mét "t©m quyÓn" cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ®Êt n−íc trªn c¬ së kinh tÕ tri thøc
Ph¹m Xu©n Nam(*) XuÊt ph¸t tõ thùc tÕ ph¸t triÓn cña nhiÒu quèc gia trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, khi ph©n tÝch néi dung ba trô cét cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng (PTBV) mµ Héi nghÞ Th−îng ®Ønh thÕ giíi t¹i Johannesburg n¨m 2002 ®· x¸c ®Þnh lµ ph¸t triÓn kinh tÕ, ph¸t triÓn x· héi vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, t¸c gi¶ cho r»ng cÇn ph¶i më réng thµnh n¨m trô cét cña PTBV, ®ã lµ kinh tÕ phån vinh, x· héi hµi hßa, v¨n hãa lµnh m¹nh, chÝnh trÞ æn
®Þnh vµ m«i tr−êng trong s¹ch. Theo t¸c gi¶, c¶ n¨m trô cét nµy cã mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i kh¨ng khÝt víi nhau.
Tuy nhiªn, ë bµi viÕt nµy, t¸c gi¶ chØ tËp trung ph©n tÝch, lµm râ vai trß cña v¨n hãa - gi¸o dôc trong viÖc t¹o lËp mét "t©m quyÓn" cho PTBV cña ViÖt Nam trªn c¬ së kinh tÕ tri thøc.
1. TiÕp theo Héi nghÞ Rio de Janeiro n¨m 1992, Héi nghÞ th−îng ®Ønh thÕ giíi vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng, tæ chøc t¹i Johannesburg (Nam Phi) n¨m 2002, ®·
®¸nh dÊu mét mèc míi quan träng trong nç lùc cña loµi ng−êi tiÕn tíi môc tiªu ph¸t triÓn bÒn v÷ng toµn cÇu. Héi nghÞ x¸c ®Þnh ba trô cét cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ "qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cã sù kÕt hîp chÆt chÏ, hîp lý, hµi hoµ gi÷a ba mÆt cña sù ph¸t triÓn lµ ph¸t triÓn kinh tÕ, ph¸t triÓn x· héi vµ b¶o vÖ m«i tr−êng nh»m ®¸p øng nhu cÇu cña ®êi sèng con ng−êi trong hiÖn t¹i mµ kh«ng lµm tæn h¹i ®Õn kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu cÇu cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai”.
CÇn kh¼ng ®Þnh r»ng ®©y lµ mét quan ®iÓm c¬ b¶n, cã ý nghÜa ph−¬ng ch©m chØ ®¹o hµnh ®éng cho mäi quèc gia, d©n téc h−íng tíi sù ph¸t triÓn bÒn
v÷ng trong bèi c¶nh thÕ giíi hiÖn nay.
Tuy vËy, theo thiÓn ý cña chóng t«i, tõ ba trô cét c¬ b¶n nªu trªn cã thÓ vµ cÇn ph¶i më réng thµnh n¨m trô cét cña sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng - ®ã lµ kinh tÕ phån vinh, x· héi hµi hßa, v¨n hãa lµnh m¹nh, chÝnh trÞ æn ®Þnh vµ m«i tr−êng trong s¹ch.(∗)
Bëi, dï cã thùc hiÖn ®ñ ba trô cét c¬
b¶n mµ Héi nghÞ th−îng ®Ønh Johannesburg ®Ò ra, nh−ng lµm sao cã thÓ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®−îc khi ë n−íc nµo ®ã chÝnh trÞ bÊt æn, v¨n hãa xuèng cÊp ®Õn møc lµm l©y lan sù bÊt khoan dung vµ sù v« tr¸ch nhiÖm trong quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, kÐo theo m©u thuÉn vµ xung ®ét v× nh÷ng
(∗)GS, TS. ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam.
®éng c¬ hÑp hßi, vÞ kû, cùc ®oan?
N¨m trô cét cña sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cã mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i kh¨ng khÝt víi nhau. ë ®©y, trong ph¹m vi mét bµi viÕt ng¾n, chóng t«i chØ tËp trung ph©n tÝch vai trß cña v¨n hãa - gi¸o dôc (gi¸o dôc ®−îc xem nh− yÕu tè quan träng cÊu thµnh v¨n hãa theo nghÜa réng) trong viÖc t¹o lËp mét “t©m quyÓn” cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ViÖt Nam trªn c¬ së ngµy cµng më réng kinh tÕ tri thøc cïng víi qu¸ tr×nh ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc.
