kh¸i niÖm vμ ng«n tõ dïng trong t«n gi¸o
iÖu ng−êi ta cã thÓ nãi vÒ c¸c kh¸i niÖm t«n gi¸o ®Æc tr−ng? VÊn ®Ò nµy ®ßi hái mét cuéc kh¶o s¸t l©u dµi; ph¶i t×m hiÓu tõng t«n gi¸o lín - vµ c¶ c¸c t«n gi¸o kh¸c - thËm chÝ cßn ph¶i cÇu viÖn tíi bé m«n khoa häc vÒ t«n gi¸o. Do ch−a lµm ®−îc nh− vËy, nªn ë ®©y t«i chØ ®−a ra mét vµi suy nghÜ, xuÊt ph¸t tõ sù hiÓu biÕt cña t«i vÒ ®¹o C«ng gi¸o ®ång thêi cã tra cøu l¹i c¸c hå s¬ t−
liÖu mµ t«i ®· Ýt nhiÒu ph¸t hiÖn gÇn ®©y.
1- §Þnh nghÜa t«n gi¸o
a. Ng«n tõ vµ ng«n ng÷ vay m−în
Trong ®¹o C«ng gi¸o, nÕu xem xÐt nh÷ng sù biÓu ®¹t mµ ng−êi ta cã thÓ coi lµ cã tÝnh thuÇn tuý t«n gi¸o nhÊt, nh− ThÇn häc, T©m linh häc, th× rÊt dÔ dµng chØ ra r»ng c¸i ng«n ng÷ cã vÎ nh− ®Æc tr−ng nhÊt Êy trong thùc tÕ l¹i mang tÝnh vay m−în nhÊt. H·y lÊy vÝ dô sù truyÒn b¸ niÒm tin trong c¸c thÕ kØ ®Çu c«ng nguyªn... vµ h·y nhí l¹i c¸c cuéc tranh luËn vÒ Kit« häc trong c¸c thÕ kØ V vµ VI liªn quan ®Õn nh©n th©n chóa Cøu ThÕ vµ hai b¶n thÓ cÊu thµnh nh©n th©n ®ã, b¶n thÓ thiªng liªng vµ b¶n thÓ ®êi th−êng. Cuéc tranh c·i ®· viÖn dÉn mét c¸ch réng r·i tíi chç s©u kÝn nhÊt cña triÕt häc Hy L¹p, cña häc thuyÕt Platon, Aristote, kÓ c¶ ng«n tõ cña tr−êng ph¸i Kh¾c kØ... Vµ sù kiÖn mµ ©u Ch©u chØ ®ãng gãp Ýt ái vµo nh÷ng cuéc tranh luËn nh− thÕ
®−îc gi¶i thÝch c¸ch chÝnh x¸c bëi sù hiÖn diÖn cña mét ng«n ng÷ Latinh, Ýt cã kh¶
n¨ng diÔn ®¹t mét sù suy lÝ siªu h×nh(1). H·y thay ®æi thêi ®iÓm quy chiÕu, thêi
®iÓm cuèi thÕ kØ XIX ch¼ng h¹n; h·y lÊy
Claude Langlois(*)
dÉn chøng tõ mét cuèn ghi chÐp kh¸c, mét sù diÔn ®¹t c¸i huyÒn bÝ th«ng qua mét trong sè nh÷ng bµi viÕt næi tiÕng nhÊt cña mét trong sè c¸c n÷ th¸nh rÊt ®−îc nhiÒu ng−êi biÕt ®Õn ë thÕ kØ sau; ®ã lµ Nh÷ng b¶n th¶o tù truyÖn cña ThÐrÌse de Lisieux.
Lµm sao ng−êi ta cã thÓ chØ b»ng mét ng«n tõ duy nhÊt ®Ó ph©n biÖt t×nh yªu thiªng liªng mµ vÞ n÷ tu dßng CarmÐlite muèn ®Ò cËp tíi víi t×nh yªu trÇn tôc mµ t¸c gi¶ ®·
ph¶i dïng chung mét ng«n ng÷? Trong mét
®o¹n ë cuèi b¶n th¶o A, t×nh yªu mµ bµ nãi tíi bao quanh bµ, nung ch¸y bµ, thanh läc bµ, thËm chÝ cßn th©m nhËp vµ nhÊn ch×m bµ. VËy ®ã lµ nãi vÒ c¸i g×: Ng−êi ®−îc yªu hay kÎ ®ang yªu. Trong mét ®o¹n kh¸c cña b¶n th¶o B, bµ gîi lªn nh÷ng c¸i tªn ®−îc chiÕu s¸ng bëi mét Chóa Trêi mµ bµ ch−a nhËn biÕt: lÇn l−ît bµ ®Þnh danh cho vÞ chóa Êy lµ "mÆt trêi, c¸i thiªng liªng cña mÆt trêi, mÆt trêi thiªng liªng, vÞ tinh tó t«n kÝnh, vÞ tinh tó th©n th−¬ng, mÆt trêi cña t×nh yªu, tinh tó cña t×nh yªu, mÆt trêi rÊt yªu quý". §ã lµ ng«n tõ t«n gi¸o hay ng«n tõ cña t×nh yªu?(2) VËy mµ Nh÷ng b¶n th¶o tù truyÖn l¹i trë thµnh v¨n b¶n quan träng nhÊt cña tinh thÇn C«ng gi¸o ®−¬ng ®¹i; nã ®· ®−îc viÕt bëi mét n÷ th¸nh cùc k× ®¹i chóng, vµ n¨m 1997, bµ
®· ®−îc Gi¸o hoµng c«ng nhËn nh− lµ mét nhµ thÇn häc cña Gi¸o héi.
