TR£N CÊP §é KH¤NG GIAN V¡N HO¸

(1)

NH÷NG VÊN §Ò Lý LUËN CHUNG CñA QUAN HÖ TRUNG T¢M Vµ NGO¹I VI

TR£N CÊP §é KH¤NG GIAN V¡N HO¸

NGUYÔN V¡N D¢N^(*)

ãi ®Õn quan hÖ trung t©m vµ ngo¹i vi vÒ ph−¬ng diÖn v¨n ho¸ tr−íc hÕt lµ nãi ®Õn quan hÖ trong kh«ng gian v¨n ho¸. §©y lµ m«i tr−êng mµ sù t¸c

®éng qua l¹i gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi

®−îc thÓ hiÖn râ nhÊt. Mèi quan hÖ nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng diÔn ra thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn. VÊn ®Ò lµ quan niÖm kh«ng gian v¨n ho¸ nh− thÕ nµo vµ nh×n nhËn nã tõ quan ®iÓm g×. HiÓu râ mèi quan hÖ gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi trong kh«ng gian v¨n ho¸ sÏ gióp ta gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn vµ nh÷ng xung ®ét kh¶ dÜ gi÷a hai ph¹m trï nµy.

§ã chÝnh lµ ®iÒu quan träng cña mèi quan hÖ gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi, ®Æc biÖt lµ trong lÜnh vùc v¨n ho¸. Song, ®Ó hiÓu b¶n chÊt vµ ®Æc tr−ng cña kh«ng gian v¨n ho¸, chóng ta cÇn xem xÐt nã trong kh«ng gian tù nhiªn vµ kh«ng gian x· héi.

1. Kh«ng gian tù nhiªn

Kh«ng gian tù nhiªn bao gåm:

Kh«ng gian ®ång b»ng, kh«ng gian miÒn nói, kh«ng gian trung du, kh«ng gian miÒn §«ng, kh«ng gian miÒn T©y, kh«ng gian ®Êt liÒn, kh«ng gian biÓn

®¶o... Kh«ng gian tù nhiªn ®−îc ®Æc

tr−ng bëi c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn nh− ®Êt

®ai, ®Þa h×nh, khÝ hËu, hÖ sinh th¸i... ^(*) Nghiªn cøu kh«ng gian tù nhiªn lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô ®Çu tiªn ®Ó phôc vô cuéc sèng con ng−êi. §Æc biÖt, khi kh«ng gian cã yÕu tè con ng−êi x·

héi, th× nã trë thµnh mét ®èi t−îng phøc t¹p h¬n rÊt nhiÒu so víi kh«ng gian tù nhiªn. V× thÕ, nhµ khoa häc ng−êi Ph¸p Henri Lefebvre ®· nãi ®Õn viÖc ph¶i x©y dùng mét khoa häc mµ «ng gäi lµ khoa häc kh«ng gian (tiÕng Ph¸p: “la science de l’espace”; tiÕng Anh: “the science of space”). Theo «ng, ®èi t−îng cña khoa häc nµy chÝnh lµ kh«ng gian x· héi. §©y lµ mét ngµnh khoa häc nghiªn cøu c¸c mèi quan hÖ x· héi trong kh«ng gian chø kh«ng ph¶i lµ ngµnh khoa häc chinh phôc vò trô ngµy nay. Ngµnh khoa häc nµy sÏ tr¶ lêi cho chóng ta nh÷ng c©u hái: Kh«ng gian x· héi lµ g×?

Nã kh¸c biÖt víi kh«ng gian tù nhiªn nh− thÕ nµo? Con ng−êi t¹o ra kh«ng gian x· héi ra sao?... ë ®©y, khi nghiªn cøu kh«ng gian v¨n ho¸, tr−íc hÕt chóng ta h·y t×m hiÓu kh«ng gian x·

héi lµ g×.

(*) PGS.TS., ViÖn Th«ng tin KHXH.

N

(2)

2. Kh«ng gian x· héi

Lefebvre lµ mét trong nh÷ng ng−êi

®Çu tiªn, vµo ®Çu thÕ kû XX, ®· cã nç lùc x©y dùng mét ngµnh khoa häc mµ

«ng gäi lµ “khoa häc nghiªn cøu kh«ng gian x· héi”. Dùa vµo häc thuyÕt duy vËt m¸c xÝt, Lefebvre cho r»ng trong khi kh«ng gian tù nhiªn lµ mét “t¸c phÈm”

cña thiªn nhiªn, do thiªn nhiªn “s¸ng t¹o ra” (tiÕng Ph¸p: “crÐer”; tiÕng Anh:

“create”), th× kh«ng gian x· héi lµ do con ng−êi “s¶n xuÊt ra” (tiÕng Ph¸p:

“produire”; tiÕng Anh: “produce”). Theo

«ng, mét vËt ®−îc s¸ng t¹o lµ mét “t¸c phÈm” mang tÝnh ®éc nhÊt, kh«ng lÆp l¹i. ThÕ giíi vËt chÊt lµ thÕ giíi cña nh÷ng sù vËt ®−îc thiªn nhiªn s¸ng t¹o, kh«ng lÆp l¹i. Cßn thÕ giíi x· héi lµ thÕ giíi cña nh÷ng sù vËt do con ng−êi lµm ra. Chóng ®−îc s¶n sinh ra bëi çc lùc l−îng s¶n xuÊt, b»ng çc ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt vµ th«ng qua çc ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, v× thÕ chóng lµ nh÷ng “s¶n phÈm” cã thÓ lÆp l¹i (tøc cã thÓ ®−îc

“s¶n xuÊt hµng lo¹t”). T−¬ng tù, kh«ng gian x· héi còng lµ nh÷ng kh«ng gian do con ng−êi s¶n sinh ra bëi çc lùc l−îng s¶n xuÊt, b»ng çc ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt vµ th«ng qua çc ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. V× thÕ, kh«ng gian x· héi lµ mét s¶n phÈm x· héi.

Së dÜ Lefebvre coi kh«ng gian x· héi lµ mét s¶n phÈm x· héi mµ kh«ng ph¶i mét “t¸c phÈm” nh− kh«ng gian tù nhiªn lµ v× kh«ng gian x· héi bao gåm:

1, ViÖc t¸i s¶n xuÊt sinh häc (tøc sù sinh s¶n); 2, ViÖc t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng;

3, ViÖc t¸i s¶n xuÊt c¸c mèi quan hÖ s¶n xuÊt x· héi. ChÝnh hµnh ®éng t¸i s¶n xuÊt ®ã lµm cho kh«ng gian x· héi cã

®Æc tr−ng lµ tÝnh lÆp l¹i, kh¸c víi kh«ng gian tù nhiªn (chØ ®−îc thiªn nhiªn t¹o ra mét lÇn vµ m·i m·i). Ngoµi ra,

Lefebvre cho r»ng kh«ng gian x· héi cã ba cÊp ®é thÓ hiÖn:

1, CÊp ®é thùc hµnh kh«ng gian (tiÕng Anh: “spatial practice”) bao gåm c¶ viÖc s¶n xuÊt lÉn viÖc t¸i s¶n xuÊt, c¶

c¸c ®Þa ®iÓm / vÞ trÝ riªng biÖt vµ c¸c tËp hîp yÕu tè kh«ng gian ®Æc tr−ng cho mçi mét sù h×nh thµnh kh«ng gian. §èi víi mét x· héi, viÖc thùc hµnh kh«ng gian sÏ t¹o ra kh«ng gian x· héi. Nã ®Ò xuÊt ra kh«ng gian x· héi, s¶n xuÊt ra kh«ng gian x· héi trong mét mèi quan hÖ t−¬ng t¸c biÖn chøng, råi nã lµm chñ vµ chiÕm h÷u kh«ng gian x· héi. XÐt tõ quan ®iÓm ph©n tÝch, viÖc thùc hµnh kh«ng gian x· héi cña mét x· héi ®−îc béc lé th«ng qua viÖc gi¶i m· kh«ng gian cña nã.

