Ng«i chïa Hμ Néi ngμy nay

(1)

Ng«i chïa Hμ Néi ngμy nay

g«i chïa Hμ Néi ngμy nay⁽¹⁾ hÇu hÕt lμ nh÷ng ng«i chïa cña Hμ Néi ngμy x−a ®−îc tu bæ l¹i. Nã phô thuéc vμo nguån gèc ra ®êi cña tõng ng«i chïa vμ phô thuéc vμo niÒm tin t«n gi¸o víi quan ®iÓm thÈm mÜ cña ng−êi Hμ Néi ngμy x−a qua çc thêi k× lÞch sö. Çc ng«i chïa Hμ Néi xuÊt hiÖn r¶i r¸c suèt tõ thêi B¾c thuéc, qua çc triÒu ®¹i Lý, TrÇn, Lª, NguyÔn cho ®Õn ngμy Hμ Néi

®−îc gi¶i phãng vμo n¨m 1954. Tuy nhiªn, phÇn nhiÒu c¸c ng«i chïa Hμ Néi

®−îc x©y dùng vμo thêi Lª Trung H−ng vμ thêi NguyÔn.

XÐt vÒ mÆt nguån gèc, c¸c ng«i chïa ë Hμ Néi lóc ®Çu vèn lμ chïa lμng, chïa t−

nh©n, chïa cña triÒu ®×nh phong kiÕn (quèc tù) råi dÇn dÇn chuyÓn thμnh chïa phè. Mét sè ng«i chïa Hμ Néi ®−îc gäi lμ quèc tù lμ v× ng«i chïa ®ã do triÒu ®×nh lËp ra vμ cã s¾c chØ c«ng nhËn lμ quèc tù nh− çc chïa Diªn Hùu (Mét Cét), TrÊn Quèc, Ngäc Hå. VÒ sau hÇu hÕt çc ng«i chïa ®ã kh«ng cßn lμ quèc tù n÷a, v× çc v−¬ng triÒu kÕ tiÕp kh«ng cã s¾c chØ c«ng nhËn ®ã lμ quèc tù. Nh− triÒu NguyÔn cã s¾c chØ c«ng nhËn mét lo¹t çc chïa ë HuÕ lμ quèc tù, nh−ng l¹i kh«ng cã s¾c chØ c«ng nhËn mét chïa nμo ë Hμ Néi lμ quèc tù c¶.

Cßn chïa t− nh©n còng chØ lμ ®iÓm xuÊt ph¸t ban ®Çu. Ýt l©u sau, ng«i chïa t− nh©n ®ã trë thμnh chïa phè. V× quyÒn

NguyÔn §øc Sù^(*)

së h÷u vμ quyÒn qu¶n lÝ ng«i chïa kh«ng cßn lμ cña t− nh©n n÷a. ë çc quËn néi thμnh Hμ Néi, nhiÒu ng«i chïa x−a kia vèn lμ chïa lμng th× giê ®©y còng lμ chïa phè c¶, v× nã g¾n víi sinh ho¹t cña c− d©n khu phè. ë çc lμng ngo¹i thμnh, hoÆc ë çc ph−êng ven ®« míi chím ®«

thÞ ho¸ nh−ng vÉn theo lÒ thãi cña lμng x−a, th× nh÷ng ng«i chïa ë ®©y vÉn lμ chïa lμng. Mçi lμng mét chïa, nh−ng còng cã lμng cã hai ba chïa, nh− lμng Cæ NhuÕ cã ba chïa g¾n víi bèn th«n.

Víi nguån gèc xuÊt ph¸t nh− trªn, c¸c chïa Hμ Néi vÒ mÆt c¶nh quan vμ kiÕn tróc bao giê còng g¾n víi lμng, víi phè.