*. Gi¸o s−, Tr−ëng Khoa T«n gi¸o, Tr−êng Cao ®¼ng Thùc hµnh Paris (Ph¸p).
1. Jean. Marie Mayeur et alii . LÞch sö Kit« gi¸o.
Paris. DesclÐe, 1995 vµ 1998.
2. ThÐrÌse de Lisieux. Toµn tËp. Paris. Cerf - DDB, tr. 211 - 213 vµ 229 - 231.
L
Do kh«ng cã mét ng«n tõ riªng biÖt nªn ph¶i ch¨ng ®· thùc sù kh«ng cã mét ng«n ng÷ t«n gi¸o ®Æc tr−ng? VÝ dô vÒ ®¹o Håi sÏ kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã: §¹o Håi b¾t buéc c¸c tÝn ®å ph¶i cÇu kinh b»ng ng«n ng÷ cña kinh Coran. §iÒu nµy ®−îc ¸p ®Æt cho mäi tÝn ®å, bÊt kÓ hµng ngµy hä dïng thø ng«n ng÷ nµo. Vµ c¸i c¸ch g¾n liÒn sù biÓu ®¹t cña niÒm tin víi tÝnh duy nhÊt cña ng«n ng÷
nµy h¼n lµ mét trong nh÷ng ®iÓm ph©n biÖt c¸ch c¬ b¶n ®¹o Håi víi ®¹o Kit«; thùc vËy,
®¹o Kit« ngay tõ nh÷ng thÕ kØ ®Çu tiªn ®· sö dông trong c¸c nghi lÔ phông vô tÊt c¶ mäi ng«n ng÷ cña vïng CËn §«ng vµ sau ®ã ®·
liªn tôc kh«ng ngÇn ng¹i vµ gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n ®Ó dÞch, tr−íc hÕt lµ gi¸o lÝ, kinh cÇu nguyÖn vµ gi÷ nguyªn nghi lÔ phông vô ë n¬i mµ nã th©m nhËp; tõ ®ã ®· xuÊt hiÖn khã kh¨n ®«i khi rÊt lín (tham kh¶o cuéc tranh biÖn vÒ Nghi lÔ ë Trung Quèc cïng víi sù lùa chän mét ng«n tõ t©n - Khæng gi¸o cña c¸c gi¸o sÜ dßng JÐsuites ®Ó dÞch c¸c ch©n lÝ C«ng gi¸o); nh−ng còng ®· tõng diÔn ra mét cuéc tiÕp biÕn v¨n ho¸ kh«ng kÐm phÇn quan träng kÓ c¶ mét cuéc kiÕm t×m sù n¾m v÷ng mét ng«n ng÷ ®«i khi rÊt
®Æc biÖt, ®−îc thÓ hiÖn b»ng viÖc Ên hµnh c¸c cuèn tõ ®iÓn vµ s¸ch v¨n ph¹m ®Æc tr−ng nh− trong tr−êng hîp ë ViÖt Nam.
b. T«n gi¸o, sù thê cóng vµ ý t−ëng t«n gi¸o: c¸i nguyªn lÝ cña n¨m 1789
T«i ý thøc ®−îc r»ng kh«ng nªn ®Èy qu¸
xa c¸i ý kiÕn tr¸i ng−îc vµ r»ng b»ng mäi c¸ch, cïng víi sù næi tréi cña m«n khoa häc vÒ t«n gi¸o, mét c©u hái vÒ c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n tØ nh− nh÷ng kh¸i niÖm t«n gi¸o hay
®a thÇn gi¸o, ®−¬ng nhiªn sÏ ®−îc ®Æt ra.
Trong thùc tÕ, sù thuyÕt minh vÒ ng«n tõ t«n gi¸o lµ mét c«ng viÖc lóc nµo còng cÇn thiÕt nh−ng hÇu nh− kh«ng bao giê cã thÓ ®i
®Õn ®iÓm kÕt thóc. Sù quan t©m tíi ng«n tõ mµ chóng t«i sö dông, trong thùc tÕ chØ lµ mét ph−¬ng thøc tiÖn dông - nh−ng cÇn thiÕt - ®Ó chóng ta tù vÊn vÒ nh÷ng c¸ch thøc mµ chóng ta nãi vÒ t«n gi¸o. Nh÷ng cuéc nghiªn cøu quen thuéc nhÊt ®−îc tiÕn hµnh ë Ph©n ban t«n gi¸o lµ nh»m vµo mét
®Þa h¹t t«n gi¸o ®Æc tr−ng. Néi dung cña tËp Niªn gi¸m cña chóng t«i ch¾c h¼n lµ mét vÝ dô thuyÕt phôc nhÊt vÒ sù kÕt nèi cña nh÷ng ph©n tÝch b¸c häc mµ mçi sù ph©n tÝch ®ã, gièng nh− mét ®Æc ng÷ riªng biÖt, nãi vÒ sù
®Æc tr−ng vµ ng«n ng÷ (còng tøc lµ nh÷ng kh¸i niÖm) cña môc tiªu riªng biÖt cña nã.