2, CÊp ®é biÓu t¶ kh«ng gian (tiÕng Anh: representations of space) liªn quan chÆt chÏ víi c¸c mèi quan hÖ s¶n xuÊt vµ “trËt tù” mµ c¸c mèi quan hÖ nµy ¸p

®Æt, vµ v× thÕ liªn quan ®Õn tri thøc, ®Õn ký hiÖu, ®Õn m·, vµ ®Õn çc mèi quan hÖ “mÆt tiÒn”. Cã thÓ nãi, ®©y lµ kh«ng gian ®−îc kh¸i niÖm ho¸, kh«ng gian cña çc nhµ khoa häc, çc nhµ lËp kÕ ho¹ch, çc nhµ nghiªn cøu ph¸t triÓn ®«

thÞ, c¸c chuyªn gia c«ng nghÖ vµ c¸c chuyªn gia x· héi. Hä gièng nh− mét kiÓu nghÖ sÜ khoa häc, hä x¸c ®Þnh nh÷ng g× tr¶i nghiÖm ®−îc trong cuéc sèng, nh÷ng g× c¶m nhËn vµ nh÷ng g×

quan niÖm. §©y lµ lo¹i kh«ng gian chiÕm −u thÕ (tiÕng Anh: “dominant space”) trong bÊt cø mét x· héi nµo (hoÆc trong bÊt cø mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nµo). C¸c quan niÖm vÒ kh«ng gian cã xu h−íng h−íng tíi mét hÖ thèng ký hiÖu tõ ng÷.

3, CÊp ®é c¸c kh«ng gian biÓu t¶

(tiÕng Anh: “representational spaces”).

CÊp ®é nµy biÓu t¶ nh÷ng h×nh t−îng phøc hîp, ®«i khi ®−îc m· ho¸, ®«i khi

(3)

kh«ng, ®−îc g¾n kÕt víi bÒ mÆt ngÇm cña ®êi sèng x· héi còng nh− víi nghÖ thuËt. §©y lµ lo¹i kh«ng gian ®−îc tr¶i nghiÖm trùc tiÕp th«ng qua c¸c h×nh

¶nh vµ biÓu t−îng liªn t−ëng cña nã, v×

vËy nã lµ lo¹i kh«ng gian cña c¸c “c−

d©n” vµ cña nh÷ng “ng−êi sö dông” nã, nh−ng ®ång thêi nã còng lµ kh«ng gian cña çc nghÖ sÜ vµ cña nh÷ng ng−êi - nh− nhµ v¨n vµ nhµ triÕt häc - muèn m« t¶ kh«ng gian. Lo¹i kh«ng gian nµy bÞ chi phèi - vµ v× thÕ nã ®−îc tr¶i nghiÖm mét çch thô ®éng - lµ lo¹i kh«ng gian mµ trÝ t−ëng t−îng t×m çch thay ®æi vµ chiÕm h÷u. Nã bao phñ lªn kh«ng gian vËt lý, sö dông çc ®å vËt cña kh«ng gian nµy mét çch t−îng tr−ng.

Nh− thÕ cã thÓ nãi, mÆc dï cã mét sè ngo¹i lÖ, kh«ng gian biÓu t¶ cã xu h−íng h−íng tíi c¸c hÖ thèng Ýt nhiÒu cè kÕt cña c¸c biÓu t−îng vµ ký hiÖu phi tõ ng÷

(Henri Lefebvre, 1991, tr.33).

XÐt tõ gãc ®é lÞch sö vµ theo quan

®iÓm nh×n nhËn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña kh«ng gian x· héi nh− mét qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, theo Lefebvre, kh«ng gian x· héi cã hai giai ®o¹n:

Thø nhÊt lµ giai ®o¹n cña kh«ng gian tuyÖt ®èi ®−îc t¹o thµnh bëi c¸c m¶nh ®o¹n cña thiªn nhiªn ®−îc bè trÝ t¹i ®Þa ®iÓm ®ã vµ chóng ®−îc lùa chän v× nh÷ng phÈm chÊt néi t¹i cña chóng (nh− hang ®éng, ngän nói, suèi, s«ng), nh−ng chÝnh viÖc sö dông chóng cuèi cïng ®· t−íc ®o¹t ®i nh÷ng ®Æc tÝnh tù nhiªn vµ tÝnh ®éc nhÊt cña chóng. §Æc tr−ng cña kh«ng gian tuyÖt ®èi lµ nã mang tÝnh t«n gi¸o vµ chÝnh trÞ. Ng−êi

“s¶n xuÊt” ra nã lµ nh÷ng ng−êi n«ng d©n vµ thî thñ c«ng, nh−ng ng−êi qu¶n lý vµ sö dông nã ®Ó tæ chøc ra viÖc s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x· héi l¹i lµ c¸c tÇng líp thÇy tu, qu©n nh©n, th− l¹i, hoµng th©n, hä lµ nh÷ng ng−êi së h÷u

nh÷ng g× ng−êi kh¸c s¶n xuÊt ra, chiÕm h÷u kh«ng gian vµ trë thµnh chñ nh©n hoµn toµn hîp ph¸p cña nã.

Thø hai lµ khi nh÷ng lùc l−îng t«n gi¸o vµ chÝnh trÞ cña kh«ng gian tuyÖt

®èi ®· x¸c lËp ®−îc quyÒn cai trÞ cña m×nh trong kh«ng gian tù nhiªn, chóng sÏ ®i ®Õn chç ph¸ vì vÜnh viÔn tÝnh tù nhiªn cña kh«ng gian tù nhiªn, x¸c lËp nªn mét kh«ng gian tÝch luü (tÝch luü mäi cña c¶i vµ nguån lùc: tri thøc, c«ng nghÖ, tiÒn b¹c, ®å vËt quý, t¸c phÈm nghÖ thuËt vµ c¸c biÓu tr−ng). Trong thêi kú tÝch luü nµy, ®« thÞ trë thµnh trung t©m, nã cai qu¶n vïng n«ng th«n

®−îc coi lµ vïng ngo¹i vi. Ho¹t ®éng s¶n xuÊt (lao ®éng) kh«ng cßn lµ mét ho¹t

®éng cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ®Ó duy tr× ®êi sèng x· héi, mµ trë nªn ®éc lËp khái qu¸ tr×nh ®ã, lao ®éng trë thµnh

®èi t−îng cña sù trõu t−îng ho¸, do ®ã nã trë thµnh lao ®éng x· héi trõu t−îng - vµ s¶n xuÊt ra kh«ng gian trõu t−îng.

