2. ChÕ ®é thñy v¨n & tiÒm n¨ng nguån n­íc

§¸nh gi¸ tµi nguyªn n­íc mÆt

phôc vô phßng tr¸nh lò lôt h¹n kiÖt tØnh Qu¶ng TrÞ

ThS. Phan ThÞ Thanh H»ng - ViÖn §Þa lý

Tãm t¾t

Lò lôt h¹n kiÖt ®ang lµ vÊn ®Ò cÊp thiÕt cho c¸c tØnh Trung bé ®Æc biÖt lµ tØnh Qu¶ng TrÞ. Trong nghiªn cøu nµy chóng t«i ®· tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ nguån tµi nguyªn n­íc mÆt, c©n b»ng n­íc hÖ thèng vµ x¸c ®Þnh ng­ìng khai th¸c tµi nguyªn n­íc trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p phßng chèng lò lôt h¹n kiÖt cho Qu¶ng TrÞ.

1. §Æt vÊn ®Ò

Víi ®Æc ®iÓm lµ tØnh ®iÓn h×nh cña lò lôt vµ h¹n kiÖt, Qu¶ng TrÞ ®· ph¶i chÞu nh÷ng hËu qu¶ nÆng nÒ do thiªn tai ®em l¹i trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y g©y ¶nh h­ëng tíi ®êi sèng vµ s¶n xuÊt cña nh©n d©n. Trªn c¬ së ®¸nh gi¸ tµi nguyªn n­íc, tÝnh to¸n c©n b»ng n­íc hÖ thèng, x¸c ®Þnh ng­ìng khai th¸c tµi nguyªn n­íc chóng t«i ®Ò xuÊt mét sè c¸c gi¶i ph¸p phßng chèng lò lôt vµ h¹n kiÖt cho c¸c l­u vùc s«ng trong tØnh Qu¶ng TrÞ.

2. ChÕ ®é thñy v¨n & tiÒm n¨ng nguån n­íc

Qu¶ng TrÞ cã c¸c l­u vùc: Th¹ch H·n, BÕn H¶i, ¤ L©u vµ th­îng l­u s«ng Sebanghiªng víi mËt ®é s«ng suèi ®¹t xÊp xØ 1km/km². Trong ®ã, s«ng Th¹ch H·n lín nhÊt chiÕm tíi trªn 50% diÖn tÝch cña toµn tØnh.

Hµng n¨m trªn ®Þa bµn nghiªn cøu nhËn ®­îc 12,3.10⁹m³ n­íc m­a vµ sinh ra 8,64.10⁹m³ dßng ch¶y ®i vµo m¹ng l­íi s«ng suèi. NÕu tÝnh trung b×nh cho toµn diÖn tÝch vïng nghiªn cøu sÏ ®­îc mét líp dßng ch¶y 1.820mm vµ hÖ sè dßng ch¶y ®¹t cao  = 0,7 - so víi toµn l·nh thæ ViÖt Nam ®©y lµ khu vùc cã tiÒm n¨ng nguån n­íc mÆt vµo lo¹i phong phó tuy nhiªn ph©n bè rÊt kh«ng ®iÒu hßa gi÷a c¸c n¨m còng nh­ trong n¨m. Tæng l­îng dßng ch¶y mÆt trong mïa lò lµ 6,91.10⁹m³ trong mïa kiÖt lµ 1,73.10⁹m³.

Nguån Èm mang ®Õn l­u vùc chñ yÕu lµ c¸c nhiÔu ®éng thêi tiÕt mang tÝnh bÊt th­êng nªn biÕn ®éng dßng ch¶y n¨m trong vïng rÊt lín víi hÖ sè C_v ®¹t (0,3  0,31). Theo chuçi tµi liÖu quan tr¾c dßng ch¶y tõ n¨m 1977  2003 cho thÊy d¹ng ®­êng lòy tÝch cã 1 pha n­íc xuèng vµ 1 pha n­íc lªn ®iÓn h×nh. Liªn tôc trong nh÷ng n¨m (1980 1989) ®­êng lòy tÝch lu«n cã chiÒu h­íng ®i xuèng thÓ hiÖn nh÷ng n¨m n­íc nhá liªn tôc kÐo dµi. L­îng dßng ch¶y trung b×nh n¨m (1990 - 2003) gÊp 1,18 lÇn so víi l­îng dßng ch¶y trung b×nh n¨m (1980 - 1989). Tuy nhiªn, trong thêi kú sau nµy liªn tôc xuÊt hiÖn c¸c n¨m n­íc lín vµ n­íc nhá xen kÏ nhau nh­ n¨m 1996 vµ n¨m 1998 cã l­îng dßng ch¶y ®Òu gÊp xÊp xØ 2 lÇn so víi dßng ch¶y n¨m 1997.