Nh−ng hiÓn nhiªn lµ sù kiÖn cïng nhau suy t− vÒ "nh÷ng" t«n gi¸o sÏ t¹o ra nh÷ng vÊn
®Ò chÝnh yÕu. T«i sÏ ®Ò cËp ®Õn ®iÓm nµy b»ng mét tr−êng hîp kh«ng ph¶i lµ vay m−în ë lÜnh vùc khoa häc mµ lµ ë lÜnh vùc chÝnh trÞ.
T«i xin lÊy lµm vÝ dô sù ®Þnh nghÜa vÒ tù do t«n gi¸o trong B¶n Tuyªn ng«n vÒ c¸c quyÒn con ng−êi n¨m 1789. Mäi ng−êi ®Òu biÕt ®iÒu kho¶n 10 cã ghi: "Kh«ng mét ai ph¶i lo ng¹i vÒ ngay c¶ nh÷ng ý t−ëng t«n gi¸o cña m×nh...". C¸ch ®©y kho¶ng 10 n¨m(3), t«i ®· chØ ra r»ng cuéc tranh luËn ë mét møc ®é nµo ®ã cã phÇn thuéc vÊn ®Ò ng«n tõ, nh−ng cuéc tranh luËn ®ã lµ rÊt thiÕt yÕu bëi nã quay trë l¹i víi nh÷ng ph−¬ng thøc kh¸c nhau ®Ó ®Þnh nghÜa c¸i mµ v× nã ng−êi ta ®· ph¶i ®−¬ng ®Çu; ®ã lµ nãi vÒ t«n gi¸o, nh÷ng sù thê cóng hay ý t−ëng t«n gi¸o? Nh÷ng ng−êi cho r»ng ®ã lµ t«n gi¸o chñ yÕu lµ nh÷ng ng−êi ®¹i diÖn cho giíi t¨ng l÷, dßng tu ®Ö nhÊt cña v−¬ng quèc; theo hä, nãi ®ã v× t«n gi¸o muèn kh¼ng ®Þnh mét t«n gi¸o duy nhÊt lµ C«ng gi¸o; nh÷ng ng−êi cho r»ng ®ã lµ sù thê cóng muèn mäi ng−êi ph¶i chÊp nhËn r»ng trong Quèc gia ®ang cã rÊt nhiÒu biÓu hiÖn t«n gi¸o dÔ dµng nhËn thÊy vµ ®−îc luËt ph¸p thõa nhËn, tøc lµ cã nhiÒu sù thê cóng;
®iÒu ®ã dÉn tíi viÖc C«ng gi¸o mÊt ®i c¸i
®Þa vÞ ®éc t«n tr−íc ®©y. Trong sù kh«ng thÓ ph©n ®Þnh ®óng sai gi÷a hai quan ®iÓm ®èi nghÞch, c¸c nghÞ sÜ ®· thay ®æi c¸ch nh×n vµ nhÊt trÝ cho r»ng ®ã lµ ý t−ëng t«n gi¸o;
3. Claude Langlois. T«n gi¸o, sù thê cóng hay ý t−ëng t«n gi¸o: chÝnh s¸ch cña c¸c nhµ C¸ch m¹ng. Revue fran⎜aise de sociologie, XXX, 1989, P. 471 - 496.
§iÒu ®ã ®· lµm cho vÊn ®Ò ®−îc chuyÓn dÞch tõ chç lµ c¸c thiÕt chÕ t«n gi¸o (t«n gi¸o, nh÷ng sù thê cóng) nay lµ c¸c c¸ nh©n (ngay c¶ nh÷ng ý t−ëng t«n gi¸o) cïng lóc hîp ph¸p ho¸ mét c¸ch gi¸n tiÕp hai diÖn m¹o cña thÕ kØ XVIII vèn n»m trong bÒ s©u cña cuéc tranh biÖn; ®ã lµ kÎ li khai t«n gi¸o (ng−êi theo ph¸i ThÖ ph¶n) vµ kÎ phª ph¸n t«n gi¸o (nhµ triÕt häc).
Ng−êi ta cã thÓ dÔ dµng chØ ra r»ng c¸c
®Þnh nghÜa rÊt c¸ nh©n chñ nghÜa nµy - c¸i quyÒn cho phÐp mçi ng−êi ®−îc cã mét ý kiÕn trong lÜnh vùc t«n gi¸o - cã thÓ dÉn tíi tÝnh chñ quan thuÇn tuý, l¹i còng cã thÓ lµ c¬ së triÕt häc ®Ó tõ ®ã h×nh thµnh mét c¸ch thùc sù m«n khoa häc vÒ t«n gi¸o trong chõng mùc mµ, xuÊt ph¸t tõ ý niÖm bÊt ngê cña c¸i ý t−ëng t«n gi¸o, thÊy ®−îc kh¼ng
®Þnh ch¾c ch¾n c¸i kh¶ n¨ng mçi c¸ nh©n cã thÓ "®−a ra mét ý t−ëng" vÒ mét hoÆc nhiÒu t«n gi¸o; h¬n thÕ n÷a, ë ®ã thÊy cã sù kÕt nèi chÆt chÏ theo mét c¸ch nµo ®ã gi÷a nh·n quan phª ph¸n vµ sù n¾m b¾t cïng lóc nhiÒu t«n gi¸o, c¸i mµ do ®ã thùc sù cã kh¶
n¨ng h×nh thµnh m«n khoa häc vÒ t«n gi¸o(4). Ng−îc l¹i, còng rÊt dÔ dµng chØ ra r»ng sù ®Þnh nghÜa Êy lóc ®ã ®· kh«ng thÓ
®em vËn dông hîp thøc ngay ®−îc. Sau nh÷ng cuéc xung ®ét t«n gi¸o gay g¾t cña C¸ch m¹ng, hoµ b×nh ®· trë l¹i víi n−íc Ph¸p vµo thÕ kØ XIX nhê sù thõa nhËn c¸c
"sù thê cóng", mét ph−¬ng thøc cïng lóc lµm cho vÊn ®Ò then chèt cña "ch©n lÝ t«n gi¸o", hay cã ng−êi muèn nãi lµ t«n gi¸o cña Quèc gia, kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò cèt yÕu n÷a, mµ lµ sù chÊp nhËn ®−¬ng nhiªn mét thùc tÕ ®a t«n gi¸o trong bèi c¶nh ®Æc biÖt:
sù hiÖn diÖn mét t«n gi¸o cña ®a sè (C«ng gi¸o) vµ c¸c t«n gi¸o cña thiÓu sè (ThÖ ph¶n vµ Do Th¸i gi¸o)(5).