MÆc dï Lefebvre kh«ng chØ râ khi nµo xuÊt hiÖn kh«ng gian trõu t−îng, nh−ng nh÷ng g× «ng quan niÖm cho thÊy kh«ng gian nµy liªn quan chÆt chÏ

®Õn sù xuÊt hiÖn cña tri thøc vµ v¨n ho¸, cña tÝch luü t− b¶n. Trªn thùc tÕ, Lefebvre lu«n cã ý thøc nghiªn cøu kh«ng gian x· héi cña chñ nghÜa t− b¶n.

Theo «ng, mçi x· héi ®Òu s¶n xuÊt cho m×nh mét kh«ng gian riªng. Trong kh«ng gian x· héi t− b¶n, Lefebvre ph©n biÖt gi÷a kh«ng gian ®« thÞ víi t−

çch lµ trung t©m vµ kh«ng gian n«ng th«n víi t− çch lµ çc khu vùc ngo¹i vi.

§« thÞ lµ n¬i cã sù ph¸t triÓn m¹nh cña çc lùc l−îng s¶n xuÊt d−íi sù cai qu¶n cña çc lùc l−îng chÝnh trÞ, ®ång thêi cã sù tÝch luü cao çc nguån lùc tri thøc, nguån lùc c«ng nghÖ vµ v¨n ho¸ nghÖ thuËt. Trong chñ nghÜa t− b¶n, h×nh thøc kh«ng gian −u thÕ lµ kh«ng gian

(4)

cña c¸c trung t©m cña c¶i vµ quyÒn lùc, nã chi phèi nh÷ng kh«ng gian mµ nã chÕ ngù - ®ã lµ c¸c kh«ng gian ngo¹i vi.

Theo Lefebvre, kh«ng gian ngo¹i vi lu«n lµ nh÷ng kh«ng gian phô thuéc, bÞ chÕ ngù bëi kh«ng gian trung t©m.

Cã thÓ nãi, ®Æc tr−ng quan träng nhÊt cña kh«ng gian x· héi, theo Lefebvre, lµ nã g¾n chÆt víi ph−¬ng thøc vµ quan hÖ s¶n xuÊt, lµm cho nã cã kh¶ n¨ng t¸i s¶n xuÊt, cã tÝnh lÆp l¹i, kh¸c víi tÝnh s¸ng t¹o duy nhÊt cña kh«ng gian tù nhiªn. MÆc dï cã tÝnh lÆp l¹i, nh−ng kh«ng gian x· héi kh«ng ph¶i lµ gièng nhau ®èi víi mäi n¬i trªn thÕ giíi. Theo «ng, mçi x· héi cã mét kh«ng gian riªng, mçi khu vùc, mçi ®Þa ph−¬ng, mçi ®« thÞ còng cã mét kh«ng gian riªng biÖt. Tõ ®ã, nh÷ng yÕu tè quan träng lµm cho çc kh«ng gian kh¸c nhau lµ çc mèi quan hÖ x· héi, çc quan hÖ s¶n xuÊt, çc lùc l−îng s¶n xuÊt... Vµ çc kh«ng gian x· héi ®ã th©m nhËp lÉn nhau vµ / hoÆc chång chÐo lªn nhau (Henri Lefebvre, 1991, tr.86).

Theo Lefebvre, tuy kh«ng gian x·

héi cã nh÷ng ®Æc tr−ng riªng biÖt kh¸c h¼n víi kh«ng gian tù nhiªn, nh−ng kh«ng ph¶i lµ nã t¸ch rêi khái thiªn nhiªn. Lefebvre kh«ng chó ý ®Õn yÕu tè thiªn nhiªn trong kh«ng gian x· héi vµ kh«ng ph©n tÝch s©u yÕu tè nµy, «ng ®Æc biÖt chó ý ®Õn vai trß cña ph−¬ng thøc vµ quan hÖ s¶n xuÊt trong viÖc h×nh thµnh kh«ng gian x· héi. ChÝnh v× thÕ,

«ng cho r»ng kh«ng gian tù nhiªn ®−îc thiªn nhiªn “s¸ng t¹o” ra, cßn kh«ng gian x· héi ®−îc con ng−êi vµ x· héi

“s¶n xuÊt” ra.

Theo chóng t«i, kh«ng chØ mçi khu vùc, ®Þa ®iÓm cã mét kh«ng gian riªng, mµ mçi lÜnh vùc x· héi còng cã mét kh«ng gian riªng. Kh«ng gian x· héi cã nhiÒu lo¹i kh«ng gian: Kh«ng gian

chÝnh trÞ, kh«ng gian kinh tÕ, kh«ng gian qu©n sù, kh«ng gian khoa häc, çc kh«ng gian ph¸t triÓn x· héi (®« thÞ, n«ng th«n, vïng miÒn...), kh«ng gian v¨n ho¸... V× thÕ, dùa vµo çch ph©n cÊp cña Lefebvre, cã thÓ xÕp kh«ng gian chÝnh trÞ, kh«ng gian kinh tÕ vµ kh«ng gian qu©n sù vµo cÊp thùc hµnh kh«ng gian; kh«ng gian khoa häc vµ çc kh«ng gian ph¸t triÓn x· héi vµo cÊp biÓu t¶

kh«ng gian; kh«ng gian v¨n ho¸ vµo cÊp kh«ng gian biÓu t¶.

Tuy nhiªn, gi÷a c¸c lo¹i kh«ng gian nµy cã sù giao thoa lÉn nhau, nh−:

kh«ng gian kinh tÕ - v¨n ho¸, kh«ng gian v¨n ho¸ - x· héi... Ch¼ng h¹n khi nãi ®Õn kh«ng gian ®« thÞ, kh«ng gian n«ng th«n, kh«ng gian B¾c bé, kh«ng gian Trung bé, kh«ng gian Nam bé, kh«ng gian T©y Nguyªn..., lµ nãi kh«ng gian v¨n ho¸ - x· héi, nh−ng trong ®ã cßn cã c¶ yÕu tè kinh tÕ. Trong kh«ng gian v¨n ho¸ ng−êi ta l¹i nãi ®Õn kh«ng gian kiÕn tróc, kh«ng gian lÔ héi, kh«ng gian folklor, kh«ng gian v¨n ch−¬ng b¸c häc; cô thÓ h¬n lµ kh«ng gian quan hä, kh«ng gian cång chiªng, kh«ng gian h¸t

®èi,v.v... ë ®©y, kh«ng gian v¨n ho¸ cã mét vÞ trÝ rÊt ®Æc biÖt.

