinh song ttén dào khòng ngiròi, trèn càc con, ran san bó cìmg nhùng thgc thè khàc, tón ttgng tg do hàng bài và hàng khóng ó Bièn Dóng, kiém che ttong viéc leo thang gay càng thàng ttong quan h? giùa càc
N. T. T. Thùy / Tgp chi Khoa hoc Xà hói và Nhàn vàn, Tàp 3, Só 1 (2017) 32-41
nuóc, giài quyèt ttanh chàp bang bién phàp hòa bình phù hgp vói luàt phàp quòc té và UNCLOS (Deciaratìon on the Conduct of Parties in the South China Sea). Màc dù vày nàm 2009, Trung Quòc chinh thùc dua ra cài ggi là "duòng 9 dogn", con ggi là
"duòng luòi bò", dòì kìèm soàt hàu hèt khu vgc Bién Dòng. Yéu sàch này cùa Trung Quòc bi nhièu nuóc và càc chuyén già quóc té cho là vó càn cu, khóng phù hgp vói luàt phàp quóc té. Khóng dùng ó dò, Trung Quòc lièn tyc co càc hành vi gay hàn vói tàu cà, tàu ehó hàng và mày bay ciia càc nuóc hén quan ó hai phàn và khóng phàn ttèn nhùng vìmg bièn dang co tranh chàp ó Bièn Dóng. Nghiém ttgng hon, Trung Quóc tàng cuóng bòi dàp càc bài dà ó Truòng Sa và Hoàng Sa thuóc chù quyén cùa Viét Nam ma Trung Quòc dà chièm dugc nhàm bièn thành càc dào nbàn tao, dòng thói xày dgng càc co só ha tàng ttèn càc dào này dugc cho là càn cu quàn su ó Bièn Dóng. Nhiìng hành dòng cùa Tnmg Quóc làm day lén quan ngai cùa cgng dóng quóc tè vè nguy co quàn su hóa càc dào r±àn tao phi phàp này, dòng thói de dga tu do hàng hàì và hàng khòng ó Bién Dóng. Vièt Nam dà nhiéu làn de nghi Trung Quòc chàm dùt càc boat dóng phi phàp ó Bièn Dóng. Càc nuóc khàc, dac biét là Philippìnes và My, ciìng lén tiéng phàn dói và cành bào nguy co xung dot ttong khu vuc néu Trung Quòc tiép tue co nhiìng hành vi gay hàn dói vói tàu thuyèn cùa càc nuóc qua Igi trong khu vuc và khi Trung Quóc hoàn thành vìéc xày dgng càc dào phi phàp ó Bièn Dóng.
Nàm 2013 Philippìnes dà kién yéu sàch
"duóng luói bò" cùa Trung Quóc ra Tòa Trgng tài quóc té, cho ràng nò khóng phù hgp vói UNCLOS và càn dugc tuyèn bò là vó càn cu. Ngày 12/7/2016, Tòa Trong tài quóc té ra phàn quyét tuyèn bó Tnmg Quóc khóng co ca só phàp ly de dòi quyén Hch sù vói càc nguón tài nguyen ben ttong "duóng
luòi bò". Ngoài ra, vìéc Trung Quòc cài tao dàt, xày dgng càc dào nhàn tao là khóng phù hgp vói nghìa vy cùa mgt quòc già ttong qua trinh giàì quyèt ttanh chàp (Tòa Trong tài bàc bó yéu sàch "duóng luói bò" cùa Trung Quóc 2016). Nhu vày, pbàn xét cùa Tòa Trgng tài quóc tè dà khòng còng nhàn tinh phàp ly trong yéu sàch chù quyén cùa Trung Quóc. Day co thè coi là mgt co só phàp ly de tu dó