2. §· cã nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ kinh tÕ tri thøc. N¨m 1996, OECD ®−a ra ®Þnh nghÜa: Kinh tÕ tri thøc lµ nÒn kinh tÕ dùa trùc tiÕp vµo viÖc s¶n xuÊt, ph©n phèi vµ sö dông tri thøc vµ th«ng tin. §Þnh nghÜa nµy ®· dÉn
®Õn mét sù hiÓu lÇm lµ chØ tËp trung ph¸t triÓn c¸c ngµnh c«ng nghÖ cao mµ kh«ng quan t©m ®Çy ®ñ øng dông vµ ph¸t triÓn tri thøc vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc kinh tÕ. §Õn n¨m 2000, APEC ®·
®iÒu chØnh l¹i ®Þnh nghÜa ®ã nh− sau:
Kinh tÕ tri thøc lµ nÒn kinh tÕ trong ®ã sù s¶n sinh ra, truyÒn b¸ vµ sö dông tri thøc lµ ®éng lùc chñ yÕu nhÊt cña sù t¨ng tr−ëng, t¹o ra cña c¶i, t¹o ra viÖc lµm trong tÊt c¶ c¸c ngµnh kinh tÕ.
Kinh tÕ tri thøc chÝnh thøc ra ®êi cïng víi nh÷ng thµnh tùu cã tÝnh ®ét ph¸ cña khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i vµo thËp niªn cuèi cña thÕ kû XX.
Nh−ng thËt ra, víi trÝ tuÖ siªu phµm cña m×nh, K. Marx ®· dù b¸o sù ra ®êi cña kinh tÕ tri thøc tõ h¬n 150 n¨m tr−íc. Trong C¸c b¶n th¶o kinh tÕ nh÷ng n¨m 1857-1859, K. Marx viÕt:
“Theo ®µ ph¸t triÓn cña ®¹i c«ng nghiÖp, viÖc t¹o ra cña c¶i thùc tÕ trë
nªn Ýt phô thuéc vµo thêi gian lao ®éng vµ vµo sè l−îng lao ®éng ®· chi phÝ…
mµ phô thuéc vµo viÖc øng dông khoa häc vµo s¶n xuÊt ”. K. Marx cßn nhÊn m¹nh: "Thiªn nhiªn kh«ng chÕ t¹o ra m¸y mãc... TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã ®Òu lµ s¶n phÈm lao ®éng cña con ng−êi, hoÆc cña ho¹t ®éng cña con ng−êi trong giíi tù nhiªn... ®Òu lµ søc m¹nh ®· vËt hãa cña tri thøc. Sù ph¸t triÓn cña t− b¶n cè
®Þnh chØ lµ chØ sè cho thÊy tri thøc x·
héi phæ biÕn (wissen) ®· chuyÓn hãa ®Õn møc ®é nµo thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp, do ®ã nã còng lµ chØ sè cho thÊy nh÷ng ®iÒu kiÖn cña chÝnh qu¸
tr×nh sèng cña x· héi ®· phôc tïng ®Õn møc ®é nµo sù kiÓm so¸t cña trÝ tuÖ phæ biÕn" (1, tr.368-372). H¬n n÷a, vÉn theo dù b¸o cña K. Marx, cïng víi viÖc øng dông réng r·i nh÷ng thµnh tùu khoa häc vµo s¶n xuÊt, th× c¬ cÊu cña nÒn kinh tÕ ngµy cµng chuyÓn dÞch theo h−íng gia t¨ng c¸c ngµnh cã hµm l−îng trÝ tuÖ cao vµ më réng khu vùc dÞch vô hiÖn ®¹i - kh«ng chØ dÞch vô th−¬ng m¹i, ng©n hµng, v.v... mµ c¶ dÞch vô ®¸p øng yªu cÇu n©ng cao hiÓu biÕt, th−ëng thøc vµ s¸ng t¹o khoa häc, v¨n häc, nghÖ thuËt cña con ng−êi do thêi gian lao
®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng t− liÖu sinh ho¹t vËt chÊt gi¶m xuèng. Trong tiÕn tr×nh Êy, tri thøc trë thµnh yÕu tè ngµy cµng quan träng ®Ó t¹o ra gi¸ trÞ gia t¨ng, chø kh«ng ph¶i lµ sö dông tèi ®a søc lao ®éng c¬ b¾p vµ khai th¸c ®Õn c¹n kiÖt tµi nguyªn thiªn nhiªn.