L­u l­îng lín nhÊt trong thêi kú quan tr¾c t¹i tr¹m Gia Vßng lµ 2.490m³/s vµ l­u l­îng nhá nhÊt lµ 0,228m³/s. Theo TrÇn Gia LÞch [1] kÕt qu¶ dù b¸o l­u l­îng n­íc cùc ®¹i vµ cùc tiÓu b»ng ph­¬ng ph¸p t­¬ng quan vµ håi qui cho thÊy xu thÕ chung lò lín t¨ng vµo nh÷ng n¨m 2005 vµ 2006 råi l¹i gi¶m, vµ t¨ng trë l¹i vµo n¨m 2010 cßn l­u l­îng n­íc mïa kiÖt biÕn

®éng nhá.

So víi sù biÕn ®éng dßng ch¶y s«ng suèi qua nhiÒu n¨m, sù biÕn ®éng dßng ch¶y trong n¨m lín h¬n rÊt nhiÒu. Trong tõng n¨m, l­u l­îng dßng ch¶y lín nhÊt th­êng gÊp hµng tr¨m lÇn so víi l­u l­îng dßng ch¶y nhá nhÊt, thËm chÝ tíi hµng ngh×n lÇn nh­ n¨m 1998 (4.780 lÇn), n¨m 1983 (2.370 lÇn).

MÆc dï chØ kÐo dµi 4 th¸ng nh­ng l­îng dßng ch¶y trong mïa lò chiÕm tíi 80% tæng l­îng dßng ch¶y n¨m. L­îng dßng ch¶y lín céng thªm nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh kh«ng thuËn

kÐo dµi tíi 8 th¸ng nh­ng chØ cã 20% tæng l­îng dßng ch¶y n¨m g©y nªn nh÷ng khã kh¨n cho sö dông n­íc ë Qu¶ng TrÞ. Lò tiÓu m·n th­êng x¶y ra vµo cuèi th¸ng V tuy ®· gi¶m bít phÇn nµo møc ®é kh« h¹n cña s«ng ngßi nh­ng do mïa hÌ nhiÖt ®é kh«ng khÝ cao, bøc x¹ còng nh­

bèc h¬i tiÒm n¨ng lín, l¹i ¶nh h­ëng cña giã T©y kh« nãng nªn h¹n h¸n vÉn th­êng x¶y ra vµo thêi kú th¸ng VII vµ th¸ng VIII chøng tá sù thiÕu hôt nguån n­íc nghiªm träng vÒ mïa kiÖt.

Sù biÕn ®éng dßng ch¶y trªn c¸c s«ng trong thêi kú gÇn ®©y ngµy cµng bÊt lîi cho viÖc sö dông n­íc còng nh­ xuÊt hiÖn c¸c tai biÕn thiªn nhiªn liªn quan ®Õn khÝ hËu.

3. HiÖn tr¹ng khai th¸c sö dông n­íc

* N­íc dïng cho n«ng nghiÖp

N«ng nghiÖp lµ ngµnh dïng n­íc mµ yªu cÇu vÒ chÊt l­îng kh«ng cao nh­ng l­îng n­íc dïng l¹i chiÕm tû träng lín nhÊt, th«ng th­êng chiÕm xÊp xØ 80% tæng nhu cÇu dïng n­íc. TÝnh ®Õn nay toµn tØnh Qu¶ng TrÞ cã 242 c«ng tr×nh thñy lîi trong ®ã cã 145 hå chøa vµ

®Ëp d©ng víi tæng dung tÝch h÷u Ých lµ 190,11.10⁶m³.

Qui ho¹ch thñy lîi tØnh ®­îc x¸c ®Þnh chia lµm 4 vïng [7,8]: Vïng I: B¾c s«ng BÕn H¶i (huyÖn VÜnh Linh) cã diÖn tÝch canh t¸c 6.500ha; Vïng II: Vïng Nam s«ng BÕn H¶i - B¾c s«ng Th¹ch H·n gåm huyÖn Gio Linh, Cam Lé, thÞ x· §«ng Hµ vµ 3 x· huyÖn TriÖu Phong víi diÖn tÝch canh t¸c 8.300ha; Vïng III: Nam s«ng Th¹ch H·n gåm c¸c huyÖn H¶i L¨ng, TriÖu Phong, thÞ x· Qu¶ng TrÞ cã diÖn tÝch canh t¸c 12.570ha; Vïng nµy cã c«ng tr×nh ®Ëp d©ng Nam Th¹ch H·n lµ c«ng tr×nh thñy lîi lín nhÊt tØnh t­íi thiÕt kÕ cho 16.969ha nh­ng thùc tÕ chØ t­íi ®­îc cho 8.700ha ®¹t hiÖu suÊt 51,3%; Vïng IV: Cã diÖn tÝch canh t¸c lµ 11.870ha. C¸c c«ng tr×nh thñy lîi gåm cã: Hå Cam ChÝnh (Cam Lé); ®Ëp VÜnh ¤ (VÜnh Linh);

Hå L×a, T©n Hîp, L­¬ng, LÔ, T©n §é, H­íng HiÖp (H­íng Hãa). §©y lµ khu vùc khã kh¨n vÒ nguån n­íc. Thùc tÕ chØ 1000ha lóa mµu vµ c©y c«ng nghiÖp ®­îc t­íi.