ë mçi lμng, ng«i chïa th−êng ®−îc x©y ë mét vÞ trÝ thuËn lîi cho viÖc ®i l¹i vμ th−êng g¾n víi ng«i ®×nh thê thμnh hoμng. §×nh vμ chïa lμ trung t©m v¨n ho¸ cña lμng x·. ë ®ã, kh«ng chØ cã tÕ lÔ mμ cßn cã héi hÌ, cã sinh ho¹t v¨n ho¸

céng ®ång cña lμng x·. Khi ®· lμ chïa phè th× m¸i chïa, t−êng chïa th−êng liÒn d·y nhμ d©n kh«ng cã khu«n viªn t¸ch biÖt. Nh÷ng ng«i chïa Hμ Néi tuy cã mét sè nÐt kh¸c biÖt víi nhμ ë c− d©n, nh−ng vÒ d¸ng vãc tõ t−êng nhμ ®Õn m¸i ngãi cña chïa th−êng méc m¹c ®¬n gi¶n t−¬ n g t ù n h− n hμ ë d © n p h è c h u n g

*. PGS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

1. Nh÷ng ng«i chïa Hµ Néi ë ®©y ch−a kÓ ®Õn nh÷ng ng«i chïa cña tØnh Hµ T©y cò míi s¸p nhËp vÒ Hµ Néi.

N

(2)

quanh. Cho nªn ng«i chïa ®· hßa vμo quang c¶nh chung cña nhμ cöa phè ph−êng.

§a sè çc chïa Hμ Néi kiÕn tróc theo kiÓu ch÷ §inh (丁). Ngoμi ra cã mét sè chïa ®−îc x©y theo kiÓu ch÷ C«ng (工) vμ ch÷ (三). PhÝa tr−íc tiÒn ®−êng lμ mét çi s©n g¹ch réng. §Êy lμ mét ®Þa bμn dμnh cho héi chïa vμ sinh ho¹t céng ®ång cña nh÷ng tÝn ®å vμ nh÷ng ng−êi ®i dù héi chïa. C©y c¶nh th−êng chØ ®−îc trång ë quanh s©n, ë tr−íc vμ sau cæng chïa. Kho¶ng çch gi÷a tßa tam b¶o víi nhμ tæ vμ t¨ng phßng kh«ng réng. ë mét sè chïa cã ®Æt nói non bé nhá vμ hμng c©y c¶nh tr−íc nhμ tæ. Trong khi ®ã, nh÷ng ng«i chïa ®−îc x©y theo kiÓu ch÷ khÈu (#ó) ë HuÕ vμ Thμnh phè Hå ChÝ Minh, th× phÇn s©n réng ®−a vÒ phÝa sau tßa tam b¶o, n»m gän trong lßng ch÷ khÈu vμ biÕn thμnh v−ên hoa c©y c¶nh ®Ñp m¾t.

HiÖn nay, tæng sè chïa ë Hμ Néi (ch−a kÓ sè chïa cña tØnh Hμ T©y cò míi s¸p nhËp vÒ Hμ Néi) kho¶ng ®é gÇn 600 ng«i. Con sè thèng kª nμy lμ kÕt qu¶ ®iÒu tra cña ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o vμo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kØ XX. Nã cã tÝnh chÊt t−¬ng ®èi v× trong thêi gian qua ®Þa d− cña mét sè quËn huyÖn ë Hμ Néi còng cã biÕn ®éng. Theo Ban TrÞ sù Thμnh héi PhËt gi¸o Hμ Néi, th× sè chïa cña Hμ Néi n¨m 2000 cã t¨ng h¬n sè chïa ë Hμ Néi n¨m 1995 kho¶ng vμi ba chôc ng«i chïa, mμ chñ yÕu lμ ë c¸c huyÖn ngo¹i thμnh.

§©y kh«ng ph¶i lμ nh÷ng ng«i chïa x©y míi hoμn toμn mμ lμ nh÷ng ng«i chïa

®−îc phôc chÕ l¹i, hoÆc x©y dùng l¹i trªn

nÒn cò cña ng«i chïa ®· ®æ n¸t tõ håi kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p.