Nh− vËy, trong nÒn kinh tÕ tri thøc, c¸i v¨n hãa, c¸i kinh tÕ vµ c¸i m«i tr−êng ®an quyÖn vµo nhau. C¸i v¨n hãa t¹o ra gi¸ trÞ ngµy cµng cao cña c¸i kinh tÕ. §Õn l−ît nã, c¸i kinh tÕ ®−îc ph¸t triÓn víi hµm l−îng trÝ tuÖ, hµm
l−îng v¨n hãa dåi dµo th× sÏ lµm cho sù øng xö th©n thiÖn víi m«i tr−êng, tøc kiÓu øng xö cã v¨n hãa cña con ng−êi víi giíi tù nhiªn trë thµnh mét tÊt yÕu tù nhiªn.
3. Qu¸n triÖt quan ®iÓm cña chñ nghÜa Marx, ®ång thêi tiÕp thu cã chän läc vµ vËn dông s¸ng t¹o kinh nghiÖm cña thÕ giíi ®−¬ng ®¹i vµo hoµn c¶nh cô thÓ cña ViÖt Nam hiÖn nay, §¹i héi X cña §¶ng ®· chñ tr−¬ng: "Tranh thñ c¬
héi thuËn lîi do bèi c¶nh quèc tÕ t¹o ra vµ tiÒm n¨ng, lîi thÕ cña n−íc ta ®Ó rót ng¾n qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn
®¹i hãa ®Êt n−íc theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa g¾n víi ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc, coi tri thøc lµ yÕu tè quan träng cña nÒn kinh tÕ vµ c«ng nghiÖp hãa, hiÖn
®¹i hãa. Ph¸t triÓn c¸c ngµnh vµ s¶n phÈm kinh tÕ cã gi¸ trÞ gia t¨ng cao dùa nhiÒu vµo tri thøc; kÕt hîp viÖc sö dông nguån vèn tri thøc cña con ng−êi ViÖt Nam víi tri thøc míi nhÊt cña nh©n lo¹i" (2, tr.87-88).
§Ó thùc hiÖn nhiÖm vô quan träng mµ §¹i héi X cña §¶ng ®· ®Ò ra, bªn c¹nh viÖc tiÕp tôc chuyÓn dÞch m¹nh c¬
cÊu kinh tÕ theo h−íng c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, ®æi míi c«ng nghÖ, ®æi míi tæ chøc, ®æi míi qu¶n lý doanh nghiÖp, v.v..., chóng t«i cho r»ng cÇn ®Æc biÖt quan t©m chÊn h−ng nÒn gi¸o dôc n−íc nhµ theo ph−¬ng ch©m "chuÈn hãa, hiÖn
®¹i hãa, x· héi hãa" khiÕn cho gi¸o dôc thËt sù ®ãng ®−îc vai trß nßng cèt, bªn c¹nh nh÷ng ho¹t ®éng cña ngµnh v¨n hãa - th«ng tin - truyÒn th«ng, trong viÖc t¹o lËp mét “t©m quyÓn” ®¸p øng
®−îc yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë n−íc ta hiÖn nay.
4. Theo quan niÖm cña chóng t«i,
“t©m quyÓn” lµ tæng hîp nh÷ng gi¸ trÞ
tinh thÇn thÓ hiÖn ë trÝ tuÖ, t©m hån,
®¹o lý, thÞ hiÕu, thÈm mü, niÒm tin…
cña con ng−êi h−íng tíi c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp (tøc ch©n, thiÖn, mü) trong quan hÖ víi tù nhiªn, víi x· héi, víi ng−êi kh¸c vµ víi chÝnh b¶n th©n.
Tõ l©u ng−êi ta ®· nãi nhiÒu vÒ khÝ quyÓn, thuû quyÓn, sinh quyÓn - nh÷ng yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi sù tån t¹i cña sù sèng trªn hµnh tinh chóng ta.