Tæng diÖn tÝch ®Êt canh t¸c cña toµn tØnh lµ 39.240ha nh­ng trªn thùc tÕ míi chØ cã 16.375ha ®­îc t­íi ®¹t hiÖu suÊt 41,7%. Cã 10 c«ng tr×nh t­íi trªn 100 ha ®¶m nhËn t­íi thiÕt kÕ cho 26.066ha vµ t­íi ®¹t hiÖu suÊt 53,2%. Ngoµi ra, cßn 135 c«ng tr×nh thñy lîi nhá ®¶m nhËn t­íi cho 2500ha. Do sù thiÕu hôt vÒ nguån n­íc nªn hÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh ®Òu ch­a ph¸t huy hÕt c«ng suÊt thiÕt kÕ. MÆt kh¸c c¸c c«ng tr×nh chØ míi gi¶i quyÕt nhu cÇu t­íi t¹i chç nªn ë vïng h¹ du vÉn th­êng x¶y ra t×nh tr¹ng thiÕu n­íc.

Hå chøa La Ngµ víi dung tÝch 34.10⁶m³ x©y dùng tõ n¨m 1962 t­íi chñ yÕu cho vùa lóa phÝa B¾c tØnh míi vµo ®Çu vô hÌ thu n¨m 2005 chØ cßn ch­a tíi 0,5 triÖu m³ dÉn tíi 12.400ha lóa cña huyÖn VÜnh Linh ph¶i ®×nh canh do thiÕu n­íc. Ngoµi nh÷ng nguyªn nh©n nh­ l­îng m­a Ýt, khÝ hËu biÕn ®æi... th× sù båi lÊp lßng hå vµ n¹n ph¸ rõng ®Çu nguån còng lµ nguyªn nh©n l­îng n­íc hå kh«ng ®¹t møc thiÕt kÕ.

* N­íc dïng cho sinh ho¹t vµ c«ng nghiÖp: HiÖn t¹i tØnh Qu¶ng TrÞ cã 2 nhµ m¸y n­íc: 1 nhµ m¸y ë §«ng Hµ víi c«ng suÊt 15.000m³/ngµy ®ªm, 1 ë thÞ x· Qu¶ng TrÞ víi c«ng suÊt 3.000m³/ngµy ®ªm. Dù kiÕn n©ng cÊp nhµ m¸y n­íc Qu¶ng TrÞ lªn 6.000m³/ngµy ®ªm vµ x©y dùng thªm nhµ m¸y n­íc Gio Linh víi c«ng suÊt 15.000m³/ngµy ®ªm. Tæng c«ng suÊt cña 3 nhµ m¸y n­íc lµ 36.000m³/ngµy ®ªm. Tæng l­îng n­íc m¸y hµng n¨m cña Qu¶ng TrÞ lµ 13,14.10⁶m³ n¨m. L­îng n­íc nµy ®­îc cung cÊp cho c¸c ho¹t ®éng c«ng nghiÖp vµ sinh ho¹t cña tØnh Qu¶ng TrÞ. Nhµ m¸y n­íc Gio Linh víi c«ng suÊt 15.000m³/ngµy ®ªm nh­ng ®· cung cÊp cho khu c«ng nghiÖp Ng· T­ Sßng - B¾c Cöa ViÖt 10.892m³/ngµy ®ªm.

4. §¸nh gi¸ c©n b»ng n­íc

C©n b»ng n­íc hÖ thèng lµ qui ho¹ch nguån n­íc, lµ sù ho¹ch ®Þnh vµ t¹o thÕ c©n ®èi gi÷a l­îng n­íc ®Õn vµ l­îng n­íc dïng cho 1 vïng, 1 l­u vùc s«ng, 1 l·nh thæ hay 1 quèc gia ®Ó khai th¸c sö dông hîp lý nguån n­íc.

* N­íc dïng cho n«ng nghiÖp

DiÖn tÝch ®Êt canh t¸c cña tØnh Qu¶ng TrÞ n¨m 2001 lµ 68.260ha ®Õn n¨m 2010 dù kiÕn sÏ t¨ng lªn 86.500ha. §Ó tÝnh to¸n møc t­íi cho c©y trång chóng t«i sö dông ®Þnh møc t­íi ®·

®­îc tæ chøc JICA kiÓm ®Þnh khi nghiªn cøu 14 hÖ thèng s«ng ë ViÖt Nam [5].