2- C¸c ph¹m trï cña cuéc tranh luËn tõ thÕ kØ ¸nh s¸ng ®Õn ngµy nay
a. Cuång tÝn vµ mª tÝn
T«i sÏ tiÕp tôc cuéc suy t− t¶n m¹n nµy b»ng c¸ch gi÷ nguyªn tÇm nh×n lÞch sö ®Ó chøng minh nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ng«n tõ lµ thiÕt yÕu nh− thÕ nµo, ngay c¶ khi ng−êi ta ch¼ng hÒ quan t©m tíi chóng. T«i xin nªu l¹i hai cuéc tranh biÖn kh¸c. Cuéc thø nhÊt lµ cuéc tranh luËn chèng C«ng gi¸o cña c¸c nhµ triÕt häc ¸nh s¸ng ®−îc tr×nh bµy qua cÆp kh¸i niÖm cuång tÝn/mª tÝn. Cho tíi nay, ng−êi ta chØ dµnh cho c¸c ph¹m trï ®−îc
®em ra tranh luËn mét tÇm quan träng kh«ng ®¸ng kÓ. VËy mµ, c¸c ph¹m trï nµy
®«i khi l¹i cùc k× g¾n bã víi nhau vµ cho
®Õn nay ng−êi ta cã thÓ chØ ra r»ng chóng cung cÊp cho ta nh÷ng ph¸n ®o¸n, kÓ c¶
nh÷ng ph¸n ®o¸n khoa häc. Khëi ®Çu viÖc lªn ¸n sù cuång tÝn g¾n víi viÖc c«ng kÝch lèi sèng t¨ng l÷; cßn kh¸i niÖm mª tÝn nh»m
®Þnh nghÜa nh÷ng tÝn ng−ìng phi lÝ vµ nhÊt lµ c¸c thùc hµnh t«n gi¸o bÞ lªn ¸n tr−íc nh·n quan cña mét sù øng xö s¸ng suèt.
VËy mµ nh÷ng ph¹m trï ®−îc tranh luËn nµy, ®−îc nh¾c l¹i vµo thÕ kØ XIX ("thuèc phiÖn cña nh©n d©n" ch¼ng h¹n) ®· lµm ph¸t sinh sau ®ã nh÷ng cuéc thanh tra tØ mØ cña Nhµ n−íc, kÓ c¶ nh÷ng chÝnh s¸ch l©u dµi nh»m triÖt tiªu nh÷ng g× thuéc lÜnh vùc t«n gi¸o.
Nh−ng nh÷ng ph¹m trï tranh luËn ®ã kh«ng hoµn toµn lµ ngo¹i sinh, bëi tù chóng b¾t nguån tõ nh÷ng cuéc tranh biÖn gi÷a c¸c t«n gi¸o. Nh− vËy, nÕu chØ lÊy mét vÝ dô, th× mª tÝn lµ mét ph¹m trï t«n gi¸o cæ, cã tõ t«n gi¸o La M·, ®−îc tÝch hîp vµo trong ®¹o C«ng gi¸o, ë ®ã, nã ®−îc ®Þnh nghÜa chÝnh x¸c h¬n: ®ã lµ mét sù thùc hµnh nghi lÔ ®−îc coi lµ sai lÇm chø kh«ng ph¶i lµ mét sù ngé - tÝn, nghÜa lµ mét c¸ch tin kh«ng lµnh m¹nh. VÊn ®Ò cña C«ng gi¸o, kÓ
4. Michel Despland. Sù næi tréi cña c¸c khoa häc t«n gi¸o - NÒn qu©n chñ th¸ng 7: mét thêi ®iÓm s¸ng lËp. Paris, Montrial, L'Harmattan,1999.