càc nuóc ASEAN thóng nhàt quan diém trong vièc giài quyèt vàn de tranh chàp ó Bièn Dóng vói vièc còng khai yéu càu Trung Quóc tón ttgng phàn quyèt ciia Tòa và chàm dùt ngay nhiìng hành dóng phi phàp và gay càng thàng ttong khu vuc. Tiéc thay, ttong Tuyén bò chung cùa Hói nghi Ngoai truóng ASEAN làn thù 49 tai Lào dà khóng de càp dén phàn quyèt cùa Tòa Trgng tài dua ra ngày 12/7/2016. Trong nói dung vè vàn de Bièn Dòng, bàn Tuyén bó khóng de càp truc tiép Trung Quóc hay phàn quyét
"duóng luòi bò", chi bay tò quan ngai vè nhiìng dién bién ttén Bièn Dóng, kéu gpi càc ben tón ttpng càc quy trìnb phàp ly và ngoEiì giao, theo càc nguyen tàc dà dugc thùa nhgn ròng rài cùa luàt phàp quóc tè, ttong dó co UNCLOS, kéu ggi thgc hìén day dù DOC và tich cuc dàm phàn de som co Bó Quy tàc img xù ó Bièn Dóng (COC) (Joint Communiqué of the 49th ASEAN Foreign Minìsters' Meeting 2016: 28-29). Nhu vày, ASEAN dà bò là mpt ca bòi de cùng thóng nhàt quan diém ttong vìéc giài quyét vàn de ttanh chàp chù quyén ó Bién Dóng. Viéc Tuyén bó chung cùa càc Ngoai truòng ASEAN chi nèu quan ngai và kéu ggi chung chung ma khòng chi dich danh Tnmg Quòc là nuóc phài tuàn thù lugt phàp quòc té và thgc thi phàn quyét cùa Tòa Trpng tài quóc té dà khóng thuc sg gìùp giài quyèt vàn de chinh tri-an ninh nóng bòng này cùa khu vuc.
Trén thgc té, day khòng phài là làn dàu càc nuóc ASEAN bay tó quan ngai theo
N. T. T. Thùy / Tgp chi Khoa hoc Xà hpi và Nhàn vàn. Tàp 3, Sòl (2017)32-41
kièu chung chung nhu vày. Thàm chi, ASEAN dà tiìng khòng ra dugc tuyén bó chung sau Hói nghi thugng dinh cùa khóì ó Campuchìa nàm 2012 vi Campuchìa, nuóc khóng hén quan trgc tièp dèn tranh chàp ó Bièn Dóng và bi coi là dang ehm sue ép cùa Trung Quòc, (Trung Quóc tung dòn quyén rù càc nuóc ASEAN 2016; Y dò cùa Trung Quòc khi tbóa thuàn riéng vè Bién Dóng vói 3 nuóc ASEAN 2016) phàn dói yéu càu cùa Philippìnes dua vàn de ttanh chàp ó bài can Scarborough vào bàn tuyén bò cbung cùa ASEAN. Nhu vày, cho dèn nay ASEAN vàn chtra CÒ tiéng nói cbung dòì vói vàn de ttanh chàp chù quyén ó Bièn Dòng nèn se rat khó de CÒ thè giài quyèt vàn de an ninh nóng bòng này cùa khu vgc. Vói vièc Trung Quóc khóng ngìmg co nhiìng hogt dóng bòi dàp xày dgng dào nhàn tao và dua vù khi dèn càc dào ó Truóng Sa, nhiìng nguy ca tìém àn cùa mot cuóc xung dot ttong khu vyc khòng thè hi loai trù. Day chinh là mot thàch thùc lón dòi VÓI APSC ttong vièc thuc hién muc ttéu dàm bào hòa bình và an ninh ó Dóng Nam A.