Nhu cÇu n­íc t­íi cho 1ha ®Êt canh t¸c n¨m 2001 lµ 14.500m³, n¨m 2010 lµ 11.200m³. Tæng l­îng n­íc dïng cho trång trät tØnh Qu¶ng TrÞ hµng n¨m ®Òu xÊp xØ 1tûm³ n¨m. Tuy nhiªn, nhu cÇu n­íc dïng cho trång trät kh¸c h¼n víi c¸c nhu cÇu kh¸c vµ tËp trung phÇn lín vµo mïa kiÖt. L­îng n­íc t­íi trong mïa kiÖt th­êng chiÕm tíi trªn 95% tæng l­îng n­íc t­íi trong toµn n¨m.

N­íc dïng cho ch¨n nu«i chØ chiÕm mét tû lÖ rÊt nhá trong tæng l­îng n­íc dïng cho ngµnh n«ng nghiÖp, d­íi 0,5%. Nhu cÇu n­íc dïng cho ch¨n nu«i n¨m 2010 lµ 3,95.10⁶m³.

* N­íc dïng cho sinh ho¹t

Dù b¸o ®Õn n¨m 2010 sè d©n Qu¶ng TrÞ sÏ t¨ng lªn tíi 669 ngh×n ng­êi trong ®ã sè d©n thµnh thÞ lµ 163 ngh×n. Nhu cÇu n­íc sinh ho¹t cho d©n thµnh thÞ n¨m 2010 lµ 5,95.10⁶m³ n¨m vµ cho d©n n«ng th«n lµ 9,23.10⁶m³ n¨m. N¨m 2020 sè d©n tØnh Qu¶ng TrÞ dù kiÕn lµ 746 ngh×n ng­êi nhu cÇu n­íc dïng cho sinh ho¹t lµ 16,94.10⁶m³.

* N­íc dïng cho c«ng nghiÖp

C¸c ngµnh c«ng nghiÖp chÝnh trong tØnh Qu¶ng TrÞ lµ c«ng nghiÖp khai kho¸ng, chÕ biÕn n«ng, l©m, thñy s¶n, c«ng nghiÖp c¬ khÝ. Ba côm c«ng nghiÖp lín: thÞ x· §«ng Hµ, Cöa ViÖt - Ng· T­ Sßng, Khe Sanh - Lao B¶o. Theo kinh nghiÖm tÝnh to¸n cho thÊy l­îng n­íc dïng cho c«ng nghiÖp th­êng b»ng 75% l­îng n­íc dïng cho sinh ho¹t. §Õn n¨m 2010 l­îng n­íc dïng cho c«ng nghiÖp lµ 11,4.10⁶m³, n¨m 2020 lµ 12,7.10⁶m³.

* Nhu cÇu n­íc dïng cho nu«i trång thñy s¶n:

N¨m 2001, diÖn tÝch nu«i trång thñy s¶n lµ 710ha, tæng l­îng n­íc ngät cÇn cung cÊp lµ 18,6.10⁶m³; dù kiÕn n¨m 2010 diÖn tÝch nu«i trång thñy s¶n t¨ng lªn 999ha, nhu cÇu n­íc ngät lµ 26,1.10⁶m³; n¨m 2020 diÖn tÝch nu«i trång thñy s¶n lµ 1090ha nhu cÇu n­íc ngät lªn tíi 28,5.10⁶m³.

Tæng l­îng n­íc dïng cho c¸c nhu cÇu cña Qu¶ng TrÞ n¨m 2001 lµ 1,034tûm³, n¨m 2010 lµ 1,040tûm³ trong ®ã l­îng n­íc dïng cho n«ng nghiÖp chiÕm tû träng cao nhÊt vµ tËp trung chñ yÕu vµo mïa kiÖt nhÊt lµ vô hÌ thu vµ vô mïa.

Tæng l­îng dßng ch¶y mÆt trong mïa lò lµ 6,91.10⁹m³ trong mïa kiÖt lµ 1,73.10⁹m³. So s¸nh nhu cÇu dïng n­íc víi tiÒm n¨ng nguån n­íc cã thÓ thÊy l­îng n­íc dïng hµng n¨m chiÕm kho¶ng 12% tiÒm n¨ng nh­ng trong mïa kiÖt nhu cÇu dïng n­íc chiÕm tíi trªn 50%

tiÒm n¨ng nguån n­íc, cßn trong mïa lò khi nguån n­íc dåi dµo th× nhu cÇu l¹i chØ chiÕm xÊp xØ 1%. Cã thÓ thÊy tÝnh bÊt c©n ®èi gi÷a nhu cÇu vµ tiÒm n¨ng nguån n­íc trong tØnh Qu¶ng TrÞ.