5. Claude Langlois. "HiÖn tr¹ng bÊt ®Þnh cña hÖ thèng tho¶ hiÖp" ThÕ kØ XX - 2000, s¾p ra m¾t.
tõ lóc nã ph©n biÖt víi ®¹o ThÖ ph¶n, lµ v¹ch ra ®−îc c¸i ranh giíi ph©n c¸ch t«n gi¸o víi mª tÝn, tu©n thñ nh÷ng luËt lÖ ®−îc thay ®æi qua c¸c thÕ kØ; nãi c¸ch kh¸c ®ã lµ sù ph©n biÖt c¸i d¸ng vÎ hîp ph¸p víi c¸i bÊt hîp ph¸p. Vµ, ®ã còng lµ ®iÓm kh¸c nhau gi÷a tu viÖn tr−ëng Thiers, ng−êi phØ b¸ng sù mª tÝn ë thÕ kØ XVII víi §øc thÇy Gousset, ng−êi khoan dung h¬n trong thêi
®iÓm cña m×nh ë thÕ kØ XIX(6). Nh−ng c¸i ranh giíi Êy l¹i rÊt thiÕt yÕu khi nã ®−îc dïng ®Ó x¸c ®Þnh mèi quan hÖ mµ C«ng gi¸o, mét t«n gi¸o ®−îc coi lµ duy nhÊt hîp ph¸p, chÊp nhËn ®èi tho¹i víi mét sù sïng
®¹o hçn ®én. Nh÷ng biÓu hiÖn cña sù sïng
®¹o hçn ®én nµy vµo gi÷a thÕ kØ XIX ®−îc coi nh− sù tËp hîp c¸c kinh nghiÖm qu¸ khø vµ hiÖn t¹i vµ ®−îc gäi cïng lóc lµ thÇn ho¸, phï thuû hay phÐp th«ng linh. Còng víi cuéc tranh c·i nh− thÕ, khi ®−îc chuyÓn dÞch qua c¸c xø truyÒn ®¹o, nã l¹i x¸c ®Þnh c¸ch thøc ®Ó C«ng gi¸o tù ®Þnh vÞ m×nh trong mèi quan hÖ víi c¸c lÔ nghi cña t«n gi¸o phæ cËp ë b¶n ®Þa nh− sù thê cóng tæ tiªn ë Trung Quèc hay ViÖt Nam.
b. Nãi nh− thÕ nµo vÒ "c¸c gi¸o ph¸i"?
Ngµy nay ë Ph¸p cuéc tranh luËn vÉn ch−a mÊt ®i, song nã l¹i tù dÞch chuyÓn sang sù cÇn thiÕt ph¶i ph©n biÖt t«n gi¸o
®Ých thùc víi t«n gi¸o gi¶, hay nãi c¸ch kh¸c lµ gi÷a t«n gi¸o x−a cò víi t«n gi¸o míi. ë ngay n−íc Ph¸p, giíi chÝnh trÞ - truyÒn th«ng th−êng nãi vÒ "c¸c gi¸o ph¸i".
§èi víi c¸c gi¸o ph¸i nµy, mét vµi ng−êi chèng ®èi ®· tá th¸i ®é hung d÷ vµ muèn s¸ng t¹o ra kh¸i niÖm tµi ph¸n - chÝnh trÞ mang "tÝnh nguy h¹i" ®Æc tr−ng, cßn c¸c nhµ x· héi häc l¹i dµy c«ng ®Ó t×m ra mét tõ ng÷ ("Nh÷ng phong trµo t«n gi¸o míi") cã quan hÖ tíi nh÷ng thùc tÕ Êy nh−ng kh«ng thùc sù phª ph¸n nh÷ng hiÖn t−îng ®−îc ®Ò cËp tíi. Hä ®· tè c¸o mét c¸ch thÝch ®¸ng nh÷ng sù hçn hîp ®−îc tiÕn hµnh bëi d−
luËn c«ng chóng mµ d−íi mét c¸i tªn chung, ®· tËp hîp mét lo¹t nh÷ng phong
trµo cã xu thÕ t«n gi¸o ®Ó so s¸nh chóng víi nhau bëi chóng ®Òu sinh ra vµ ph¸t triÓn bªn lÒ nh÷ng t«n gi¸o truyÒn thèng(7). VËy lµ ®·
cã sù thay ®æi ý nghÜa cña sù ph©n biÖt gi¸o ph¸i/t«n gi¸o ®−îc ¸p ®Æt b¾t ®Çu tõ Max Weber b»ng c¸ch ®æi thµnh lo¹i h×nh - lÝ t−ëng lÞch sö c¸c nguån gèc cña gi¸o ph¸i ThÖ ph¶n, nh»m lÝ gi¶i søc s¸ng t¹o t«n gi¸o vµ ®Ó ph©n biÖt tÝnh cÊp tiÕn s«i næi víi sù hîp hiÕn ho¸ sau ®ã. CÆp kh¸i niÖm gi¸o ph¸i/t«n gi¸o ngµy nay ë Ph¸p kh«ng cßn lµ
®èi t−îng tranh chÊp vÒ tri thøc häc mµ lµ
®èi t−îng tranh chÊp vÒ chÝnh trÞ vµ c¶ vÒ tµi ph¸n, - nhÊt lµ do mét vµi hËu qu¶ vÒ tµi chÝnh - mµ "sù thõa nhËn" mét phong trµo t«n gi¸o míi lµ t«n gi¸o ë ngay trong mét thÓ chÕ ph¸p ®Þnh cña sù ph©n li gi÷a c¸c Gi¸o héi víi Nhµ n−íc, cµng trë nªn quan träng.