Gi÷a nh÷ng n¨m 1980, Alvin Toffler bµn ®Õn “trÝ quyÓn”, “th«ng tin quyÓn”
cña nÒn v¨n minh hËu c«ng nghiÖp. DÜ nhiªn, ngµy nay kh«ng cã “trÝ quyÓn”,
“th«ng tin quyÓn” th× kinh tÕ tri thøc kh«ng thÓ h×nh thµnh. Nh−ng nÕu “trÝ quyÓn”, “th«ng tin quyÓn” mµ kh«ng kÕt hîp hµi hoµ víi “t©m quyÓn” th× ch−a h¼n kinh tÕ tri thøc ®· ph¸t triÓn lµnh m¹nh theo h−íng nh©n ®¹o vµ nh©n v¨n.
Theo c¸c tµi liÖu thèng kª, chØ sè ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc cña Mü kh¸
cao (7,3/10), tæng s¶n phÈm quèc néi cña Mü chiÕm kho¶ng 1/3 GDP toµn cÇu.
Nh−ng n¨m 2003, 14,2% d©n sè Mü t−¬ng ®−¬ng 35,8 triÖu ng−êi, trong ®ã h¬n 14 triÖu lµ trÎ em, sèng d−íi møc
®−êng ranh giíi nghÌo (møc nghÌo ë Mü lµ 4.400 USD/n¨m cho mét hé cã 4 ng−êi) (3). VÒ m«i tr−êng, n−íc Mü chØ chiÕm 3,5% d©n sè toµn cÇu, nh−ng l¹i th¶i ra 25% tæng l−îng chÊt th¶i g©y hiÖu øng nhµ kÝnh trªn toµn thÕ giíi.
ThÕ mµ ngay tõ ®Çu nhiÖm kú tr−íc, Tæng thèng Mü G. Bush ®· quyÕt ®Þnh rót khái NghÞ ®Þnh th− Kyoto, v× cho r»ng thùc hiÖn nã sÏ “lµm tæn h¹i ®Õn nÒn kinh tÕ Mü”! Trong khi ®ã, nhiÒu th¶m häa thiªn tai do sù thay ®æi khÝ hËu toµn cÇu l¹i chñ yÕu ®æ xuèng ®Çu nh©n d©n c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn vèn
rÊt thiÕu nhiÒu ph−¬ng tiÖn ®Ó kh¾c phôc.
5. ë ViÖt Nam, nÒn kinh tÕ ®ang trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi, thÞ tr−êng ch−a ph¸t triÓn ®ång bé, sù nghiÖp ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®i liÒn víi ®« thÞ hãa tiÕn hµnh ch−a ®−îc bao l©u. Tuy vËy, t×nh tr¹ng m«i tr−êng suy tho¸i ®· cã nhiÒu ®iÒu ®¸ng b¸o
®éng: 70% c¸c khu c«ng nghiÖp ch−a cã hÖ thèng xö lý n−íc th¶i, 90% c¬ së s¶n xuÊt, dÞch vô ë c¶ thµnh thÞ vµ n«ng th«n ®Òu ®æ th¼ng c¸c chÊt th¶i ra m«i tr−êng. Nguån tµi nguyªn n−íc ®ang bÞ
« nhiÔm nÆng. 50% diÖn tÝch ®Êt (3,2 triÖu ha) ë ®ång b»ng vµ trªn 60% diÖn tÝch ®Êt (13 triÖu ha) ë vïng ®åi nói cã nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn suy tho¸i
®Êt. Theo sè liÖu thèng kª, diÖn tÝch che phñ rõng ®· t¨ng tõ 27% n¨m 1990 lªn 34,4% n¨m 2003, nh−ng ®ã chØ lµ rõng míi trång; cßn diÖn tÝch rõng giµ, rõng nguyªn sinh, rõng ngËp mÆn víi tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao th× vÉn ®ang tiÕp tôc bÞ tµn ph¸ nghiªm träng (4).
RÊt ®¸ng quan ng¹i lµ ®· xuÊt hiÖn nh÷ng con s«ng chÕt, nh÷ng lµng ung th−, nh÷ng vïng hoang m¹c hãa ngµy cµng lan réng! T×nh tr¹ng « nhiÔm ë c¸c thµnh phè lín còng ®ang t¨ng lªn. Míi
®©y tËp ®oµn Mercer (Mü) võa c«ng bè b¶ng xÕp h¹ng nh÷ng thµnh phè cã chÊt l−îng m«i tr−êng sèng tèt. KÕt qu¶ 2 thµnh phè Zurich va Geneva cña Thuþ SÜ xÕp thø nhÊt vµ thø hai. Thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ Hµ Néi cña ViÖt Nam xÕp ë vÞ trÝ 150 vµ 157, tôt hai bËc so víi xÕp h¹ng n¨m 2006 (thø 148 vµ 155) (5).