3. Kh«ng gian v¨n ho¸ víi t− c¸ch lµ mét kh«ng gian x· héi ®Æc thï

Lefebvre cho r»ng kh«ng gian x· héi kh«ng ph¶i lµ mét “t¸c phÈm” mµ lµ mét

“s¶n phÈm”. §©y lµ mét quan niÖm kh¸

®éc ®¸o cña «ng: Thiªn nhiªn th× “s¸ng t¹o”, x· héi th× “s¶n xuÊt”. Mçi mét “t¸c phÈm” cña thiªn nhiªn lµ mét vËt thÓ duy nhÊt, kh«ng lÆp l¹i. Mçi mét ngän nói, mét dßng s«ng, mét hang ®éng, mét c¸i c©y, mét sinh vËt, thËm chÝ c¶ mçi mét con ng−êi, ®Òu lµ nh÷ng “t¸c phÈm”

duy nhÊt kh«ng lÆp l¹i cña t¹o ho¸. ChØ cã con ng−êi vµ x· héi míi s¶n xuÊt ra

(5)

nh÷ng “s¶n phÈm” lÆp l¹i. §©y còng lµ mét ý t−ëng ®¸ng chó ý.

Tuy nhiªn, liÖu cã ph¶i con ng−êi chØ “s¶n xuÊt” mµ kh«ng “s¸ng t¹o”

kh«ng? NÕu chiÕu cè, ®iÒu nµy cã thÓ

®óng víi mét sè lÜnh vùc nh− kh«ng gian kinh tÕ, kh«ng gian chÝnh trÞ, kh«ng gian ph¸t triÓn x· héi, song nã khã cã thÓ phï hîp víi kh«ng gian v¨n ho¸. V¨n ho¸ lµ mét lÜnh vùc ®Æc thï cña con ng−êi. Marx ®· nãi: Trong lao

®éng, con ng−êi khi s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt còng ®· nhµo nÆn vËt chÊt theo quy luËt cña c¸i ®Ñp. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ con ng−êi khi lao ®éng kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ s¶n xuÊt mµ cßn lµ s¸ng t¹o ra c¸c gi¸ trÞ thÈm mü, gi¸ trÞ v¨n ho¸.

Con ng−êi lµ mét con vËt x· héi chø kh«ng ®¬n thuÇn lµ mét con vËt tù nhiªn. C¸c loµi vËt kh¸c ®Òu “lao ®éng”

theo b¶n n¨ng, chóng “s¶n xuÊt” ra c¸c

®å vËt theo b¶n n¨ng. C¸c loµi chim hay loµi ong lµm tæ vµ s¶n xuÊt ra mét lo¹t tæ theo mÉu ®Þnh s½n trong b¶n n¨ng sinh vËt. Trong khi ®ã con ng−êi x©y dùng nhµ ë víi ý thøc s¸ng t¹o c¸c t¸c phÈm v¨n ho¸ nghÖ thuËt. V× thÕ, cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, kh«ng gian v¨n ho¸

cña con ng−êi x· héi lµ mét “t¸c phÈm”

v¨n ho¸ nghÖ thuËt chø kh«ng ®¬n thuÇn lµ mét “s¶n phÈm x· héi”.

MÆt kh¸c, mÆc dï Lefebvre cho r»ng kh«ng gian x· héi lµ mét kh«ng gian trõu t−îng, nh−ng theo chóng t«i, kh«ng gian v¨n ho¸ víi t− c¸ch lµ mét kiÓu kh«ng gian x· héi, vÉn mang tÝnh cô thÓ, nã g¾n bã chÆt chÏ víi mét ®Þa

®iÓm cô thÓ, chÞu sù chi phèi cña c¸c ®Æc

®iÓm tù nhiªn vµ x· héi cña ®Þa ®iÓm

®ã. V× thÕ kh«ng gian x· héi rÊt ®a d¹ng vµ phong phó, lµm thµnh sù ®a d¹ng v¨n ho¸ mµ ngµy nay ng−êi ta ®ang coi lµ ®iÒu kiÖn cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

Kh«ng gian v¨n ho¸ lµ n¬i ®Þnh h×nh c¸c

®Æc ®iÓm v¨n ho¸ cña mét céng ®ång ng−êi. Nã lµ m«i tr−êng tù nhiªn vµ x·

héi trong ®ã diÔn ra c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ ®Æc tr−ng cña mét céng ®ång ng−êi, g¾n liÒn víi ®Æc ®iÓm cña kh«ng gian

®Þa lý vµ kh«ng gian x· héi. Mét kh«ng gian v¨n ho¸ nÕu cã ®−îc b¶n s¾c riªng sÏ cã t¸c ®éng m¹nh ®Õn ®êi sèng x· héi cña céng ®ång ng−êi. Tuy nhiªn t¸c

®éng ®ã cã thÓ mang ý nghÜa tÝch cùc hoÆc tiªu cùc, tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn lÞch sö cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi.

ChÝnh v× thÕ, kh«ng gièng nh− kh«ng gian ®Þa lý, kh«ng gian v¨n ho¸ cã thÓ biÕn ®æi theo dßng lÞch sö.

ë ViÖt Nam, vµo thêi cæ ®¹i, kh«ng gian v¨n ho¸ chØ bã hÑp trong kh«ng gian v¨n ho¸ ë ch©u thæ B¾c bé. §ã lµ kh«ng gian v¨n ho¸ lóa n−íc víi ®Æc thï lµ kh«ng gian lµng x·, mét kh«ng gian ch−a cã ®« thÞ ph¸t triÓn. ë giai ®o¹n nµy, mÆc dï mçi lµng vÉn lµ mét ®¬n vÞ v¨n ho¸, nh−ng kh«ng gian v¨n ho¸ cña c¶ x· héi vÉn mang tÝnh thèng nhÊt cao.

§Õn giai ®o¹n phong kiÕn, lµng cã mét vÞ trÝ ®éc lËp tù chñ cao ®é “phÐp vua thua lÖ lµng”. Lóc nµy ®· cã sù ®a d¹ng ho¸ c¸c kh«ng gian. Nh−ng chÝnh sù tån t¹i cña c¸c kh«ng gian chia c¾t nh− thÕ

®· k×m h·m sù ph¸t triÓn. Ngµy nay,

®Êt n−íc ph¸t triÓn theo xu h−íng ®«

thÞ ho¸. Kh«ng gian ®« thÞ ®ang chiÕm

−u thÕ vµ vÞ trÝ chñ ®¹o, chi phèi c¸c kh«ng gian ngo¹i vi cña n«ng th«n, cña c¸c vïng miÒn xa x«i vµ chi phèi ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi nh−: lèi sèng, lÔ héi, tËp tôc, gi¸o dôc, kiÕn tróc,

®iÖn ¶nh, nghÖ thuËt, v¨n häc...