Sù ph©n bè çc ng«i chïa ë Hμ Néi cã nh÷ng nÐt ®¸ng chó ý. ë mét quËn trung t©m vμ ®«ng d©n nhÊt Hμ Néi, bao gåm nh÷ng phè cæ lμ quËn Hoμn KiÕm l¹i cã sè chïa Ýt nhÊt (16 chïa). Trong khi ®ã, ë çc quËn néi thμnh kh¸c th× mçi quËn cã tíi trªn d−íi 30 chïa. NÕu so víi sè chïa ë çc huyÖn ngo¹i thμnh th× sè chïa cña çc quËn néi thμnh qu¸ Ýt. GÇn hai triÖu ng−êi cña çc quËn néi thμnh mμ chØ cã trªn 100 ng«i chïa. Tr¸i l¹i, khi Hμ T©y ch−a s¸p nhËp vμo Hμ Néi th× d©n ë çc huyÖn ngo¹i thμnh Ýt h¬n nhiÒu, chØ b»ng giμ nöa d©n sè néi thμnh mμ l¹i cã sè chïa gÊp tíi 4 lÇn sè chïa néi thμnh.

C¸c ng«i chïa ë Hμ Néi cã sù ph©n bè nh− vËy lμ phô thuéc vμo nguån gèc ra

®êi cña c¸c ng«i chïa Hμ Néi tõ tr−íc n¨m 1945, trong ®ã phÇn nhiÒu lμ tõ chïa lμng chuyÓn thμnh chïa phè. Khi phè ph−êng ®· ®«ng ®óc vμ æn ®Þnh th× Ýt khi ng−êi ta x©y thªm chïa míi. NghÜa lμ sè chïa ë c¸c quËn néi thμnh Hμ Néi gÇn nh− cè ®Þnh trong khi ®ã d©n sè ë ®©y t¨ng lªn rÊt nhanh theo nhÞp ph¸t triÓn cña thμnh phè.

Tr−íc ngμy §æi Míi (1986), c¸c ng«i chïa Hμ Néi ®a sè ë t×nh tr¹ng xuèng cÊp, dét n¸t, rªu phong. V× tõ n¨m 1954, c¸c ng«i chïa ®ã kh«ng ®−îc tu bæ. Cã ng«i chïa tõ 1945 ®Õn cuèi thËp niªn 1980 kh«ng hÒ cã söa ch÷a vμ chèng xuèng cÊp. ThËm chÝ cã ng«i chïa thiÕu s−, hoÆc chØ cã mét s− giμ yÕu trô tr×, nªn kh«ng cã ai quÐt t−íc, lau chïi, trång c©y vμ b¶o vÖ c©y cèi trong chïa. Khu«n viªn cña nh÷ng ng«i chïa bÞ lÊn chiÕm. D©n

(3)

phè bªn c¹nh chïa cã c¶ ng−êi ë xa chïa dän nhμ h¼n vμo s©n chïa, v−ên chïa, b·i th¸p. T−êng chïa cã chç bÞ ph¸. HÔ cã m¶nh ®Êt trèng nμo ë ven chïa ng−êi ta tranh nhau lÊn chiÕm. Nh− chïa Liªn Ph¸i th× s©n chïa, b·i th¸p, nhÊt lμ xung quanh th¸p Cöu phÈm víi tÊm bia vμ hμng c©y tr−íc chïa ®Òu bÞ lÊn chiÕm.

Ng−êi ta lμm nhμ s¸t tíi thÒm lªn TiÒn

§−êng. ë nhiÒu chïa kh¸c nh− chïa Hße Nhai, chïa Ch©u Long, chïa Phóc Kh¸nh, chïa Quang Hoa, chïa ThiÒn Quang, v.v… còng cã sù lÊn chiÕm khu«n viªn nhμ chïa nh− vËy.