Nh×n chung, nÒn kinh tÕ n−íc ta cßn nÆng vÒ khai th¸c vµ b¸n tµi nguyªn th«
(hoÆc chØ s¬ chÕ). Trong c«ng nghiÖp, tû träng gi¸ trÞ s¶n phÈm gia c«ng, l¾p r¸p
lín h¬n nhiÒu so víi gi¸ trÞ s¶n phÈm chÕ t¸c. ChØ sè kinh tÕ tri thøc cßn rÊt thÊp.
T¹i thÞ tr−êng Hong Kong, ta b¸n 1kg cµ phª nh©n ®−îc 1 USD. Nh−ng còng 1kg cµ phª Êy, ng−êi ta chÕ biÕn vµ pha thµnh nh÷ng cèc cµ phª ®Ó b¸n cho ng−êi tiªu dïng th× gi¸ sÏ lªn ®Õn 600 USD (dÜ nhiªn gåm c¶ c«ng phôc vô) (6).
Còng nhê kh«ng ngõng n©ng cao hµm l−îng trÝ tuÖ, hµm l−îng v¨n hãa trong viÖc lµm ra c¸c s¶n phÈm chÊt l−îng cao, mÉu m· ®Ñp, th−¬ng hiÖu cã uy tÝn trªn thÞ tr−êng thÕ giíi, gi¸ trÞ kinh tÕ mµ mét n«ng d©n §an M¹ch lµm ra cao gÊp 274 lÇn mét n«ng d©n ViÖt Nam.
Râ rµng chØ cã ®i nhanh vµo kinh tÕ tri thøc, th× ViÖt Nam míi sím ra khái t×nh tr¹ng mét n−íc kÐm ph¸t triÓn, tho¸t khái nçi khæ ngµn n¨m cña nghÌo nµn l¹c hËu, sau khi ®· röa s¹ch nçi nhôc tr¨m n¨m cña c¶nh vong quèc n«.
6. Cã nhiÒu viÖc mµ ngµnh Gi¸o dôc vµ c¸c ngµnh cã liªn quan ph¶i lµm ®Ó t¹o dùng vµ ngµy cµng cñng cè “t©m quyÓn” cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë n−íc ta. ë ®©y, chóng t«i chØ xin s¬ bé nªu lªn mÊy ®iÓm sau:
Mét lµ, kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa tinh thÇn truyÒn thèng cña d©n téc.
§ã lµ lßng yªu n−íc nång nµn, tinh thÇn ®oµn kÕt réng r·i, ý thøc tù lùc tù c−êng, ®øc tÝnh cÇn cï, kiªn nhÉn trong häc tËp vµ lao ®éng s¶n xuÊt.
Riªng vÒ häc tËp, tr−íc ®©y UNESCO ®−a ra 4 ph−¬ng ch©m lµ: häc
®Ó biÕt, häc ®Ó lµm, häc ®Ó tù kh¼ng ®Þnh m×nh vµ häc ®Ó chung sèng víi ng−êi kh¸c. GÇn ®©y 2/4 ph−¬ng ch©m ®ã ®·
®−îc ®iÒu chØnh: Häc ®Ó biÕt chuyÓn thµnh häc ®Ó häc c¸ch häc (learning to
learn) vµ häc ®Ó tù kh¼ng ®Þnh m×nh chuyÓn thµnh häc ®Ó s¸ng t¹o.
Khi khoa häc vµ c«ng nghÖ ph¸t triÓn nh− vò b·o th× "häc ®Ó biÕt" sao cho xuÓ! V× thÕ ph¶i "häc c¸ch häc" ®Ó khi cÇn ®Õn kiÕn thøc nµo th× ta cã c¸ch
®Ó hÊp thô ®−îc kiÕn thøc ®ã. Cßn "häc
®Ó tù kh¼ng ®Þnh m×nh" tuy ®· cã ý nghÜa tÝch cùc, song chØ cã "häc ®Ó s¸ng t¹o” th× míi ®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc.