4. Kh«ng gian v¨n ho¸ trong mèi quan hÖ trung t©m - ngo¹i vi

Kh«ng gian v¨n ho¸ ®−îc chia thµnh c¸c cÊp ®é kh¸c nhau: Kh«ng gian v¨n ho¸ ®Þa ph−¬ng, kh«ng gian v¨n ho¸ vïng miÒn, kh«ng gian v¨n ho¸

(6)

quèc gia, kh«ng gian v¨n ho¸ khu vùc quèc tÕ, kh«ng gian v¨n ho¸ toµn cÇu.

C¸c kh«ng gian nµy cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c lÉn nhau, trong ®ã cã sù chi phèi cña kh«ng gian nµy ®èi víi kh«ng gian kh¸c. Trong kh«ng gian x· héi cã nhiÒu yÕu tè vµ lùc l−îng. Tuy nhiªn, theo Lefebvre, yÕu tè ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt cïng víi lùc l−îng s¶n xuÊt lµ quan träng nhÊt. Song theo chóng t«i, chóng ta cßn ph¶i kÓ ®Õn mét lùc l−îng quan träng kh¸c n÷a lµ lùc l−îng chÝnh trÞ. Mét kh«ng gian x·

héi cã çc yÕu tè vµ lùc l−îng kinh tÕ - chÝnh trÞ m¹nh sÏ chi phèi çc kh«ng gian cã çc lùc l−îng kinh tÕ - chÝnh trÞ yÕu h¬n. Tõ ®ã lµm xuÊt hiÖn mèi quan hÖ trung t©m - ngo¹i vi vÒ çc ph−¬ng diÖn, trong ®ã cã ph−¬ng diÖn v¨n ho¸.

Kh«ng gian v¨n ho¸ v× thÕ lu«n ®−îc

®Æt trong mèi quan hÖ gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi.

Trong lÞch sö thÕ giíi, chóng ta lu«n thÊy cã nh÷ng kh«ng gian v¨n ho¸ bao qu¸t mét khu vùc réng lín, trong ®ã cã c¸c kh«ng gian trung t©m vµ c¸c kh«ng gian ngo¹i vi. §Õ quèc Ai CËp, §Õ quèc Trung Hoa, hay §Õ quèc Hy L¹p cæ ®¹i lµ nh÷ng m« h×nh ®Çu tiªn vÒ mèi quan hÖ trung t©m - ngo¹i vi. Trung t©m cña

§Õ quèc Ai CËp n»m ë ®ång b»ng s«ng Nil. Khu vùc s«ng Nil còng lµm thµnh mét kh«ng gian v¨n ho¸ ®Æc s¾c cña §Õ quèc Ai CËp, tõ ®ã nã lan to¶ ra mét vïng B¾c Phi vµ Trung §«ng réng lín.

Kh«ng gian v¨n ho¸ H¸n ng÷ còng lµ mét trung t©m m¹nh trong thêi cæ ®¹i.

C¸c vïng ngo¹i vi ®Òu chÞu ¶nh h−ëng cña nã, khi th× víi t− c¸ch lµ n−íc ch−

hÇu, khi th× lµ n−íc phô thuéc. Ng−êi ta cßn nãi ®Õn mét hiÖn t−îng ®Æc biÖt lµ ngay c¶ c¸c ®Õ quèc kh¸c nh− §Õ quèc M·n Thanh hay M«ng Cæ khi x©m chiÕm ®−îc Trung Hoa còng vÉn bÞ nÒn

v¨n ho¸ H¸n ¶nh h−ëng ng−îc l¹i.

Nh÷ng vïng ngo¹i vi xa x«i nh− NhËt B¶n, TriÒu Tiªn còng chÞu ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ H¸n. Hy L¹p cæ ®¹i cã mét kh«ng gian v¨n ho¸ ®« thÞ ph¸t triÓn rÊt sím. §ã lµ kh«ng gian v¨n ho¸ cña c¸c thµnh bang. Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña v¨n minh ®« thÞ ®· t¹o ra nhiÒu trung t©m trong §Õ quèc Hy L¹p. §Õn giai

®o¹n cuèi, §Õ quèc Hy L¹p ®· t¹o ra

®−îc mét vïng ¶nh h−ëng réng kh¾p ra c¸c vïng ngo¹i vi, ®−îc gäi lµ “Vïng Hy L¹p ho¸”, qu©y trßn tõ vïng ngo¹i vi B¾c Phi vßng lªn khu vùc Nam ¢u råi quay sang vïng T©y ¸. TÊt nhiªn, sù chi phèi cña trung t©m ra ngo¹i vi kh«ng ®¬n thuÇn chØ dùa vµo lùc l−îng v¨n ho¸, mµ nã cßn huy ®éng c¶ lùc l−îng kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ qu©n sù.

Cuéc chiÕn 10 n¨m gi÷a liªn minh c¸c thµnh bang Hy L¹p víi thµnh Troia - mét thµnh tr× ë T©y ¸, nay thuéc Thæ NhÜ Kú, ®· tõng lµm thµnh chñ ®Ò cña tr−êng ca Iliad cña Homer - chÝnh lµ mét cuéc chinh phôc b»ng qu©n sù cña trung t©m ®èi víi ngo¹i vi, sau ®ã v¨n ho¸ míi thùc hiÖn nhiÖm vô ¶nh h−ëng cña m×nh.

Trªn ®©y lµ nh÷ng vÝ dô minh ho¹ cho lý thuyÕt ®−îc gäi lµ truyÒn b¸ luËn (tiÕng Anh: “diffusionism”) cña nhµ x·

héi häc ng−êi Mü Edward Shils. Trong bµi viÕt “Trung t©m vµ ngo¹i vi”

(“Centre and Periphery”, 1961) vµ “§«

thµnh vµ tØnh lÎ trong ®êi sèng trÝ thøc”

(“Metropolis and Province in Intellectual Life”), Shils quan niÖm trung t©m lu«n lµ ®« thµnh vµ nh÷ng ®«

thÞ hiÖn ®¹i, ngo¹i vi lµ c¸c vïng tØnh lÎ vµ n«ng th«n t¸ch biÖt, lu«n duy tr×

nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng l¹c hËu. Mèi quan hÖ gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi

®−îc thiÕt lËp theo vect¬ truyÒn b¸ c¸c gi¸ trÞ hiÖn ®¹i cña trung t©m cho ngo¹i

(7)

vi. Trung t©m gi÷ vai trß chñ ®éng,

“khai ho¸”, cßn tØnh lÎ ngo¹i vi chØ lµ ®èi t−îng thô ®éng tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ cña trung t©m. §iÓm quan träng trong lý thuyÕt cña Shils lµ: HÖ thèng thÓ chÕ cña mét x· héi cµng ph©n t¸n vµ x· héi cµng bÊt b×nh ®¼ng th× hÖ gi¸ trÞ trung t©m cµng Ýt cã kh¶ n¨ng ®−îc kh¼ng

®Þnh (Edward Shils, 1961, p.17-30).

Quan ®iÓm cña Shils ®· cã ¶nh h−ëng m¹nh trong giíi khoa häc x· héi ë nh÷ng thËp niªn cuèi thÕ kû XX.