Cuéc tranh biÖn hiÖn nay vÒ c¸c ”gi¸o ph¸i", ®−îc ®Æt ra víi mét ng«n ng÷ rÊt kh¸c nhau ë Ph¸p hay ë Hoa Kú ch¼ng h¹n, trong thùc tÕ l¹i cã phÇn quay trë l¹i cuéc tranh biÖn cò vÒ t«n gi¸o/ mª tÝn, cã phÇn lµ vÒ cuéc tranh biÖn tam ph©n t«n gi¸o/ thê cóng/ ý t−ëng t«n gi¸o, bëi cïng lóc ph¶i t¸ch biÖt sù thùc hµnh t«n gi¸o xÊu víi tèt mµ còng cßn lµ ®Ó biÕt dùa vµo nh÷ng tiªu chÝ nµo mµ mét Nhµ n−íc "v« thÇn" tù tuyªn bè lµ v« tÝn ng−ìng, tøc v« t«n gi¸o, mét Nhµ n−íc "t¸ch biÖt" vèn kh«ng "thõa nhËn" nh÷ng sù thê cóng, l¹i cã thÓ tuyªn bè mét c¸ch hîp ph¸p r»ng mét tÝn ng−ìng nµo ®ã hoÆc mét thùc hµnh t«n gi¸o nµo ®ã lµ, hoÆc kh«ng ph¶i lµ "mét t«n gi¸o". VÊn
6. VÒ thêi cËn ®¹i xin ®äc Jean Delumeau trong cuèn C«ng gi¸o gi÷a Luther vµ Voltaire, Paris, PUF, 1996 vµ vÒ thÕ kØ XIX, ®äc Claude Langlois. Sù x¸ téi cho mª tÝn theo ThÇn häc lu©n lÝ cña §øc ThÇy Gousset (1844), trong Homo religiosus. Autour de Jean Delumeau, Fayasd - 1997, P. 280 - 286.
7. Sù tæng hîp rÊt ®¸ng chó ý cña Fran⎜oise Champion vµ Martine Cohen: Gi¸o ph¸i vµ d©n chñ, Paris, Seuil, 1999, xin ®äc bµi më ®Çu cña c«ng tr×nh tËp thÓ nµy trang 7 - 55.
®Ò l¹i cßn cã thÓ ®Æt ra mét c¸ch kh¸c:
trong tr−êng hîp cô thÓ nµy ph¶i hiÓu nh−
thÕ nµo vÒ ®iÒu kho¶n 10 ("kh«ng ai cã thÓ ph¶i lo ng¹i vÒ ngay nh÷ng ý t−ëng t«n gi¸o cña m×nh") vèn lµ c¬ së cña HiÕn ph¸p Céng hoµ Ph¸p vÒ vÊn ®Ò tù do tÝn ng−ìng?
§iÒu kho¶n nµy th−êng hay ®−îc gi¶i thÝch theo c¸ch quan t©m tíi ®o¹n hai cã phÇn h¹n chÕ h¬n - "miÔn lµ sù biÓu hiÖn cña chóng kh«ng g©y rèi lo¹n trËt tù c«ng céng mµ luËt ph¸p ®· thiÕt lËp"; mÖnh ®Ò nµy ®·
trao cho c¸c cÊp chÝnh quyÒn kh¶ n¨ng cã thÓ h¹n chÕ nh÷ng biÓu hiÖn bªn ngoµi cña c¸c sù thê cóng. Nh−ng toµn bé ®iÒu kho¶n 10, theo t«i, ph¶i ®−îc hiÓu d−íi ¸nh s¸ng cña c¸c quyÕt nghÞ sau nµy cña Quèc héi lËp hiÕn, chñ yÕu lµ sù miÔn trõ h×nh ph¹t c¸c téi vÒ t«n gi¸o (nh− téi ph¹m th¸nh, téi phØ b¸ng(8), sau nµy ®· kh«ng thùc sù bÞ lªn
¸n)(9). Trong tinh thÇn cña ®iÒu kho¶n nµy, mäi t«n gi¸o ®Òu ®−îc ®Æt d−íi sù b¶o hé cña luËt ph¸p chung chø kh«ng ph¶i lµ dùng lªn mét sù ph¹m téi t«n gi¸o b»ng c¸ch t¹o ra mét ph¸p chÕ chèng gi¸o ph¸i; ®iÒu nµy cã nghÜa r»ng c¸c tÝn ®å hoÆc c¸c ng−êi h÷u tr¸ch cña c¸c gi¸o ph¸i cã thÓ bÞ xÐt xö, nh−ng chØ chiÓu theo nh÷ng luËt chung (bÞ ph¹t tiÒn hay chÞu mét møc h×nh ph¹t nµo
®ã) mµ ngÉu nhiªn hä vi ph¹m(10) th«ng qua c¸c ho¹t ®éng t«n gi¸o cña hä.
3- Nh÷ng sù ph©n lo¹i tõ trong/tõ ngoµi a) Sù tø ph©n trong C«ng gi¸o cña nh÷ng ng−êi ngo¹i ®¹o
Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n, nh− mét
®ång nghiÖp ViÖt Nam ®· nh¾c nhë rÊt
®óng, lµ vÊn ®Ò ph©n lo¹i, tøc lµ c¸ch thøc
®Ó nãi vÒ mäi t«n gi¸o. Nh÷ng vÊn ®Ò ph©n lo¹i nµy hiÖn nay Ýt lµm cho chóng ta quan t©m, nh−ng ph¶i ch¨ng chóng ta ®· sai lÇm khi thiÕu quan t©m tíi chóng. Trong mäi tr−êng hîp, mçi t«n gi¸o nÕu ®−îc xÐt mét c¸ch riªng rÏ ®Ó tù ®Þnh vÞ trong mèi quan hÖ víi c¸c t«n gi¸o kh¸c, sÏ lµm ph¸t sinh nh÷ng sù ph©n lo¹i ®−îc coi lµ nh÷ng c¸ch thøc ®Ó nghÜ vÒ sè nhiÒu, ngay c¶ khi nÕu
nh÷ng cøu c¸nh cña nh÷ng sù ph©n biÖt nh−
thÕ th−êng nh¾m tíi mét sù lo¹i trõ hoÆc mét sù lªn ¸n. T«i xin lÊy vÝ dô vÒ C«ng gi¸o vµo thêi ®iÓm vËn hµnh cña nã tõ thÕ kØ XVII ®Õn nöa ®Çu thÕ kØ XX. ChÝnh ngay lÞch sö sù kh¶i minh do JÐsus ®em l¹i còng dùng lªn c¸i tr−íc ®ã (nh÷ng g× ®· tån t¹i tr−íc khi b¸o Tin mõng), l¹i còng lµ c¸i ë
®©u ®ã (nh÷ng c¸i mµ cßn ch−a ®−îc th«ng b¸o tr−íc Tin mõng); vµ, chÝnh v× thÕ mµ tr−íc m¾t ng−êi C«ng gi¸o xuÊt hiÖn hai g−¬ng mÆt nguyªn s¬ ®èi lËp nhau: nh÷ng ng−êi Do Th¸i vµ nh÷ng ng−êi ngo¹i ®¹o.