Nh− vËy, gi¸o dôc ph¶i thay ®æi,
®iÒu chØnh, ®æi míi c¶ ph−¬ng ch©m d¹y vµ häc.
Hai lµ, më réng tÇm nh×n ra thÕ giíi, tiÕp thu tinh hoa v¨n hãa nh©n lo¹i, bæ sung nh÷ng gi¸ trÞ mµ chóng ta cßn thiÕu hôt.
Do hoµn c¶nh ph¶i th−êng xuyªn
®èi phã víi c¸c thÕ lùc ngo¹i x©m hïng m¹nh, d©n téc ViÖt Nam ®· tõng cã nh÷ng s¸ng t¹o lín trong chiÕn l−îc, chiÕn thuËt vµ nghÖ thuËt ®¸nh giÆc gi÷
n−íc. Nh−ng trong x©y dùng ®Êt n−íc, do sù nÝu kÐo qu¸ l©u bëi mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ¸ ch©u tr× trÖ, l¹i chÞu
¶nh h−ëng cña mét thø triÕt lý träng n«ng, kiÒm c«ng, øc th−¬ng cña c¸c v−¬ng triÒu phong kiÕn, cßn trong gi¸o dôc thêi ®ã th× thiªn vÒ lèi häc khoa cö,
−a chuéng h− v¨n, xa rêi thùc tÕ, nªn d©n m×nh nãi chung thiÕu h¼n ®Çu ãc s¸ng chÕ, ph¸t minh vÒ khoa häc - kü thuËt. LÞch sö cæ trung ®¹i ViÖt Nam tõng ghi l¹i tªn tuæi cña nhiÒu anh hïng cøu n−íc nh− Hai Bµ Tr−ng, Bµ TriÖu, Ng« QuyÒn, Lª Hoµn, Lý Th−êng KiÖt, TrÇn Quèc TuÊn, Lª Lîi, NguyÔn Tr·i, Quang Trung… Nh−ng chóng ta kh«ng cã ®−îc mét Tr−¬ng Hµnh nh− ë Trung Quèc, hoÆc mét Thomas Edison nh− ë Mü…
Bµn vÒ v¨n hãa nh©n c¸ch cña ng−êi ViÖt Nam trong häc tËp, lao
®éng, mét tµi liÖu nghiªn cøu cña n−íc ngoµi cho r»ng, ng−êi ViÖt Nam th−êng:
- CÇn cï lao ®éng, nh−ng dÔ tháa m·n;
- Th«ng minh s¸ng t¹o, nh−ng thiÕu tÇm nh×n dµi h¹n;
- KhÐo lÐo, song kh«ng duy tr× ®Õn cïng;
- Võa thùc tÕ, võa m¬ méng;
- Ham häc hái, tiÕp thu nhanh, song Ýt ng−êi häc thËt bµi b¶n ®Ó cã nh÷ng ph¸t minh lín.
Tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®Õn nay, nhÊt lµ trong 20 n¨m ®æi míi, nh÷ng tÝnh c¸ch ®ã ®ang thay ®æi theo chiÒu h−íng tÝch cùc. Nh−ng nh÷ng tiÕn bé ®¹t ®−îc ch−a thËt næi bËt vµ æn ®Þnh ®Ó trë thµnh truyÒn thèng míi.
Ba lµ, ®iÒu tiÕt (®iÒu chØnh) qu¸
tr×nh chuyÓn ®æi c¸c bËc thang gi¸ trÞ v¨n hãa.
Tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung, quan liªu, bao cÊp chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x·
héi chñ nghÜa, trong c¸c giai tÇng x·
héi, c¸c tÇng líp d©n c−, kÓ c¶ trong hµng ngò c¸n bé ®¶ng viªn, ®· vµ ®ang tiÕp tôc diÔn ra qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi gi¸ trÞ quan, tøc lµ sù thay ®æi quan niÖm vÒ thø tù −u tiªn cña c¸c bËc thang gi¸ trÞ. Cã c¶ nh÷ng thay ®æi tÝch cùc vµ tiªu cùc. Song ®¸ng chó ý lµ ë mét bé phËn kh«ng nhá d©n c−, nhÊt lµ trong líp trÎ, ®ang cã sù chuyÓn tõ cùc
®oan nµy sang cùc ®oan kh¸c:
- Tõ lý t−ëng sang thùc dông;
- Tõ tinh thÇn sang vËt chÊt;
- Tõ ®øc sang tµi;
- Tõ tËp thÓ sang c¸ nh©n;
- Tõ khoe nghÌo giÊu giµu sang ph«
tr−¬ng thãi phï hoa xa xØ kiÓu träc phó…
C¶ ë ®©y n÷a, gi¸o dôc còng cã vai trß kh«ng thÓ thiÕu trong viÖc ®iÒu chØnh, ®iÒu tiÕt nh÷ng xu h−íng lÖch l¹c võa nªu sao cho c©n ®èi, hµi hßa.