Tuy nhiªn, nhµ khoa häc ng−êi Mü Sidney Tarrow ®· phª ph¸n quan ®iÓm

®Ò cao vai trß trung t©m vµ h¹ thÊp vÞ trÝ cña ngo¹i vi cña Shils. Tarrow cho r»ng mèi quan hÖ trung t©m - ngo¹i vi lµ mét mèi quan hÖ t−¬ng t¸c hai chiÒu.

Ngo¹i vi kh«ng chØ thô ®éng tiÕp nhËn nh÷ng g× cña trung t©m mµ nã cßn chñ

®éng ®ãng gãp cho trung t©m trong ph¸t triÓn. ¤ng cho r»ng “ë nh÷ng quèc gia hiÖn ®¹i (...), vïng ngo¹i vi cã thÓ triÓn khai quyÒn lùc chÝnh trÞ ngoµi lÒ ®Ó giµnh ®−îc sù hËu thuÉn chÝnh trÞ nh»m lµm gi¶m bít, vµ trong mét sè tr−êng hîp chèng l¹i, sù bßn rót cña thÞ tr−êng. §Æc biÖt lµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn mµ trung t©m gÆp bÕ t¾c chÝnh trÞ, khi “cã s½n” mét nhãm cö tri ñng hé ngo¹i vi, vµ khi cã mét bé m¸y hµnh chÝnh v× phóc lîi x· héi, th× ngo¹i vi cã thÓ bï ®¾p mét c¸ch hîp lý cho t×nh tr¹ng ngoµi r×a vÒ kinh tÕ cña nã b»ng c¸ch thay mÆt nhµ n−íc t×m kiÕm sù hoµ gi¶i” (Sidney Tarrow, 1977, p.26).

Quan ®iÓm cña Tarrow ®Ò cËp cô thÓ

®Õn x· héi t− b¶n hiÖn ®¹i ph−¬ng T©y vµ kh«ng tËp trung vµo v¨n ho¸. ë ®©y chóng t«i dÉn ra ®Ó cho thÊy cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ mèi quan hÖ trung t©m - ngo¹i vi, tõ ®ã chóng ta x¸c

®Þnh mèi quan hÖ nµy trong kh«ng gian v¨n ho¸.

Ngµy nay, mèi quan hÖ trung t©m - ngo¹i vi cßn ®−îc ®Æt trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸. Nh÷ng ng−êi ®Ò cao toµn cÇu ho¸ ®ang nãi ®Õn sù suy gi¶m vai trß cña çc quèc gia, trong sù lªn ng«i cña çc t¸c nh©n toµn cÇu. Tuy nhiªn, thùc tÕ lµ vai trß cña quèc gia kh«ng bao giê suy gi¶m. ý muèn trë thµnh mét trung t©m ë cÊp khu vùc hay thÕ giíi lu«n th−êng trùc ë mçi quèc gia. Nh÷ng n−íc cã søc m¹nh kinh tÕ vµ qu©n sù sÏ sö dông hai lo¹i søc m¹nh nµy ®Ó chuyÓn t¶i v¨n ho¸, hä tËn dông nh÷ng lîi thÕ cña toµn cÇu ho¸ ®Ó biÕn m×nh thµnh trung t©m kinh tÕ vµ v¨n ho¸ cña thÕ giíi. Trong tinh thÇn nµy, nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi ®· chñ ®éng thùc hiÖn çc chiÕn l−îc hîp t¸c ®Ó phæ biÕn v¨n ho¸ ra thÕ giíi tõ rÊt sím.

N¨m 1883, Céng hoµ Ph¸p thµnh lËp tæ chøc Liªn minh Ph¸p (Alliance française), cã trô së chÝnh t¹i Paris.

Liªn minh Ph¸p lµ mét tæ chøc quèc tÕ cã môc ®Ých thóc ®Èy viÖc truyÒn b¸

ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸ Ph¸p ra toµn thÕ giíi. TÝnh ®Õn n¨m 2014, ngoµi trung t©m chÝnh ë Paris, Liªn minh Ph¸p cã mét lo¹t trung t©m ë trªn toµn n−íc Ph¸p vµ 1.016 trung t©m t¹i 135 quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam. Ngoµi Liªn minh Ph¸p, ChÝnh phñ Ph¸p cßn cã 150 ViÖn V¨n ho¸ Ph¸p ®Ó thóc ®Èy ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸ Ph¸p.

N¨m 1934, V−¬ng Quèc Anh thµnh lËp Héi ®ång Anh (British Council), cã nhiÖm vô “Thóc ®Èy sù hiÓu biÕt réng r·i v¨n ho¸ vµ v¨n minh Anh Quèc ë h¶i ngo¹i b»ng çch khuyÕn khÝch trao ®æi v¨n ho¸, gi¸o dôc vµ çc lÜnh vùc kh¸c gi÷a V−¬ng Quèc Anh víi çc n¬i trªn thÕ giíi”. TÝnh ®Õn n¨m 2014, Héi ®ång Anh ®· më ®−îc h¬n 200 v¨n phßng t¹i h¬n 100 n−íc, trong ®ã cã ViÖt Nam (http://www.britishcouncil.org...).

(8)

N¨m 1951, Céng hoµ Liªn bang

§øc thµnh lËp ViÖn Goethe (tiÕng §øc:

Goethe-Institut) víi nhiÖm vô truyÒn b¸

v¨n ho¸ §øc ra thÕ giíi. Cho ®Õn n¨m 2014, ViÖn nµy ®· ph¸t triÓn ®−îc mét m¹ng l−íi gåm 159 ViÖn Goethe trªn thÕ giíi, trong ®ã cã ViÖt Nam. Ho¹t

®éng cña ViÖn Goethe ®−îc ChÝnh phñ

§øc tµi trî. HiÖn nay nã cã kho¶ng 3.000 nh©n viªn vµ tæng ng©n s¸ch xÊp xØ 366 triÖu Euro, mét nöa trong sè ®ã lµ tiÒn häc phÝ vµ lÖ phÝ thi thu ®−îc tõ c¸c kho¸ häc tiÕng §øc (http://en.wikipedia.org/wiki/Goethe- Institut).

§iÓn h×nh cho chiÕn l−îc phæ biÕn v¨n ho¸ lµ tr−êng hîp cña Hoa Kú. Lèi sèng Mü vµ nÒn v¨n ho¸ ®¹i chóng Hoa Kú hiÖn ®ang trµn ngËp thÕ giíi, ngay c¶

Mü. Cã thÓ nãi, v¨n ho¸ ®¹i chóng Hoa Kú cã søc m¹nh th©m nhËp trªn toµn thÕ giíi. ChÝnh v× thÕ, ng−êi ta ®· nãi ®Õn mét thø “chñ nghÜa ®Õ quèc v¨n ho¸” cña Hoa Kú (N. A. Cvetkova, 2011, tr.155).