Mot thgc té khàc ciìng dang chi phóì mgnh me quan he dòì ngogi cùa càc nuóc ASEAN và CÒ hén quan tói lình vuc hgp tàc vói càc dòi tàc ben ngoài cùa APSC. Dó là mói quan bé cùa ASEAN vói bai cuóng quóc My và Tnmg Quóc. Trong nhìèu thàp ky qua, cà My và Trung Quòc dèu là dòì tac quan ttpng hàng dàu cùa càc nuóc ASEAN ttén nhiéu lình vuc. Ké tu khi Trung Quóc chinh thùc dua ra yéu sàch "duóng luòi bò"
ó Bién Dòng nàm 2009 và co nhièu hogt dòng phi phàp và bàt chàp luàt phàp quóc té ttong khu vuc, MJ dà co nhiìng can dg manh me vào vàn de Bièn Dóng. Trèn thuc tè, My khóng phài là mot ben tranh chàp ó Bièn Dóng và luón tuyén bó ràng khóng dùng vè ben nào ttong cupe ttanh chàp. Tuy nhién, nhiìng vu va chgm giùa raày bay và tàu cùa hàì quàn My vói mày bay và tàu cùa
hàì quàn Trung Quóc ó vùng ttói và vùng bién ó Bièn Dóng cùng vói nhiìng yéu sàch chù quyén cùa Trung Quòc làm cho MJ quan ngai ràng Trung Quóc dang de dga tir do hàng bài và hàng khóng trong khu vyc, Trong bòi cành mot Trung Quóc dang ttói day ciing vói nhiìng tham vgng vè chinh In và lanh tìió, My khóng khóì quan ngai vè sy de dga cùa Trung Quòc dòi vói lai ich cùa My ttong khu vuc (Kerry Dumbaugb 2009;
Susan V. Lawrence và còng sg 2011; Henry A. Kissìnger 2012). Vi vày, My dà tich cyc can dg vói ASEAN, chù dgng tgo ra mèi quan bé tòt dep vói cà khòi ASEAN và vói tùng nuóc, dàc biét là nhùng nuóc dang co ttanh chàp vói Trung Quòc. Thàng 11/2015, My và ASEAN dà k^ Hiép dinh thành làp quan bé dòi tàc chién lugc, tao co só phàp ly cho nbiìng hgp tàc sàu róng hon nùa giira hai ben. Thàng 2/2016, My chù tri Hói nghj Thugng dình M5^-ASEAN ó Sunylands, My, Day là làn dàu tìén cugc hgp thugng dmh My-ASEAN dugc tó chùc thành mot su kién riéng ré ma khóng phàì ben le càc su kién khàc do ASEAN chù tri nhu ttong càc làn truóc day. Vi thè, sg kién này là mgt minh chùng raói nhàt cho nhùng nò lue cùa MJ thàt chat quan bè và thùc day hgp tàc manh me vói càc nuóc ASEAN, và dugc coi là "sy gàn gùi chua tiìng co ttong quan bè giiìa MJ vói toàn khòi ASEAN ciing nhu vói càc quóc già thành vién", theo dành già cùa TS.
Le Hong Hìèp (ASEAN trong vòng xoày quyén lue MJ-Trung 2016). Ben canh su dóng thuàn vè quan diém vói ASEAN là tòn ttgng lugt phàp quòc té và tg do hàng bài và hàng khóng ó Bién Dóng, My dà vièn ttg và nàng cao nàng Igc hàng bài cho càc nuóc ASEAN (Sàng kién gàn nùa ty USD cùa My cho an ninb bièn Dòng Nam A 2015).