Së dÜ cã t×nh tr¹ng lÊn chiÕm ®Êt ®ai vμ khu«n viªn cña nhμ chïa lμ v× trong c¸c thËp niªn 60 vμ 70 cña thÕ kØ XX, niÒm tin vμo PhËt gi¸o cña nh©n d©n xuèng thÊp, Ýt ng−êi ®i lÔ chïa. NhiÒu ng«i chïa v¾ng vÎ, cò n¸t kh«ng cã s−

tr«ng coi. Mμ nh÷ng ng«i chïa cã s− trô tr× th× s− mÆc c¶m vÒ th©n phËn cña m×nh nªn kh«ng muèn vμ kh«ng d¸m ph¶n ®èi sù lÊn chiÕm. Cßn chÝnh quyÒn tuy kh«ng ph¸ bá c¸c chïa, kh«ng khuyÕn khÝch sù lÊn chiÕm nhμ chïa, nh−ng l¹i kh«ng cã biÖn ph¸p ng¨n chÆn, thËm chÝ cßn bá qua kh«ng xö ph¹t nh÷ng hμnh vi lÊn chiÕm ®ã.

Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c ng«i chïa ë Hμ Néi hÇu nh− ®Òu cã nhu cÇu tu bæ söa sang. §−îc chÝnh quyÒn cÊp phÐp, nhiÒu ng«i chïa tiÕn hμnh tu bæ söa ch÷a. Tïy theo kh¶ n¨ng kinh phÝ mμ c«ng viÖc tu bæ söa ch÷a ®ã ®−îc tiÕn hμnh ë møc ®é kh¸c nhau. PhÇn nhiÒu lμ tßa Tam B¶o, tßa Thiªu H−¬ng vμ TiÒn §−êng chØ thùc hiÖn viÖc chèng xuèng cÊp, chç nμo gç môc th× thay, chç nμo dét n¸t th× söa. Cßn viÖc x©y thªm

vμ cã nh÷ng tu bæ lín th−êng ®−îc tiÕn hμnh ë khu phô cña chïa nh− nhμ tæ, t¨ng phßng, phßng kh¸ch, khu dÞch vô.

ChÝnh t¹i khu phô cña mét sè Ýt chïa ®·

x©y nhμ hai tÇng vμ trang bÞ nh÷ng tiÖn nghi sinh ho¹t ®¾t tiÒn nh− m¸y ®iÒu hßa nhiÖt ®é, sal«ng mèt míi, v.v… Chïa Qu¸n Sø võa lμ trô së Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam võa lμ ®Þa ®iÓm cña Tr−êng Cao ®¼ng PhËt häc vμ Ph©n viÖn PhËt häc, nªn ®· x©y thªm nhμ hai tÇng ë hai bªn chïa. ë chïa Liªn Ph¸i sau khi gi¶i táa sù lÊn chiÕm ®Êt ë phÝa tr−íc chïa quanh th¸p Cöu PhÈm vμ phÝa cæng chïa gi¸p ®−êng ®i, s− trô tr× nhμ chïa cïng víi chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng

®· söa sang l¹i th¸p Cöu PhÈm, nhμ bia, phßng kh¸ch, x©y v−ên hoa tr−íc TiÒn

§−êng vμ söa sang nh÷ng ®å tù khÝ trong chïa.

ViÖc tu bæ, söa sang chïa chiÒn ë Hμ Néi hiÖn nay võa muèn gi÷ nh÷ng nÐt cæ x−a l¹i võa cã xu h−íng “hiÖn ®¹i hãa”, lμm mÊt vÎ trang nghiªm cæ kÝnh. §ã lμ mét thø thÞ hiÕu thÈm mÜ n¶y sinh trong thêi kinh tÕ thÞ tr−êng, do ®ã cÇn ®−îc uèn n¾n vμ chØ ®¹o. Trong khi ®ã, sù qu¶n lÝ cña nhμ n−íc ®èi víi viÖc tu bæ söa sang di tÝch th−êng lμ chÆt chÏ vÒ mÆt hμnh chÝnh mμ bu«ng láng vÒ nguyªn t¾c vμ kiÓu d¸ng kiÕn tróc.