Nh−ng lÞch sö cña Gi¸o héi C«ng gi¸o còng lµ lÞch sö cña c¸c sù ®æi h−íng vµ chia rÏ, tõ
®ã xuÊt hiÖn 2 g−¬ng mÆt kh¸c, ®i theo sù ph¸t triÓn cña chÝnh Kit« gi¸o, ®ã lµ nh÷ng kÎ li gi¸o (nh÷ng ng−êi kh«ng thõa nhËn quyÒn lùc cña Gi¸o hoµng, ng−êi ®øng ®Çu Gi¸o héi), vµ nh÷ng kÎ dÞ gi¸o (nh÷ng ng−êi hoµi nghi mét ch©n lÝ cña ®øc tin). Sù ph©n biÖt tø ph©n nµy cña "c¸c t«n gi¸o kh¸c"(11) nay kh«ng cßn tån t¹i n÷a; song nã kh«ng ph¶i lµ kÐm cèt yÕu nÕu ng−êi ta muèn hiÓu c¸ch thøc mµ C«ng gi¸o ®· øng xö víi c¸c t«n gi¸o cho tíi ngµy nay (kÓ c¶ th«ng qua cuéc ®èi tho¹i liªn t«n gi¸o) cïng c¸c thÓ thøc theo sau sù tôc ho¸ c¸c sù ph©n lo¹i mµ m«n khoa häc vÒ t«n gi¸o ®· dïng.
b. Ng«n tõ cña ng−êi tu hµnh
Nh−ng c¸c vÊn ®Ò vÉn ®−îc ®Æt ra nh−
thÕ khi ng−êi ta so¸t l¹i c¸c c«ng cô khoa
8. Clain Cabentous. LÞch sö sù phØ b¸ng ë Ch©u ¢u (thÕ kØ XVI - XVII), Paris, allbin michel, 1998.
9. Ph¸p chÕ vÒ sù ph¹m th¸nh thiÕt lËp bëi mét luËt ®−îc bµn c·i nhiÒu n¨m 1325. Nã ®· kh«ng ®−îc ¸p dông vµ bÞ huû bá tõ n¨m 1830.
10. VÒ c¸c vÊn ®Ò cña tù do t«n gi¸o xin ®äc b¶n tæng hîp rÊt hay cña Emile Poulat: "Tù do, sù tôc ho¸, cuéc chiÕn tranh cña hai n−íc Ph¸p vµ nguyªn lÝ cña sù hiÖn
®¹i ho¸. Paris, Cerf, Cujas, 1987.
11. Sù ph©n lo¹i c¬ b¶n nµy ®−îc tr¶i qua bëi nh÷ng ph−¬ng thøc kÕ tiÕp nhau nh»m x¸c ®Þnh c¸i bªn kia cña Kit« gi¸o, nghÜa lµ h×nh dung ra sù xuÊt hiÖn, mét c¸ch c¸ nh©n hay tËp thÓ, bëi sù chèi ®¹o hay sù trung lËp, bëi sù phi C«ng gi¸o hay tôc ho¸.