Nhùng dóng thàì này cùa My co y nghìa lón vói càc nuóc ASEAN, nhàt là nhùng nuóc dang CÒ ttanh chàp chù quyén vói Trun^
Quòc ó Bièn Dòng. '
N. T. T. Thùy / Top chi Khoa hoc Xà hpi và Nhàn vàn, Tgp 3, So 1 (2017) 32-41
Tuy nhién, s g can d u cùa M y vào vàn de ttanh chàp ó Bién Dóng ciìng là mgt thàch thùc dòi vói ASEAN. Trong bòi cành M y và T n m g Quóc dang canh tranh chién lugc quyét liét ó Dòng N a m À, vói My là de duy tri ttgt t g dà dugc thiét Igp de giù v ù n g vi tri sièu cuòng só mot, vói Trung Quòc là de phà v ó tràt t g dò, cà hai cuóng quóc dèu tìm càch tàp hgp Igc lugng ttong khu vgc. Càc nuóc A S E A N dù m u ó n hay khòng cimg bi lòi kéo vào su tàp hgp dó cùa M y và T n m g Quoc, gay ra su chia rè giùa càc nuóc ASEAN. D à n g chù y là ttong nhùng nam gàn day, T n m g Qaòc ngày càng gay sue ép nhiéu hcm v ó i A S E A N de khòng dua vàn de Bièn Dóng ra càc dién dàn cùa khóì này.
Trong khi dò, M y tim càch de dua càc nuóc ASEAN co mot tiéng nói chung vè vàn de Bién Dòng, hói thùc càc lành dao ASEAN cùng phòi hgp de dàm bào ràng Trung Quòc giù lóì h ù a khòng quàn sg hóa càc dào nhàn tao phi phàp ttèn Bién Dòng (John Kerry khóng thay dòì d u g c quan diém cùa Campuchìa vè Bién Dóng 2016). Nbiìng sue ép cùa cà Trung Quóc và My làm cho càc nuóc A S E A N gap khó khan ttong viéc dgt dugc mot tìéng nói chung v e vàn de Bièn Dòng. Két qua cùa Hói nghi Thugng dinh My-ASEAN ó Sunylands phàn nào phàn ành thgc té này. Tal Hói nghi, nuóc chù nbà M y coi vàn de Bièn Dòng là mot chù de quan ttpng ttong càc thào lugn cùa càc nhà lành dao M y và ASEAN. Màc dù vày, Tuyèn b ò chung cùa Hói nghi chù yéu bao góm tàp bop nhiìng nguyen tàc và m u c tìéu dà dugc càc lành dao M y và ASEAN nhàt tri, dóng vai ttò dinh huóng cho móì quan h?
M^-ASEAN ttong thói gian tói, dòng thói nhàn manh ttàt tu khu vgc thugng tón phàp luàt, cam két duy h i hòa binh, an n m h và su ón dình, bào dàm an ninh và an toàn hàng hai, bao g ó m cà quyén tu do hàng bài và hàng khòng ciìng n h u phi quàn su hóa và tu kìèm ché ttong càc boat dóng ttong khu vuc, và khòng co càu chù nào de cgp ttgc tìép tói
nhiìng hành dòng cùa T n m g Quóc ó Bién Dóng (Joint Statement of the ASEAN-U.S.
Special Leaders' Summit: Sunnylands Declaratìon 2016). Kèt qua này dugc cho là do Trung Quóc vàn dòng hành lang ngàn chàn viéc dua ra tuyén bó riéng tai Sunnylands lièn quan dén càc vùng bién ttanh chàp và mot só nuóc thành vién A S E A N thàn càn vói Trung Quóc dà phàn dòi vièc d u a vàn de Bién Dóng vào tuyén bò chung cùa Hói nglu (Vi sao tuyén bò chung M5'-ASEAN khóng nhàc tói Bièn Dóng 2016). N h u vày, mot làn n ù a cho thày sue ép cùa Trung Quóc dóì vói càc nuóc ASEAN và cùng cho thày sg bàt dóng ttong A S E A N vè càch thùc dói phó vói Trung Quòc. Ngay cà Pbilìppm, nuóc thang cuòc ttong vu kién Trung Quóc, ciìng dà co nhùng pbàn ùng mèm déo, chù truang gàc lai ttanh chàp de cìing hgp tàc kinh tè vói Trung Quóc. Két qua là hai nuóc da ky dugc nhièu hgp dóng kinh té tri già 13,5 ti USD ttong chuyén thàm Trung Quóc cùa Tòng thòng Philippm Rodrigo Duterte thàng 10/2016. (Tóng thóng Philippìnes ca nggi quan he vói Bàc Kinh 2016, Trung-Phì ky càc hgp dòng tòng tri già 13,5 ty dola).