Trung Quèc lµ n−íc rÊt thÝch kh¸i niÖm “søc m¹nh mÒm”, cã lÏ lµ ®Ó tr¸nh ý nghÜa tiªu cùc cña kh¸i niÖm “chñ nghÜa ®Õ quèc v¨n ho¸”. T¹i §¹i héi ®¹i biÓu v¨n häc nghÖ thuËt toµn quèc lÇn thø 8 cña Trung Quèc (2005), Chñ tÞch Hå CÈm §µo ®· ph¸t biÓu: “...chóng ta cÇn ph¶i gi¶i quyÕt vÊn ®Ò quan träng vµ cÊp thiÕt: ®Þnh h−íng chÝnh x¸c sù ph¸t triÓn v¨n ho¸ cña ®Êt n−íc ta, t¹o ra trang sö s¸ng chãi míi cña nÒn v¨n ho¸ quèc gia, n©ng cao n¨ng lùc c¹nh tranh quèc tÕ cña nÒn v¨n ho¸ ®Êt n−íc vµ n©ng cao ‘søc m¹nh mÒm’ cña quèc gia” (theo Lu Shzaishi, 2012, tr.515).

§Æc biÖt, tõ n¨m 2004, Trung Quèc b¾t

®Çu thùc hiÖn mét ch−¬ng tr×nh triÓn khai søc m¹nh mÒm theo m« h×nh cña Liªn minh Ph¸p, Héi ®ång Anh vµ ViÖn

Goethe: §ã lµ thiÕt lËp mét m¹ng l−íi ViÖn Khæng Tö trªn toµn thÕ giíi do V¨n phßng Héi ®ång H¸n ng÷ Quèc tÕ (Hanban, “H¸n BiÖn”) chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ tµi chÝnh. Trung Quèc ®·

tuyªn truyÒn vµ ®µm ph¸n víi nhiÒu n−íc trªn kh¾p n¨m ch©u, tõ nh÷ng n−íc ph¸t triÓn nhÊt ë B¾c Mü ®Õn nh÷ng n−íc chËm ph¸t triÓn nhÊt ë ch©u Phi, ®Ó thµnh lËp c¸c ViÖn Khæng Tö t¹i c¸c n−íc ®ã d−íi sù tµi trî vµ gi¸m s¸t cña ChÝnh phñ Trung Quèc.

Sau 10 n¨m vËn ®éng (tõ n¨m 2004 ®Õn hÕt n¨m 2013), Trung Quèc ®· lËp ®−îc kho¶ng 330 ViÖn Khæng Tö t¹i gÇn 100 n−íc trªn thÕ giíi, trong ®ã ViÖt Nam cã ViÖn Khæng Tö t¹i §¹i häc Hµ Néi, vµ hä cßn thùc hiÖn mét ch−¬ng tr×nh më réng gåm hµng tr¨m “líp Khæng Tö”

®−îc triÓn khai ë c¸c tr−êng trung häc t¹i nhiÒu n−íc. Nh÷ng n−íc cã sè ViÖn Khæng Tö nhiÒu nhÊt lµ Hoa Kú, NhËt B¶n, Hµn Quèc. C¸c n−íc t− b¶n ph¸t triÓn nhÊt cña ch©u ¢u nh− Anh, Ph¸p,

Nh÷ng con sè ®ã cho thÊy tèc ®é ph¸t triÓn ngo¹n môc cña Ch−¬ng tr×nh ViÖn Khæng Tö cña Trung Quèc chØ trong vßng 10 n¨m.

®øng thø 2 thÕ giíi, chØ sau Mü. Vµ, víi sù hç trî cña kinh tÕ, v¨n ho¸ NhËt B¶n còng ®· ®−îc lan to¶ kh¾p thÕ giíi.

NhËt B¶n cã nhiÒu quü hç trî qu¶ng b¸

v¨n ho¸ NhËt B¶n ra n−íc ngoµi, nh−:

Quü NhËt B¶n (Japan Foundation - J.F.) do ChÝnh phñ lËp ra, Quü Toyota (Toyota Foundation) do c¸c doanh nghiÖp t− nh©n thµnh lËp, Quü Nippon (Nippon Foundation - nghÜa vÉn lµ Quü

(9)

lµ mét tr−êng hîp ®iÓn h×nh cña chÝnh s¸ch qu¶ng b¸ v¨n ho¸ NhËt B¶n cña ChÝnh phñ NhËt. Quü nµy ®−îc thµnh lËp n¨m 1972 theo mét ®¹o luËt cña NghÞ viÖn NhËt B¶n nh− lµ mét thùc thÓ ph¸p lý ®Æc biÖt ®Ó ®¶m nhiÖm viÖc phæ biÕn v¨n ho¸ NhËt B¶n ra thÕ giíi.

Sau ®ã, ®Õn th¸ng 10/2003, nã trë thµnh mét tæ chøc hµnh chÝnh ®éc lËp d−íi quyÒn chñ qu¶n cña Bé Ngo¹i giao NhËt B¶n. J.F. cã trô së chÝnh t¹i Tokyo vµ 22 chi nh¸nh ®ãng trªn 21 quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam.

Hµn Quèc còng ®ang theo g−¬ng NhËt B¶n ®Ó trë thµnh mét trong nh÷ng trung t©m v¨n ho¸ cña khu vùc vµ thÕ giíi. Hµn Quèc cã chÝnh s¸ch qu¶ng b¸

v¨n ho¸ Hµn ra thÕ giíi rÊt cã hiÖu qu¶.

Ngµy nay, phim vµ nh¹c Hµn ®ang chiÕm lÜnh ®êi sèng v¨n ho¸ cña líp trÎ ViÖt Nam. Nh¹c pop Hµn Quèc (K-pop) lan trµn kh¾p ch©u ¸ vµ trªn c¶ thÕ giíi. TÊt c¶ lµm thµnh c¸i gäi lµ “Lµn sãng Hµn”, hay Hµn l−u.

* * *

Nh÷ng ®iÒu trªn cho thÊy, kh«ng gian v¨n ho¸ g¾n chÆt víi kh«ng gian kinh tÕ - chÝnh trÞ vµ kh«ng thÓ kh«ng chÞu sù quy ®Þnh cña kh«ng gian kinh tÕ - chÝnh trÞ. ViÖc chÝnh phñ nh÷ng n−íc muèn trë thµnh c¸c trung t©m v¨n ho¸

®Ó thóc ®Èy c¸c ho¹t ®éng phæ biÕn v¨n ho¸ cho thÊy mét kh«ng gian v¨n ho¸

®ßi hái nç lùc cña toµn x· héi. Tõ ®ã, viÖc x©y dùng søc m¹nh mÒm cña mét quèc gia còng kh«ng thÓ lµ nhiÖm vô cña riªng v¨n ho¸. ChÝnh v× thÕ, kh«ng gian v¨n ho¸ cßn mang tÝnh lÞch sö cô thÓ. Nã biÕn ®æi theo lÞch sö vµ chÞu sù quy ®Þnh cña nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ -

x· héi cô thÓ. §iÒu nµy liªn quan ®Õn vÊn ®Ò b¶o tån kh«ng gian v¨n ho¸

truyÒn thèng ®Ó phôc vô ph¸t triÓn.