5. X¸c ®Þnh ng­ìng khai th¸c tµi nguyªn n­íc

Trong ®Þa bµn tØnh Qu¶ng TrÞ chØ cã duy nhÊt 1 tr¹m ®o l­u l­îng nªn chóng t«i ®· sö dông sè liÖu nµy ®Ó tÝnh to¸n ng­ìng khai th¸c tµi nguyªn n­íc theo c«ng thøc cña gi¸o s­

Ng« §×nh TuÊn [4]. Theo sè liÖu t¹i tr¹m Gia Vßng, l­u l­îng n­íc trung b×nh nhiÒu n¨m ®¹t 14,6m³/s, dßng ch¶y lò kÐo dµi tõ th¸ng IX ®Õn th¸ng XII víi l­u l­îng b×nh qu©n 35,1m³/s th×

ng­ìng khai th¸c tµi nguyªn n­íc lµ 46,9%.

So víi c¸c l­u vùc s«ng kh¸c trªn l·nh thæ ViÖt Nam th× ng­ìng khai th¸c tµi nguyªn n­íc tØnh Qu¶ng TrÞ lµ kh¸ lín v× vËy gi¶i ph¸p c«ng tr×nh ®Ó ®iÒu tiÕt dßng ch¶y lµ gi¶i ph¸p h÷u hiÖu.

Tuy nhiªn, khi xem xÐt c¸c ph­¬ng ¸n khai th¸c nguån n­íc nhÊt lµ trong mïa kiÖt cÇn ph¶i l­u t©m ®Õn nhu cÇu cÊp n­íc ®Ó duy tr× dßng ch¶y s«ng. Theo tÝnh to¸n cña JICA [6] dßng ch¶y duy tr× cña s«ng Th¹ch H·n lµ 10,9m³/s.

6. KiÕn nghÞ c¸c gi¶i ph¸p phßng tr¸nh lò lôt & h¹n kiÖt tØnh Qu¶ng trÞ

Qu¶ng TrÞ cã thÓ coi lµ mét tØnh ®iÓn h×nh vÒ lò lôt vµ h¹n h¸n. Trong mét n¨m cã thÓ

®ång thêi võa x¶y ra lò lôt võa cã h¹n h¸n. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh ®· quy ®Þnh m¹ng l­íi s«ng suèi Qu¶ng TrÞ ng¾n, dèc, kh«ng cã trung l­u céng víi ®Æc ®iÓm khÝ hËu mang nhiÒu nÐt cùc

®oan nªn c¸c hiÖn t­îng thiªn tai liªn quan ®Õn dßng ch¶y nh­ lò lôt vµ h¹n h¸n lu«n x¶y ra víi tÇn suÊt lín. H¹n h¸n vµ lò lôt x¶y ra ®an xen víi nhau ®· g©y nh÷ng t¸c ®éng rÊt lín ®Õn

®êi sèng vµ s¶n xuÊt.

§Ó cã thÓ võa phßng chèng lò lôt võa ®¶m b¶o nguån n­íc cung cÊp vÒ mïa kiÖt cho c¸c ®èi t­îng dïng n­íc theo chóng t«i c¸c gi¶i ph¸p vÒ c«ng tr×nh vµ phi c«ng tr×nh ®Òu ph¶i

®­îc tiÕn hµnh. Ng­ìng khai th¸c th¸c tµi nguyªn n­íc cña c¸c s«ng suèi trong tØnh Qu¶ng TrÞ ®¹t tíi 46,9% víi 80% l­îng dßng ch¶y tËp trung vµo mïa lò th× gi¶i ph¸p h÷u hiÖu nhÊt lµ c¸c biÖn ph¸p c«ng tr×nh.

C¸c gi¶i ph¸p phi c«ng tr×nh

* Qu¶n lý líp th¶m phñ thùc vËt:.

- Nh÷ng n¨m gÇn ®©y líp th¶m phñ rõng trong nhiÒu l­u vùc tuy ®· ®­îc t¸i t¹o nh­ng chÊt l­îng cßn kÐm. N¨m 1993 møc ®é che phñ chØ ®¹t 20,4% diÖn tÝch th× n¨m 2000 ®· t¨ng lªn 31,66%. Cã thÓ thÊy tõ n¨m 1975 ®Õn 2003, Q_min t¹i tr¹m Gia Vßng cã xu thÕ gi¶m vµ Q_max th× t¨ng. Nh­ vËy, cïng víi viÖc ®Èy nhanh tiÕn ®é b¶o vÖ, t¸i sinh vµ phôc håi rõng ®Çu nguån, th× viÖc t¨ng c­êng chÊt l­îng líp phñ rõng lµ gi¶i ph¸p kh«ng thÓ xem nhÑ mµ ng­îc l¹i rÊt quan träng trong c«ng t¸c gi¶m nhÑ thiÖt h¹i tai biÕn m«i tr­êng do thiªn tai lò lôt vµ h¹n kiÖt g©y ra.

* ChuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ:

- CÇn ph¶i cã nh÷ng nghiªn cøu thËt chi tiÕt vÒ thêi vô, lÞch gieo trång vµ thu ho¹ch cho c©y trång. TiÕp tôc hoµn thiÖn vµ ®æi míi c¬ cÊu mïa vô, nu«i trång trªn c¬ së thÝch øng l¸ch, phßng tr¸nh thiªn tai. ViÖc chuyÓn ®æi c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i tiÕp tôc ®­îc thùc hiÖn theo h­íng s¶n xuÊt hµng hãa, võa t¹o hiÖu qu¶ kinh tÕ, võa t¹o ra vïng nguyªn liÖu æn ®Þnh phôc vô c«ng nghiÖp chÕ biÕn.

- Vµo nh÷ng vô nguån n­íc khã cã thÓ ®¸p øng cÇn gi¶m bít diÖn tÝch trång lóa chuyÓn sang c©y mµu cã nhu cÇu vÒ n­íc thÊp h¬n nh­ trong vô hÌ thu.

- ë vïng ®ång b»ng c¨ng th¼ng vÒ nguån n­íc nhÊt lµ vÒ mïa kiÖt kh¶ n¨ng nhiÔm mÆn cã thÓ x¶y ra nªn chuyÓn ®æi sang nu«i trång thñy s¶n cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao h¬n kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i trång lóa nh­ng ph¶i chó ý c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr­êng.

- §Çu t­ th©m canh theo chiÒu s©u, sö dông gièng míi cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt, ¸p dông c¸c biÖn ph¸p kü thuËt tiªn tiÕn trong c¸c kh©u gieo trång, ch¨m sãc, thu ho¹ch.

- Thêi gian nguån n­íc c¨ng th¼ng nhÊt tËp trung vµo 2 th¸ng VII vµ th¸ng VIII, chñ yÕu vµo vô hÌ thu. Khu vùc nguån n­íc c¨ng th¼ng nhÊt lµ khu vùc phÝa T©y Nam tØnh chñ yÕu thuéc

®Þa bµn huyÖn H­íng Hãa, th­îng nguån cña s«ng Th¹ch H·n vµ s«ng Sª San. Theo qui ho¹ch ph¸t triÓn KT – XH cña tØnh, Qu¶ng TrÞ chñ tr­¬ng t¨ng quÜ ®Êt n«ng nghiÖp tõ 68.929 ha (2000) lªn 90.000ha (2010) víi diÖn tÝch t¨ng chñ yÕu lµ c¸c c©y l©u n¨m lµ hoµn toµn hîp lý.

* C¸c gi¶i ph¸p vÒ khoa häc c«ng nghÖ:

- Tr­íc tiªn ®Ó phßng ngõa c¸c d¹ng thiªn tai lò lôt vµ h¹n h¸n ë tØnh Qu¶ng TrÞ cÇn cã c¸c gi¶i ph¸p vÒ chÝnh s¸ch, quy ho¹ch l­u vùc ®Ó sö dông hîp lý nguån n­íc mÆt.

- HiÖn nay trong ®Þa bµn tØnh chØ cã duy nhÊt 1 tr¹m thñy v¨n ®Æt trªn s«ng BÕn H¶i (phÝa B¾c tØnh). Sè liÖu ®Ó phôc vô nghiªn cøu dù b¸o cßn ch­a ®¸p øng ®­îc nªn ®é chÝnh x¸c dù b¸o ch­a cao, thêi gian dù kiÕn ng¾n, hiÖu qu¶ phôc vô cßn h¹n chÕ. Do ®ã cÇn ®Çu t­ x©y míi ®µi tr¹m ®i liÒn víi ®éi ngò c¸n bé chuyªn s©u ®¶m b¶o ph¸t huy hiÖu qu¶ cao nhÊt trong viÖc theo dâi, dù b¸o, c¶nh b¸o thiªn tai.

- ViÖn §Þa Lý ®· x©y dùng ch­¬ng tr×nh dù b¸o lò s«ng Th¹ch H·n [5]. Theo chóng t«i nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®­îc lµ hoµn toµn kh¶ quan tuy nhiªn trong thêi gian tíi cÇn cã nh÷ng ®Çu t­ thÝch

®¸ng trong lÜnh vùc nµy.

- CÇn x©y dùng qui tr×nh ®iÒu tiÕt cho hÖ thèng c¸c hå chøa trong tØnh Qu¶ng TrÞ ®Ó ®¶m b¶o võa phßng chèng lò lôt vµ h¹n kiÖt võa ®¶m b¶o an toµn vÒ m«i tr­êng. Theo tÝnh to¸n dßng ch¶y duy tr× cña s«ng Th¹ch H·n ph¶i ®¹t 10,9m³/s.