Dóng thòi, chinh quyén Duterte cùng co nhiìng tuyèn bó thè bièn giàm bót hgp tàc vói My. Sg thay dòì quan dièm cùa Phìlìppìn ttong quan he vói hai cuóng quóc lón là Trung Quòc và M y là mot dièn bién mói dàng quan tàm. Theo dành già cùa chuyén già Je^i-Raphael Chaponniere thuòc T n m g tàm Nghién cùu Quóc già Phàp (CNRS): Néu khòng co nhùng nò lue thuc su cùa tàt cà càc nuóc thành vién de dua ra mot quan diém chung vè Bièn Dóng nhàm day lui àp lue tu càc nuóc lón, tuong laì cùa ASEAN, mot tó chùc nòi tiéng vói tinh nàng dòng và doàn kèt, sé dói mgt vói nbiìng hoài nghi (Phàn quyèt Bièn Dòng, phép thù lón vói su doàn két cùa ASEAN 2016). N h u vày, càc nuóc ASEAN dang phài dùng truóc su lua chgn giùa quan diém cùa M y và quan
N. T. T. Thùy / Tap chi Khoa hpc Xà hói và Nhàn vàn. Tàp 3. Só 1 (2017) 32-41
diém cùa Trung Quóc dói vói mot vàn de chinh tri-an ninh nòng bòng ó khu vuc Dòng Nam A. Day chinh là mot thàch thùc khòng nhó khi ma s g canh tranh chièn lugc giùa My và Trung Quòc ttong khu vyc chua hièt dèn khi nào mói co hói két, chùng dó ASEAN tièp tue hi lói kéo vào cuòc choi cùa hai cuòng quóc. Cài dugc sé là lai ich riéng rè cùa tùng nuóc khi hgp tàc vói M y và vói Trung Quòc, nhung cài màt chinh là su chìa ré ttong nói bó khóì ASEAN ttong nhiìng vàn de co lién quan dèn cà hai cuòng quóc này, gay thièt hgi cho Igì ich chimg cùa ASEAN. Dòi vói APSC, thàch tìiùc này sé là thuóng trgc, làu dai, và rat de tàc dóng trgc tièp dén càc muc tièu chinb tri-an ninh dà dàt ra cùa ASEAN cìing n h u cùa APSC.
N h u vày, nhìn tóng thè APSC vùa co nbiìng thuàn Ieri, vira co nhimg thàch thùc ttong tìén trinh boat dòng vùa qua cùng n h u ttong thói gian tói. Nhùng thuàn Igi chù yéu dén tu nói bò cùa ASEAN vói nhùng c o che hgp tàc dà dugc thiét làp, tao ra nhiìng c o bòi hpp tàc toàn dién giùa càc nuóc ASEAN vói nhau và giiìa ASEAN vói càc dòì tàc ben ngoàì khu vgc. Trong khi dó, nhiìng thàch thùc chù yéu xuàt phàt tu yéu tò ben ngoàì và chi phòi mgnh me dèn quan diém và càch ùng xù cùa càc nuóc ASEAN dÓi vói càc vàn de chinh tn-an ninh chung ciia khu vuc, dgc bièt là tu sau cuòc bau cu tóng thóng My thàng 11/2016. Quan diém chinh tri mói cùa Tóng thóng Donald Trump, dgc biét là su cùng ràn ttong quan he vói Trung Quóc, chàc chàn sé co sg tàc dóng nhàt dình tóì tinh hinh chinh tri-an ninh cùa Chàu À- Thàì Bình D u o n g nói chung và khu vuc Dóng N a m A nói riéng. Càc nuóc ASEAN bao gòm nbiìng nuóc nhó và bàc tnmg, nén t u bàn thàn moi nuóc khó co thè vugt qua dugc sue ép cùa càc nuóc lón khi hg can thìép vào nhiìng vàn de cùa khu vyc de phuc vu Igi ich riéng cùa bg. Vi thè, vièc khó thóng nhàt quan dièm dói vói mpt vàn de