Trong mçi ng«i chïa, ®¸ng chó ý nhÊt lμ t−îng PhËt vμ ban thê PhËt. C¸i quan niÖm trõu t−îng vÒ sù gi¸c ngé cña ®¹o PhËt ®−îc h×nh t−îng ho¸ thμnh c¸c t−îng PhËt, tr−íc hÕt lμ t−îng PhËt tæ ThÝch ca M©u ni, råi ®Õn t−îng PhËt A Di

§μ, t−îng PhËt Tam ThÕ vμ c¸c ch− PhËt.

C¸c t−îng PhËt chÝnh lμ biÓu t−îng thiªng liªng ®Ó c¸c tÝn ®å chiªm ng−ìng,

(4)

t«n kÝnh, cÇu khÈn, göi g¾m niÒm tin vμ cã môc tiªu ®Ó h−íng tíi trªn con ®−êng tu hμnh.

ë c¸c ng«i chïa Hμ Néi, t−îng PhËt ThÝch ca M©u ni ®−îc ®Æt ë vÞ trÝ trung t©m gi÷a th−îng ®iÖn sau h−¬ng ¸n. T¹i th−îng ®iÖn trªn cao nhÊt lμ t−îng PhËt Tam thÕ. TiÕp ®Õn hμng thø hai cã t−îng PhËt A Di §μ ë gi÷a, bªn ph¶i cã t−îng

§¹i ThÕ ChÝ Bå T¸t, bªn tr¸i cã t−îng Qu¸n ThÕ ¢m Bå T¸t. §Õn hμng thø ba, ë gi÷a lμ t−îng PhËt tæ ThÝch ca M©u ni, bªn ph¶i lμ t−îng Phæ HiÒn Bå T¸t, bªn tr¸i lμ t−îng V¨n Thï Bå T¸t. ë mét sè chïa, t−îng Phæ HiÒn Bå T¸t vμ t−îng V¨n Thï Bå T¸t ë hμng thø ba ®−îc thay b»ng t−îng Ca DiÕp vμ t−îng A Nan §μ;

Hμng thø t− gi¸p h−¬ng ¸n lμ t−îng ThÝch Ca s¬ sinh.

HÖ thèng t−îng PhËt ®−îc s¾p ®Æt nh−

trªn gÇn nh− phæ biÕn ë nhiÒu ng«i chïa Hμ Néi. HÖ thèng ®ã lμ c¸i cèt lâi cña toμn bé t−îng PhËt ®−îc bè trÝ ë chÝnh

®iÖn t¹i tßa nhμ Tam B¶o. §a sè c¸c chïa Hμ Néi gi÷ nguyªn hÖ thèng ®ã, råi mçi chïa l¹i t¨ng thªm t−îng PhËt ë phÝa tr−íc vμ hai bªn hÖ thèng ®ã theo nh÷ng h−íng kh¸c nhau. Cã chïa ®· ®Ó xen vμo hÖ thèng ®ã t−îng D−îc S−, t−îng PhËt Di LÆc vμ bè trÝ hai bªn t−îng PhËt ThÝch Ca s¬ sinh hoÆc t−îng §Õ ThÝch, Thiªn V−¬ng hoÆc lμ t−îng Th¸nh T¨ng, Ph¹m Thiªn. ë hai bªn chÝnh ®iÖn phÝa trong hoÆc lμ t−îng Thanh TÞnh Bå T¸t, Môc KiÒu Liªn hoÆc lμ t−îng Quan ¢m ChuÈn §Ò vμ t−îng §Þa T¹ng. Cã n¬i ®Æt t−îng Quan ¢m ChuÈn §Ò ngay tr−íc h−¬ng ¸n nh− chïa Quang Hoa, chïa Liªn Ph¸i. Còng ë hai bªn chÝnh ®iÖn