ChØ cã nh− vËy, th× ®Êt n−íc míi xuÊt hiÖn ®−îc nhiÒu hiÒn tµi theo ®óng triÕt lý khai s¸ng cña «ng cha: "HiÒn tµi lµ nguyªn khÝ quèc gia. Nguyªn khÝ yÕu th× thÕ n−íc suy råi xuèng thÊp.
Nguyªn khÝ m¹nh th× thÕ n−íc thÞnh råi lªn cao" (7).
Bèn lµ, x©y dùng hÖ gi¸ trÞ v¨n hãa míi phï hîp víi yªu cÇu cña sù nghiÖp
®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa.
NghÞ quyÕt Trung −¬ng V khãa VIII vÒ X©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc ®· ®Ò ra n¨m ®øc tÝnh mµ mçi ng−êi ViÖt Nam cÇn trau dåi trong giai ®o¹n ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa lµ:
- Cã tinh thÇn yªu n−íc, tù c−êng d©n téc, phÊn ®Êu v× ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi.
- Cã ý thøc tËp thÓ, ®oµn kÕt phÊn
®Êu v× lîi Ých chung.
- Cã lèi sèng lµnh m¹nh, nÕp sèng v¨n minh, cÇn kiÖm, trung thùc, nh©n nghÜa; t«n träng kû c−¬ng phÐp n−íc; cã ý thøc b¶o vÖ vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng sinh th¸i.
- Lao ®éng ch¨m chØ víi l−¬ng t©m nghÒ nghiÖp, cã kü thuËt, s¸ng t¹o,
n¨ng suÊt cao v× lîi Ých cña b¶n th©n, gia ®×nh, tËp thÓ vµ x· héi.
- Th−êng xuyªn häc tËp, n©ng cao hiÓu biÕt, tr×nh ®é chuyªn m«n, tr×nh ®é thÈm mü vµ thÓ lùc.
NghÞ quyÕt nhÊn m¹nh: c¸c cÊp, c¸c ngµnh, tr−íc hÕt lµ ngµnh v¨n hãa- gi¸o dôc, ph¶i cã nhiÖm vô “lµm cho v¨n hãa thÊm s©u vµo toµn bé ®êi sèng vµ ho¹t ®éng x· héi…, vµo mäi lÜnh vùc sinh ho¹t vµ quan hÖ con ng−êi” (8, tr.54).
Trong nh÷ng n¨m tr−íc m¾t, theo chóng t«i, cÇn tËp trung ®−a v¨n hãa thÊm s©u vµo ba ®èi t−îng vµ lÜnh vùc cã tÇm quan träng:
1, V¨n hãa l·nh ®¹o vµ qu¶n lý, 2, V¨n hãa kinh doanh,
3, V¨n hãa nh©n c¸ch trong líp trÎ.
§−a v¨n hãa vµo ®èi t−îng vµ lÜnh vùc thø nhÊt lµ nh»m t¹o lËp vµ thùc thi mét kiÓu l·nh ®¹o vµ qu¶n lý võa mang tÝnh khoa häc s©u s¾c, võa mang tÝnh nh©n v¨n cao c¶, qua ®ã dÉn ®Õn sù lan táa vÒ v¨n hãa ra toµn x· héi th«ng qua c¸c chiÕn l−îc, c¸c ch−¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch ph¸t triÓn ®Êt n−íc, trong ®ã cã chiÕn l−îc c«ng nghiÖp hãa rót ng¾n dùa trªn tri thøc. B¸c Hå nãi:
"V¨n hãa ph¶i soi ®−êng cho quèc d©n
®i" (9, tr.72) lµ víi ý nghÜa nh− thÕ.