lón nhu vàn de Bièn Dóng là dièu khóng thè ttành khòi dòì vói càc nuóc ASEAN. TUy nhièn, co mot yéu tò ttong nói b ó ASEAN, dó là nguyen tàc dòng thuàn, càn dugc lini y. Chinh nguyen tàc này dà làm cho két qua cùa mot só dièn dàn cùa ASEAN khóng dugc n h u mong dpi, n h u dà trinh bay ó héa Mpt só chuyén già nghièn cùu ve khu vuc Dóng Nam A ciìng bay tò quan nggi ve vàn de này và dà dua ra mot só ggi y. Trong só này dàng chù y là de xuàt cùa TS. Le Hong Hiép, theo dó " A S E A N nèn càn nhàc càc cài càch vè màt quy trìnb ra quyét dinh hoàc càc cài tién vè màt thè che, ... co thè duóì lùnh thùc mot Ùy ban ASEAN vè Quàn ly Tranh chàp Bièn Dóng, ... gìùp mang lai mot móc dò linh boat nhàt dình nhàm gìùp giài quyét càc vàn de an ninh khu vgc càp bàch, trong dò co vàn de Bién Dòng" (Le Hong Hiép 2016). D e xuàt này tó ra h c ^ ly và co tinh khà thì cao. ASEAN co thè càn nl^c lua chgn nhùng de xuàt phù hgp và vìéc này càn nhanh chóng thgc bién de nguyen tàc ddng thuàn khóng hi Igi dyng vi nhiìng lai ich rièng biét cùa quòc già và de nò khóng bj tra thành mot thàch thùc dòi vói tièn trinh ho?!
dòng cùa A S E A N nói chung và APSC nói rièng ttong thói gian tói.
Tài li£u trich dàn
ASEAN Pohtical-Security Community Bìueprint, Jakarta: ASEAN Secretariat, June 2009.
ASEAN Political-Security Community Blueprini, Jakarta: ASEAN Secretariat, March 2016.
ASEAN ttong vòng xoày quyén lue MJ"TruD&
m.vielnamnet.vn/vn/tuanviemam/288368/asetm^
-lrang-vong-xoay-qityen-luc-my-lrung.html, truy càp ngày 15/02/2016.
Declaratìon on the Conduct of Parties in the Soitì Chma Sea,
asean. org/?stalle_post=declaration- on-the- conducl-of-parties-in-the-south-china-sea- 3&categoryJd=32. Truy cgp ngày 22-10- 2012.
N. T r. Thùy / Tgp ehi Khoa hoc xa hói và Nhàn vàn, Tàp 3, Só 1 (2017) 32-41
Dumbaugh, Kerry. China-U.S. Relations. Current Issues and Implications for U.S. Poiicy, Congressional Research Service, Aprii 2,2009.
John Keny khòng thay dòi dugc quan dièm cùa Campuchìa ve Bièn Dóng, vnexpress net/tin- luc/the-gi o i/j ohn-kerry-khong-thay-do i-duoc- quan-diem-cua-campuchia-ve-bien-dong- 334871I.html, truy cgp ngày 27/01/2016.
Joint Commumqué of the 49th ASEAN Foreign Minìsters' Meeting, Vientiane, 24 July 2016.
Jomt Statement of the ASEAN-U.S. Special Leaders' Summit Sunnylands Deciaratìon, www. asean. org/wp
content/uploads/2016/02/Sunnylands- DecIaration-FINAL-16-Feb-20I6.pdf.
February 17, 2016.