häc mµ ng−êi ta ®· dïng. §Ó thÊy râ, chØ cÇn kh¶o s¸t nh÷ng nguån gèc t«n gi¸o cña c¸c ph−¬ng thøc hÖ thèng ho¸ cña c¸c nhµ x· héi häc. HiÖn nay ng−êi ta hiÓu râ h¬n cÆp ®«i Troeltsch - Weber ®· c¾m s©u nh−
thÕ nµo nh÷ng sù ph©n tÝch cña hä trong mét nÒn thÇn häc ThÖ ph¶n ®Ých thùc. H·y lÊy vÝ dô tõ mét sù tiÕp cËn kh¸c kh¸ quen thuéc: gi¸o luËt gia Gabriel Le Bras, kho¶ng n¨m 1930 ®Õn 1950, ®· t¹o ra mét ng«n tõ
®Æc tr−ng, tuy kh«ng thËt v÷ng ch¾c, ®−îc gäi lµ ng«n ng÷ cña "sù thùc hµnh t«n gi¸o", dùa trªn kho¶ng c¸ch kh¸ lín cña nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o trong mèi quan hÖ víi sù chuyªn cÇn b¾t buéc vÒ lÔ nghi: ®ã lµ nh÷ng tõ nång nhiÖt, mé ®¹o, tÝn ®å C«ng gi¸o theo mïa, kh«ng liªn tôc; vµ «ng còng
®· v¹ch râ mét vµi sù mÊt c©n ®èi vÒ cÊu tróc tØ nh− sù thùc hµnh kh«ng ngang b»ng gi÷a ®µn «ng vµ ®µn bµ (tÝnh nhÞ h×nh vÒ giíi) hay sù chuyªn cÇn kh«ng ngang b»ng
®èi víi hai sù b¾t buéc vÒ lÔ nghi, ®ã lµ th¸nh lÔ t¹i gia vµ th«ng c«ng trong lÔ Phôc sinh (sù kh«ng hoµ ®iÖu nghi lÔ). ë Ph¸p, råi ë ¢u Ch©u, ®· ®Æt vÊn ®Ò vÒ sù lan réng cña m« h×nh nµy tíi c¸c t«n gi¸o kh¸c, ngay c¶ c¸c t«n gi¸o gÇn gòi víi C«ng gi¸o nh−
gi¸o ph¸i ThÖ ph¶n vèn kh«ng cã nh÷ng sù b¾t buéc Êy. Sù ph©n chia thµnh c¸c ph¹m trï nµy còng ®· bÞ lªn ¸n ngay trong lßng cña C«ng gi¸o trong chõng mùc mµ nh÷ng sù b¾t buéc vÒ nghi lÔ, sau C«ng ®ång, mÊt
®i tÇm quan träng cña chóng. Tuy nhiªn c¸c nhµ chÝnh trÞ häc - cho h«m nay - vµ c¸c nhµ sö häc - cho qu¸ khø gÇn - vÉn tiÕp tôc
®i t×m sù kh¸c biÖt thÝch ®¸ng gi÷a tu hµnh vµ kh«ng tu hµnh, trong khi c¸c nhµ x· héi häc ®· tõ bá nã ®Ó trë vÒ víi nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c hay sù t¹o ra lÝ luËn kh¸c.
§èi diÖn víi c¸i ®a sè mµ nã ph¶i ®−¬ng
®Çu, C«ng gi¸o ®· t¹o ra, qua nhiÒu thÕ kØ, tõ sù kh¸c biÖt còng nh− tõ sù ph©n ®¼ng cÊp gi÷a c¸c t«n gi¸o, b¾t ®Çu tõ c¸i cùc quy chiÕu mµ nã lËp nªn, mét t«n gi¸o ®−îc coi nh− duy nhÊt ®óng ®¾n. Nh−ng ®· qua ®i
thêi k×, c¸i mµ C«ng gi¸o ®· ®Þnh nghÜa cßn cã thÓ Ên ®Þnh nh÷ng sù thùc hµnh t«n gi¸o cho c¸c quèc gia C«ng gi¸o vµ ngay c¶ cho nh÷ng tÝn ®å C«ng gi¸o. §· kh«ng cßn lµ thêi k× cña sù ph©n biÖt mµ lµ thêi k× cña sù hçn thµnh, hiÖn t−îng mµ c¸c nhµ x· héi häc b»ng c¸ch nhÊn m¹nh sù c¸ thÓ ho¸
ngµy cµng t¨ng tiÕn ®Ó miªu t¶ nã nh− lµ mét sù lùa chän, trong ®ã mçi ng−êi tuú ý tù lùa chän cho m×nh mét thø trong c¸i ®¹i
"siªu thÞ t«n gi¸o". Trªn c¸c gi¸ hµng cùc k×
phong phó ®ã, ng−êi ta cã thÓ lùa chän c¸i mµ m×nh võa ý ®Ó phôc vô b¶n th©n.
Nh−ng nh÷ng c¸ch thøc kh¸c nhau nµy ph¶i ch¨ng ®Òu vÉn cã c¸i chung lµ cïng xuÊt ph¸t tõ sù ph©n biÖt tiªn thiªn, ngay khi nÕu ph¶i kÕt thóc b»ng nh÷ng sù t¸i kÕt cÊu bÊp bªnh cña niÒm tin(12). §èi víi t«i, sù viÖc ®· diÔn ra kh¸c h¼n qua kinh nghiÖm sinh ®éng trong khung c¶nh truyÒn thèng cña Trung Quèc vµ ViÖt Nam; ë ®ã ®iÒu cèt yÕu râ rµng kh«ng ph¶i lµ c¸ch thøc ph©n biÖt mµ lµ ph−¬ng thøc chÊp nhËn cïng lóc nhiÒu lo¹i h×nh t«n gi¸o kh«ng cã sù ph©n biÖt ®¼ng cÊp râ rÖt nh−ng còng kh«ng cã sù hoµ trén nghiªm träng. M«n khoa häc vÒ t«n gi¸o sÏ trë nªn thÕ nµo khi nã lÊy sù khëi ®Çu kh«ng ph¶i lµ tõ nh÷ng ®Æc tr−ng
®éc thÇn h¹n hÑp n÷a mµ lµ tõ sù ®a d¹ng thùc tÕ vµ tù ®éng ®iÒu chØnh mµ vïng ViÔn
§«ng lµ mét vÝ dô. Cã thÓ ng−êi ta sÏ thÊy
®iÒu ®ã mét ngµy nµo ®ã..., khi b−íc vµo thiªn niªn kØ thø 3 nµy hoÆc gi¶ sÏ nÈy në c¸c m«n khoa häc kh¸c vÒ t«n gi¸o?
Ng−êi dÞch: N.V.K
12. Xem c¸c c«ng tr×nh cña Hervieu, LÐger vµ cña J.
P. Willaime.