C¸c gi¶i ph¸p c«ng tr×nh

- TÝnh tíi thêi ®iÓm hiÖn t¹i c¸c c«ng tr×nh thñy lîi trong tØnh Qu¶ng TrÞ ®Òu thuéc lo¹i nhá víi tæng dung tÝch h÷u Ých lµ 190.10⁶m³. So s¸nh víi l­îng dßng ch¶y mÆt mïa lò tÝnh trung b×nh cho toµn Qu¶ng TrÞ lµ 6,91.10⁹m³ th× l­îng n­íc ®­îc c¸c hå chøa gi÷ l¹i chØ chiÕm ch­a ®Õn 3%. Kh¶ n¨ng c¾t lò còng nh­ kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt cña c¸c c«ng tr×nh thñy lîi kh«ng cao. Víi nhu cÇu dïng n­íc trong mïa kiÖt cña toµn tØnh tõ 960 ®Õn 972.10⁶m³ th×

l­îng n­íc cña c¸c hå chøa lµ kh«ng ®¸p øng ®­îc.

- Dù kiÕn trong thêi gian tíi mét lo¹t c¸c hå chøa sÏ ®­îc x©y dùng, tuy nhiªn do ®Æc

®iÓm ®Þa h×nh nªn rÊt khã h×nh thµnh c¸c c«ng tr×nh lín. Víi c¸c c«ng tr×nh dù kiÕn: Rµo Qu¸n (W=291.10⁶m³); S«ng Nhung (W=40.10⁶m³); T©n Kim (W=5,89.10⁶m³) tæng dung tÝch cña c¸c hå chøa t¨ng lªn nh­ng vÉn ch­a ®¸p øng ®ñ nhu cÇu, v× vËy ®Ó gi¶i quyÕt nguån n­íc cho tØnh trong mïa kiÖt ®èi víi c¸c huyÖn miÒn nói nh­ H­íng Hãa, §akr«ng cÇn x©y dùng thªm mét sè hå ®Ëp nhá. Cßn c¸c huyÖn vïng ®ång b»ng cÇn cñng cè hoµn thiÖn hÖ thèng thñy n«ng hiÖn cã ®Ó ®¶m b¶o t­íi tiªu chñ ®éng.

- N©ng cÊp c¸c c«ng tr×nh thñy lîi ®· cã ®Ó n©ng cao hiÖu suÊt c«ng tr×nh.

- Theo UBNNQT [8] nguån n­íc ngÇm cña Qu¶ng TrÞ t­¬ng ®èi dåi dµo nªn cÇn cã nh÷ng nghiªn cøu chi tiÕt h¬n ®Ó sö dông nguån n­íc nµy ngoµi cung cÊp cho sinh ho¹t sÏ bæ sung mét phÇn cho s¶n xuÊt.

- Môc tiªu phßng chèng lò cho l­u vùc s«ng Th¹ch H·n lµ thÞ x· Qu¶ng TrÞ vµ §«ng Hµ lµm gi¶m ngËp lôt vïng h¹ du (h¹n chÕ ngËp lôt trªn trôc ®­êng quèc lé I). Lò thiÕt kÕ ë khu vùc nµy lµ 13.670m³/s (øng víi lò 1999 cã P = 1,5%) vµ mùc n­íc 6,5m t¹i thµnh Qu¶ng TrÞ.

- HiÖn t¹i Qu¶ng TrÞ cã h¬n 94km ®ª, ®ª c¸t vµ kÌ víi nhiÖm vô chÝnh lµ ng¨n lò tiÓu m·n vµ lò sím nªn lò chÝnh vô ®Òu bÞ ngËp trong n­íc. CÇn ph¶i cñng cè n©ng cÊp ®Ó ®¶m b¶o an toµn hÖ thèng ®ª, kÌ trong tr­êng hîp x¶y ra lò chÝnh vô. MÆt kh¸c, ®Ó b¶o vÖ cho thÞ x·

§«ng Hµ còng nh­ thÞ x· Qu¶ng TrÞ cÇn x©y dùng thªm ®ª ven s«ng Th¹ch H·n (khu vùc thµnh cæ Qu¶ng TrÞ).

- Kiªn cè hãa kªnh m­¬ng: ®Æc thï lò chÝnh vô trªn c¸c l­u vùc s«ng Qu¶ng TrÞ rÊt lín, tËp trung cao nªn th­êng g©y ngËp lôt vïng h¹ du, vµ g©y h­ háng, s¹t lë c¸c kªnh m­¬ng dÉn n­íc. ViÖc kiªn cè hãa c¸c kªnh m­¬ng dÉn n­íc sÏ lµm gi¶m nhÑ thiÖt h¹i do lò g©y ra.