§−a v¨n hãa vµo ®èi t−îng vµ lÜnh vùc thø hai lµ nh»m lµm cho tÊt c¶
nh÷ng ai hµng ngµy ho¹t ®éng trªn th−¬ng tr−êng biÕt coi träng c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa, ®¹o ®øc vµ nh©n phÈm, khiÕn cho ho¹t ®éng kinh doanh cña hä trë thµnh v¨n hãa kinh doanh. V¨n hãa kinh doanh kh«ng hÒ lo¹i trõ môc tiªu kiÕm lêi, mµ lµ kiÕm lêi b»ng c¸ch
kh«ng ngõng ®æi míi c«ng nghÖ, c¶i tiÕn qu¶n lý, n©ng cao chÊt l−îng cña hµng hãa vµ dÞch vô, t¹o ra mèi quan hÖ mËt thiÕt gi÷a ng−êi s¶n xuÊt, ng−êi bu«n b¸n, ng−êi tiªu dïng trªn c¬ së cña ch÷ “tÝn”, chø kh«ng ph¶i b»ng nh÷ng m¸nh khãe gian lËn, lõa ®¶o,
®Çu c¬. Nh− vËy, x©y dùng ®−îc v¨n hãa kinh doanh lµ gãp phÇn quan träng vµo viÖc t¹o lËp “t©m quyÓn” chung cho sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ tri thøc.
§−a v¨n hãa vµo ®èi t−îng vµ lÜnh vùc thø ba lµ nh»m t¸c ®éng vµo løa tuæi ®ang në ré søc m¹nh thÓ chÊt, tinh thÇn vµ trÝ tuÖ, løa tuæi h×nh thµnh nh©n c¸ch, h×nh thµnh thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan, khiÕn cho thÕ hÖ t−¬ng lai võa cã trÝ tuÖ cao vµ hoµi b·o
®Ñp, võa cã ®¹o ®øc trong s¸ng vµ lèi sèng lµnh m¹nh ®Ó xøng ®¸ng ®ãng
®−îc vai trß xung kÝch trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë n−íc ta.
Tãm l¹i, thùc hiÖn tèt bèn gi¶i ph¸p nªu trªn lµ nh»m h×nh thµnh mét hÖ gi¸
trÞ v¨n hãa míi trªn c¬ së kÕt hîp c¶
truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, d©n téc vµ quèc tÕ, qua ®ã t¹o lËp mét “t©m quyÓn”®Ó ®Þnh h−íng cho mäi suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña mçi ng−êi ViÖt Nam, nhÊt lµ thÕ hÖ trÎ, trong qu¸ tr×nh x©y dùng kinh tÕ tri thøc - yÕu tè quan träng cña nÒn kinh tÕ vµ c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa rót ng¾n v× sù ph¸t
triÓn nhanh, lµnh m¹nh vµ bÒn v÷ng cña ®Êt n−íc trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa t¨ng tèc hiÖn nay.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. C. M¸c vµ Ph. ¨ngghen: toµn tËp. TËp 46, phÇn II. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 2000.
2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn
§¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X.
H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 2006.
3. Sè liÖu cña Côc ®iÒu tra d©n sè Mü.
DÉn theo B¶n tin cña Héi ®ång lý luËn Trung −¬ng. Sè 19, th¸ng 11-2003.
4. Ph¹m Kh«i Nguyªn. Thùc hiÖn ®ång bé c¸c gi¶i ph¸p b¶o vÖ m«i tr−êng trong thêi kú ®Èy nhanh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc. T¹p chÝ Céng s¶n, sè 10-2006.
5. B¸o Tuæi trÎ, sè ra ngµy 9-4-2007.
6. L−¬ng V¨n Tù. TiÕn tr×nh gia nhËp WTO- c¬ héi vµ th¸ch thøc ®èi víi n−íc ta. B¸o Nh©n d©n, sè ra ngµy 3-11- 2006.
7. Th©n Nh©n Trung. Bµi ký ®Ò danh c¸c tiÕn sü ®Ëu khoa thi n¨m Nh©m TuÊt (1442).
8. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng khãa VIII. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1998.
9. Hå ChÝ Minh. VÒ c«ng t¸c v¨n hãa v¨n nghÖ. H.: Sù thËt, 1971.