phÝa ngoμi, cã n¬i ®Æt thªm mçi bªn 9 t−îng La H¸n. Cßn ë tßa Thiªu H−¬ng, th× mçi chïa bè trÝ t−îng PhËt theo mét c¸ch riªng. §»ng sau tßa Tam B¶o lμ nhμ tæ thê c¸c s− tæ cña chïa vμ nh÷ng vÞ bå t¸t hay cao t¨ng ®øng ®Çu hÖ ph¸i. Tuy nhiªn, ë mét sè chïa t¹i nhμ tæ cßn ®Æt c¶ t−îng PhËt A Di §μ vμ t−îng Qu¸n ThÕ ¢m Bå T¸t, thËm chÝ cßn dμnh c¶

mét gian ®Ó thê MÉu, nÕu nh− chïa ®ã kh«ng cã ®iÖn thê MÉu riªng.

Trªn c¸c ban thê ë c¸c ng«i chïa Hμ Néi, ngoμi t−îng PhËt ThÝch ca M©u ni gi÷ vÞ trÝ trung t©m ra, ng−êi ta th−êng thÊy næi bËt lªn t−îng PhËt A Di §μ vμ t−îng Qu¸n ThÕ ¢m Bå T¸t. T−îng PhËt A Di §μ to h¬n c¶ vμ ®Æt chÝnh gi÷a, tr−íc t−îng PhËt Tam thÕ. Cã mét sè chïa, ë nhμ tæ còng ®Æt thªm t−îng A Di

§μ. Cßn t−îng Qu¸n ThÕ ¢m Bå T¸t næi nhÊt trong chïa khiÕn mäi ng−êi ph¶i chó ý. Ngoμi bøc t−îng Qu¸n ThÕ ¢m ®Æt c¹nh t−îng A Di §μ ra, cßn cã t−îng Qu¸n ThÕ ¢m ChuÈn §Ò (nhiÒu tay). ë chïa Qu¸n Sø vμ chïa Liªn Ph¸i, t−îng phËt Qu¸n ThÕ ¢m ChuÈn §Ò tr−íc ®Ó phÝa trong nay ®−a h¼n ra phÝa ngoμi trùc tiÕp víi nh÷ng ng−êi ®i lÔ chïa.

Riªng chïa Qu¸n Sø cßn bè trÝ thªm mét phßng bªn c¹nh nhμ tæ ®Ó ®Æt bøc t−îng Qu¸n ThÕ ¢m cao trªn 2^m mÇu tr¾ng ë t−

thÕ ®øng, tay cÇm b×nh cam lé. Mét sè ng«i chïa ë huyÖn Tõ Liªm cßn xin phÐp chÝnh quyÒn cho ®Æt t−îng Qu¸n ThÕ ¢m Bå T¸t ë ngoμi trêi.

Sù næi bËt cña t−îng PhËt A Di §μ vμ t−îng Qu¸n ThÕ ¢m Bå T¸t chøng tá c¸c tÝn ®å PhËt gi¸o cã xu h−íng tu theo TÞnh

®é t«ng vμ nh÷ng ng−êi ®Õn lÔ chïa th−êng mong ®îi sù phï hé, ®é tr×, cøu

(5)

khæ, cøu n¹n cña mét vÞ bå t¸t ®¹i tõ ®¹i bi nh− Qu¸n ThÕ ¢m. §iÒu ®ã thÓ hiÖn râ rμng tÝnh d©n gian cña PhËt gi¸o Hμ Néi.

Mét ®iÒu ®¸ng l−u ý n÷a lμ, ë hÇu hÕt c¸c ng«i chïa Hμ Néi ®Òu cã gian thê MÉu. NhiÒu ng«i chïa cã ®iÖn thê MÉu riªng ®−îc trang hoμng léng lÉy, uy nghiªm. ë mét sè chïa, ®iÖn thê MÉu cã søc hót tÝn ®å nhiÒu h¬n lμ ®iÖn thê PhËt ë tßa Tam B¶o.