- Cïng víi viÖc x©y dùng hå chøa th­îng du, cÇn më réng lßng s«ng phÝa h¹ du, n¹o vÐt lßng s«ng Th¹ch H·n (khu vùc thµnh cæ Qu¶ng TrÞ) ®¶m b¶o th«ng l­u l­îng 9.210m³/s øng víi mùc n­íc d­íi 6,5m. ChØ riªng hå chøa Rµo Qu¸n cã dung tÝch phßng lò ­íc kho¶ng 104,7.10⁶m³ t¸c dông gi¶m lò thiÕt kÕ tõ 13.670m³/s xuèng møc 12.050m³/s.

- Vïng ®ång b»ng Qu¶ng TrÞ hÑp, l¹i cã c¸c d¶i c¸t ph©n bè liªn tôc trong suèt chiÒu dµi ®íi ven biÓn t¹o thµnh c¸c d¹ng ®Þa h×nh cao (cån c¸t, ®ôn c¸t) cã ®é cao tõ 10 ®Õn 50m, xen gi÷a chóng cã c¸c m¸ng tròng n»m ë ®é cao tõ 3 - 5 m nªn kh¶ n¨ng tiªu tho¸t lò rÊt khã kh¨n. Më réng hµnh lang tho¸t lò sÏ gi¶m ®­îc nh÷ng ®Çu t­ kh«ng cÇn thiÕt trong ph¸t triÓn kinh tÕ vµ gi¶m nhÑ møc ®é ph¸ hñy cña dßng n­íc víi xu thÕ æn ®Þnh cña vïng bê biÓn. Toµn tØnh cã kho¶ng 100 cèng d­íi ®ª. C¸c cèng d­íi ®ª nh­ cèng Xu©n Hßa (®ª H÷u BÕn H¶i), cèng Mai X¸ (®ª t¶ Th¹ch H·n)...cÇn ph¶i ®­îc söa ch÷a ®Ó ®¶m b¶o kh¶ n¨ng tho¸t lò.

Tµi liÖu tham kh¶o

[1]. NguyÔn LËp D©n & nnk, 2004: Nghiªn cøu c¬ së khoa häc cho c¸c gi¶i ph¸p tæng thÓ dù b¸o phßng tr¸nh lò lôt miÒn Trung (tõ Thanh Hãa ®Õn B×nh ThuËn) - KC 08 12.

[2]. Phan ThÞ Thanh H»ng vµ nnk, 2004: Nghiªn cøu c¬ së khoa häc phßng tr¸nh lò lôt, h¹n kiÖt vïng Trung Trung bé. §Ò tµi c¬ së. B¸o c¸o l­u trò t¹i ViÖn §Þa lý.

[3]. Ng« §×nh TuÊn, 1997: §Æc tr­ng thñy v¨n quan hÖ n­íc mÆt vµ n­íc d­íi ®Êt. TuyÓn tËp c¸c b¸o c¸o khoa häc "N­íc d­íi ®Êt trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc".

[4]. Ng« §×nh TuÊn, 1999: Qu¶n lý tæng hîp tµi nguyªn n­íc, phÇn II.

[5]. TrÇn V¨n ý, 2001: Dù b¸o ngËp lôt tØnh Qu¶ng TrÞ vµ gi¶i ph¸p phßng tr¸nh. B¸o c¸o tæng kÕt

®Ò tµi. L­u tr÷ t¹i ViÖn §Þa Lý.

[6]. Tæ chøc hîp t¸c quèc tÕ NhËt B¶n - JICA, 2003: Nghiªn cøu vÒ ph¸t triÓn vµ qu¶n lý tµi nguyªn n­íc toµn quèc t¹i N­íc CHXHCN ViÖt Nam. B¸o c¸o l­u tr÷ Bé N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n, Hµ Néi.

[7]. UBNDQT, 1996: Qui ho¹ch tæng thÓ kinh tÕ- x· héi tØnh Qu¶ng TrÞ thêi kú 1996- 2010.

[8]. UBNDQT, 2000: Bæ sung ®iÒu chØnh qui ho¹ch tæng thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi tØnh Qu¶ng TrÞ thêi kú 2001- 2010.

[9]. UBNDQT, 2001: Qui ho¹ch chi tiÕt côm c«ng nghiÖp dÞch vô B¾c Cöa ViÖt - Qu¶ng TrÞ.

[10]. UBNDQT, 2001: ChÊt l­îng ®ª ®iÒu vµ ph­¬ng ¸n hé ®ª n¨m 2001 tØnh Qu¶ng TrÞ.

Summary

Evaluate surface water resources

to mitigate and prevent drought - flood in Quangtri province

M.Sc. Phan Thi Thanh Hang Institute of Geography The drought - flood has become an urgent matter in the Central part of Vietnam, especially Quangtri province. In this study, surface water resources, water balance system and the threshold of water resources development were evaluated and calculated to propose some solutions to mitigate and prevent drought - flood in Quangtri province.