HiÖn c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸

Nh−ng b¶o tån vµ phôc dùng nh− thÕ nµo? Cã ý kiÕn cho r»ng cÇn ph¶i b¶o tån vµ phôc dùng kh«ng gian v¨n ho¸

nh− nã vèn tån t¹i; ý kiÕn kh¸c cho r»ng cÇn phôc dùng kh«ng gian v¨n ho¸

truyÒn thèng nh− lµ mét bé phËn cña kh«ng gian v¨n ho¸ hiÖn ®¹i. Tuy nhiªn, víi quan ®iÓm coi kh«ng gian v¨n ho¸ lµ mét lo¹i kh«ng gian x· héi ®Æc thï cã tÝnh lÞch sö cô thÓ, th× b¶o tån vµ phôc dùng kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc trong viÖn b¶o tµng, viÖc ®−a kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng héi nhËp vµo cuéc sèng ®−¬ng ®¹i sÏ gÆp m©u thuÉn: 1/

NÕu gi÷ nguyªn kh«ng gian v¨n ho¸

truyÒn thèng trong ®êi sèng hiÖn ®¹i sÏ lµ viÖc kh«ng kh¶ thi. Cuéc sèng v¨n ho¸ - x· héi ngµy nay ®· cã sù c¸ch xa rÊt lín so víi cuéc sèng cña kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng. ViÖc héi nhËp kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng vµo

®êi sèng hiÖn ®¹i sÏ gièng nh− viÖc ®−a mét vËt thÓ l¹ vµo mét c¬ thÓ sèng. §iÒu

®ã sÏ dÉn ®Õn hiÖn t−îng lµ vËt thÓ l¹

®ã sÏ kh«ng thÓ thÝch nghi vµ sÏ bÞ ®µo th¶i. 2/ NÕu c¶i biªn kh«ng gian v¨n ho¸

truyÒn thèng cho phï hîp víi ®êi sèng hiÖn ®¹i th× nã sÏ kh«ng cßn lµ kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng n÷a. §ã lµ bµi to¸n nan gi¶i cho viÖc b¶o tån vµ ph¸t huy c¸c kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng (kh«ng gian ca trï, kh«ng gian cång chiªng T©y Nguyªn...). V× thÕ, cã ch¨ng chØ nªn b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸

truyÒn thèng. ViÖc phôc dùng chØ lµ t¸i hiÖn c¸c hiÖn t−îng vµ sù kiÖn cña ®êi

(10)

sèng v¨n ho¸ truyÒn thèng víi t− çch lµ nh÷ng chøng tÝch v¨n ho¸ mµ ng−êi th−ëng ngo¹n lu«n cã ý thøc vÒ mét kho¶ng çch lÞch sö ®ang hiÖn h÷u gi÷a kh«ng gian hiÖn ®¹i víi kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng cña çc hiÖn t−îng vµ sù kiÖn ®ã. Cßn kh«ng gian truyÒn thèng nµo héi nhËp ®−îc víi cuéc sèng hiÖn t¹i th× hiÓn nhiªn nã ®· ®−îc thÝch nghi vµ mang tÝnh chÊt cña thêi hiÖn ®¹i. Cã thÓ nãi, kh«ng gian v¨n ho¸ lµ mét ph¹m trï lÞch sö kh«ng thÓ bÞ l¹m dông.

Tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn, theo chóng t«i, cã lÏ viÖc cÊp b¸ch cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ më réng kh«ng gian v¨n ho¸ hiÖn ®¹i cña mét quèc gia ®Ó héi nhËp víi thÕ giíi, biÕn m×nh trë thµnh mét trong nh÷ng trung t©m v¨n ho¸ cña khu vùc vµ thÕ giíi, h¬n lµ loay hoay t×m c¸ch phôc dùng nh÷ng kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng mµ chóng chØ ®−îc sö dông vµo nh÷ng dÞp lÔ héi.

ë trong n−íc, kh«ng gian v¨n ho¸ ph¶i trë thµnh kh«ng gian sèng cña con ng−êi, phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn cña con ng−êi. Mçi kh«ng gian v¨n ho¸ ®Þa ph−¬ng sÏ ph¸t huy thÕ m¹nh ®Æc s¾c cña m×nh ®Ó héi nhËp víi kh«ng gian v¨n ho¸ trung t©m. Lóc ®ã, mèi quan hÖ gi÷a trung t©m víi ngo¹i vi trªn cÊp ®é kh«ng gian v¨n ho¸ sÏ lµ mèi quan hÖ gi÷a ®a d¹ng vµ thèng nhÊt

Tµi liÖu tham kh¶o

1. Henri Lefebvre (1991), The Production of Space (Translated by Donald Nicholson-Smith), Blackwell Publishing, Maiden, MA, USA.

2. Edward Shils (1961), “Centre and Periphery”, in The Logic of Personal

Knowledge: Essays Presented to Michael Polanyi, Routledge &

Kegan Paul.

3. N. A. Cvetkova (2011), “Chñ nghÜa

®Õ quèc v¨n ho¸” (NguyÔn ThÞ HuÖ dÞch, Ng« ThÕ Phóc hiÖu ®Ýnh), trong: ViÖn Th«ng tin Khoa häc x·

héi (2011), Niªn gi¸m th«ng tin khoa häc x· héi n−íc ngoµi, sè 2, Nxb.

Khoa häc x· héi, Hµ Néi. (Nguyªn b¶n tiÕng Nga trong s¸ch: Chñ nghÜa ®Õ quèc v¨n ho¸: “ChÝnh s¸ch gi¸o dôc quèc tÕ”. Hoa Kú thêi kú

“chiÕn tranh l¹nh”, Nxb. §¹i häc Sankt-Peterburg, Sankt-Peterburg, 2007, tr.41-49).

4. Lu Shzaishi (2012, Tr−êng §¹i häc Quèc gia Vò H¸n, Trung Quèc), “Søc m¹nh mÒm trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn cña Trung Quèc” (Léc Minh dÞch, NguyÔn ThÞ LuyÕn hiÖu ®Ýnh), trong: ViÖn Th«ng tin Khoa häc x·

héi (2012), Niªn gi¸m th«ng tin khoa häc x· héi n−íc ngoµi, sè 3, Nxb.

Khoa häc x· héi, Hµ Néi. (Nguyªn b¶n tiÕng Nga ®¨ng trªn Politicheskie issledovanie, 2009, N^o1, tr.149-155).

5. Sidney Tarrow (1977), Between Center and Periphery, New Haven and London - Yale University Press.

6. http://en.wikipedia.org/wiki/Alliance _fran%C3%A7aise.

7. http://www.britishcouncil.org/organi sation/history.

8. http://en.wikipedia.org/wiki/Goethe- Institut

9. http://en.wikipedia.org/wiki/Confuci us_Institute.