ViÖc thê MÉu ®−îc ®−a vμo c¸c ng«i chïa Hμ Néi tõ c¸c thÕ kØ tr−íc vμ ®Õn nay vÉn cßn lμ nhu cÇu cña mét sè kh«ng Ýt tÝn ®å. §Ó ®¸p øng nhu cÇu ®ã, chïa Mét Cét ®· xin phÐp cho ®−îc x©y dùng mét khu nhμ thê MÉu víi lÝ do, ®ã lμ ý nguyÖn cña ch− t¨ng PhËt tö chïa Mét Cét. Cã mét sè ng«i chïa nh− chïa ThiÒn Quang, chïa X· §μn khi tiÕn hμnh tu bæ th× −u tiªn x©y dùng gian thê MÉu.

§Õn c¸c ng«i chïa Hμ Néi, ng−êi ta cßn thÊy dÊu Ên cña lÞch sö kh¸ râ. §ã lμ ë mét sè ng«i chïa, ngoμi viÖc thê PhËt cßn thê c¸c nh©n vËt lÞch sö. VÝ dô, chïa L¸ng cã t−îng Lý ThÇn T«ng; Chïa SÐt cã t−îng §Æng ThÞ Ngäc Dao; Chïa Huy V©n cã t−îng Lª Th¸nh T«ng vμ Quang Phôc Hoμng hËu; Chïa Lý Quèc S− cã t−îng Minh Kh«ng, t−îng Tõ §¹o H¹nh;

Chïa Hoμng ¢n cã t−îng NguyÔn Kim, t−îng NguyÔn Hoμng vμ t−îng NguyÔn ThÞ Ngäc Tó (chÝnh phi TrÞnh Tr¸ng).

hÑp ë viÖc thê c¸c nh©n vËt lÞch sö d−íi m¸i chïa, mμ cßn thÓ hiÖn gi¸ trÞ nghÖ thuËt, gi¸ trÞ thÈm mÜ cña c«ng tr×nh kiÕn tróc chïa th¸p, cña c¸c pho t−îng PhËt cïng víi nh÷ng bøc ch¹m kh¾c, nh÷ng bøc phï ®iªu vμ sù bμi trÝ t−îng PhËt trong chïa. ChÝnh v× thÕ mμ kh«ng Ýt nh÷ng ng«i chïa ë Hμ Néi ®−îc xÕp h¹ng lμ di tÝch v¨n hãa cÊp quèc gia vμ cÊp thμnh phè.

Ngμy nay, sinh ho¹t t«n gi¸o d−íi m¸i chïa Hμ Néi còng nhén nhÞp h¬n tr−íc. Nh−ng ngμy lÔ träng nh− lÔ PhËt

®¶n, lÔ PhËt nhËp NiÕt Bμn, lÔ Vu Lan, råi nh÷ng ngμy sãc ngμy väng h»ng th¸ng, nhÊt lμ nh÷ng th¸ng ®Çu n¨m, nh÷ng ngμy giç tæ cña mçi ng«i chïa, sè ng−êi lªn chïa dù çc khãa lÔ tông kinh niÖm PhËt ngμy cμng ®«ng. NhiÒu gia ®×nh khi tæ chøc tang lÔ cho ng−êi th©n ®· ®−a b¸t h−¬ng lªn chïa nhê çc nhμ s− lμm lÔ vμ cóng giç t¹i chïa ®Ó linh hån ng−êi chÕt ®−îc n−¬ng nhê cöa PhËt. Kh«ng nh÷ng thÕ, vμo çc ngμy nghØ, ®Æc biÖt çc ngμy nghØ cña mïa xu©n, kh¸ch thËp ph−¬ng ®Õn v·n c¶nh chïa ®Ó t×m hiÓu mét di tÝch v¨n ho¸ hoÆc ®Ó th− gi·n tinh thÇn sau mét thêi gian lμm viÖc c¨ng th¼ng. §ã lμ nh÷ng hiÖn t−îng th−êng gÆp ë ng«i chïa Hμ Néi. /.