Kissìnger, Henry A. The Future of U.S.-Chinese Relations, Foreign Affairs, March/Aprii 2012 Lawrence, Susan V. & T. Lum U S -China
Relations: Poiicy Issues, Congressional Research Service, March 11,2011.
Le Hong Hièp, Càch vugt qua 'luong nan dòng thuàn' cùa ASEAN à Bién Dóng, nghiencuuquocte org/2016/10/26/cach-vuot- qua-luong-nan-dong- thuan-cua-asean-o-b ien- dong, truy cgp ngày 26/2/2016.
My muòn ASEAN co tìéng nói chung vè vàn de Bién Dòng, vnexpress.net/tin-tue/the~gjoi/my- muon-asean-co-tieng-noì-chung-ve-van-de- bien-dong-
3347609.html?utm_source^detail&utmjnediu m^boxjopìcdtutmcampaign^boxtracking, truy càp ngày 25/01/2016.
Nguyln Duy Quy 2001. Tièn lai mot ASEAN hòa bình, ón dinh và phàt trién ben vùng. Ha Nói:
Nhà xuàt bàn Chùih tri Quóc già.
Phàn quyét Bién Dóng, phép thù lón vói su doàn két cùa ASEAN, vnexpress.net/lai-tuc/the- gioi/phan-tich/phan-quyet-bien-dong-phep-thu- lon-voi-su-doan-ket-cua-asean- 3434163.html?utm_source^delail&utmjnediu m=boxjnostview&utm_campaign=boxtrackin g, truy càp ngày 12/7/2016.
Sàng kién gàn nùa ty USD cùa My cho an ninli bièn Dóng Nam A, vnexpress.net/lin-tuc/the- gio i/tu- lieu/sang-kien-gan-nua-ty-usd-eua-my- cho-an-ninh-bìen-dong-nam-a-322 6994. html, truy càp ngày 01/6/2015.
Tòa Trong tài bàc bò yéu sàch 'duòng luòi bò' cùa Tmng Quóc, vnexpress.net/tin-tuc/lhe~gioi/toa- trong-tai-bac-bo-yeu-sach-duong-luoi-bo-cua- trung-quoc-3435080 html, truy càp ngày 12/7/2016
Tòng thòng Phihppìnes ca ngai quan he vói Bac Kinh ,www. bhc. com/vietnamese/world- 37681222, truy càp ngày 17-10-2016; Trung- Phi ky càc hgp dóng tóng tri già 13,5 ty dola, www. b bc. eom/vietnamese/world-3 7715320, truy cgp ngày 20/10/2016.
Trung Quòc tung dòn quyén rù càc nuóc ASEAN, vnexpress net/lìn-tuc/the-gio i/phan-tich/trung- quoc-tung-don-quyen-ru-cac-nuoc-asean- 3411657 html?utm_source=detail&Mtm_mediu m—box_mostview&utm_campaign=boxtrackìn g, truy cgp ngày 01/6/2016.
Vi sao myèn bò chung My-ASEAN khòng nhàc tói Bién Dòng, vnexpress.net/tin-tuc/the- gioi/phan-tich/vi-sao-luyen-bo-chung-my- asean-khong-nhae-to i-bien-dong- 3356381 html, truy cgp ngày 17/02/2016.
Y dò cùa Trung Quòc khi thòa thuàn rìèng ve Bièn Dòng vói 3 nuóc ASEAN, wnexpress.net/tin- tuc/the~gioi/phan-tich/y-do-eua-trung-quoc- khi-thoa-thuan-rieng-ve-bien-dong-voi-3-nuoc- asean-
3392674.html?utm_source^detail&ulm_mediu m —box_recommend&utm_campaìgn—boxtrack mg, truy càp ngày 25/4/2016
2001 ASEAN Declaratìon on Joint AcUon to CoimterTerrorism, ww aseansec,org/5318.htni;
ASEAN Convention on Counter Terrorism, www aseansec.org/19250.htm. Truy càp ngày 10-11-2001.
