Tr¸ch nhiÖm B¶o vÖ: Kh¸i niÖm vµ c

(1)

Tr¸ch nhiÖm B¶o vÖ:

Kh¸i niÖm vµ c«ng cô míi trong quan hÖ quèc tÕ

NguyÔn Hång H¶I^(*)

Sù can thiÖp qu©n sù vµo Libya tiÕp sau NghÞ quyÕt cña Héi ®ång B¶o an Liªn hîp quèc (NghÞ quyÕt 1973) (1) do c¸c n−íc thuéc NATO tiÕn hµnh ®· lµm dÊy lªn tranh luËn vÒ vÊn ®Ò "Tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ- Responsibility to Protect - R2P" trong giíi häc gi¶ nghiªn cøu quan hÖ quèc tÕ vµ luËt quèc tÕ hiÖn nay (2,3,4,5). §©y kh«ng ph¶i lÇn ®Çu tiªn diÔn ra nh÷ng tranh luËn xung quanh ý nghÜa, vai trß, thêi

®iÓm vµ ai lµ ng−êi ®−îc ¸p dông R2P. LÇn nµy, nh÷ng tranh luËn vÒ R2P kh«ng chØ tËp trung vµo tÝnh chÝnh danh (legitimacy) cña hµnh ®éng can thiÖp, mµ cßn liªn quan ®Õn t−¬ng lai ¸p dông ph−¬ng thøc nµy.

Nguyªn t¾c R2P kh«ng chØ cßn t−¬ng ®èi míi ë cÊp ®é quèc tÕ (3;10, p.547-574) mµ kh¸i niÖm nµy gÇn nh− ch−a ®−îc nh¾c ®Õn trong lÜnh vùc quan hÖ quèc tÕ vµ luËt quèc tÕ ë ViÖt Nam. V× vËy, ®Ó gãp phÇn më réng cho ho¹t ®éng nghiªn cøu häc thuËt vÒ R2P, bµi viÕt nµy sÏ tr×nh bµy mét sè néi dung c¬ b¶n liªn quan ®Õn R2P, nh−:

Qu¸ tr×nh h×nh thµnh R2P; R2P lµ g×? C¬ së ph¸p lý cña R2P; Ai cã tr¸ch nhiÖm víi R2P; Khi nµo ¸p dông R2P?

1. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ néi dung c¬ b¶n cña kh¸i niÖm-nguyªn t¾c R2P

Gi÷a nh÷ng n¨m 1990, céng ®ång quèc tÕ ®· ph¶i chøng kiÕn nh÷ng vô th¶m s¸t, nh÷ng hè ch«n ng−êi tËp thÓ sau nh÷ng vô diÖt chñng kinh hoµng ë Rwanda n¨m 1994 vµ Srebrenica (Bosnia) n¨m 1995. §iÒu nµy ®· khiÕn nhiÒu ng−êi hoµi nghi vµ ®Æt c©u hái vÒ vÞ trÝ, vai trß vµ n¨ng lùc cña Liªn Hîp Quèc (LHQ), tæ chøc ®¹i diÖn cña tÊt c¶

c¸c n−íc trªn thÕ giíi ra ®êi víi b¶n HiÕn ch−¬ng trong ®ã nªu râ quyÕt t©m

"cøu rçi çc thÕ hÖ t−¬ng lai khái th¶m häa cña chiÕn tranh" (11). ^∗Sù thÊt väng vµ tranh luËn c«ng khai ngµy cµng t¨ng trong sù chia rÏ vÒ quan ®iÓm gi÷a çc quèc gia thµnh viªn, ®Æc biÖt lµ gi÷a çc n−íc ñy viªn th−êng trùc (P5), cña Héi

®ång B¶o an LHQ trong nh÷ng n¨m cuèi cña thËp kû 90 liªn quan ®Õn viÖc céng ®ång quèc tÕ ph¶i lµm g× tr−íc c¸c vô thanh trõng s¾c téc diÔn ra ë Kosovo.

Tr−íc t×nh h×nh nµy, trong c¸c n¨m

(∗)NCS., Khoa ChÝnh trÞ häc vµ Quan hÖ quèc tÕ

§¹i häc Queensland (Australia).

(2)

1998 vµ 1999, Tæng Th− ký LHQ khi ®ã lµ «ng Kofi Annan ®· cã hµng lo¹t bµi ph¸t biÓu, nªu ra c©u hái vÒ sù lùa chän hoÆc lµ céng ®ång quèc tÕ ®øng yªn kh«ng can thiÖp, hoÆc cã hµnh ®éng can thiÖp qu©n sù tËp thÓ ngay c¶ khi Héi

®ång B¶o an LHQ kh«ng thèng nhÊt

®−a ra ®−îc quyÕt ®Þnh cho phÐp ®Ó ng¨n chÆn c¸c vô th¶m s¸t ®ã^(∗). Nh÷ng gîi ý nµy cña «ng Kofi Annan ®· vÊp ph¶i sù ph¶n ®èi hoÆc cña nh÷ng quèc gia kh«ng ñng hé hµnh ®éng can thiÖp vµ yªu cÇu triÖt ®Ó tu©n thñ c¸c nguyªn t¾c cña HiÕn ch−¬ng LHQ, hoÆc cña nh÷ng quèc gia kh«ng t¸n thµnh viÖc céng ®ång quèc tÕ ®øng yªn nh×n c¶nh th¶m s¸t vµ diÖt chñng, nh÷ng hµnh

®éng vi ph¹m nghiªm träng quyÒn con ng−êi trªn quy m« lín vµ nÕu bá qua viÖc ngÆn chÆn ®ã th× chÝnh LHQ còng

®i ng−îc l¹i quyÕt t©m vµ môc ®Ých ho¹t

®éng cña m×nh (xem: 11,12).

N¨m 1996, Francis M. Deng vµ c¸c céng sù ë ViÖn Brookings ®−a ra kh¸i niÖm "chñ quyÒn lµ tr¸ch nhiÖm - sovereignty as responsibility" (xem: 13).

Theo nh÷ng ng−êi nµy, kh¸i niÖm chñ quyÒn ®Æt ra nh÷ng nghÜa vô cã tÝnh

(∗)Së dÜ «ng Kofi Annan ®Æt ra çc c©u hái vÒ sù lùa chän nµy lµ v× theo HiÕn ch−¬ng LHQ, çc nguyªn t¾c tèi th−îng cña LHQ lµ çc quèc gia b×nh ®¼ng vÒ chñ quyÒn, kh«ng can thiÖp vµo c«ng viÖc thuéc thÈm quyÒn néi bé cña çc quèc gia, kh«ng ®e däa hay sö dông vò lùc x©m ph¹m sù toµn vÑn l·nh thæ hay sù ®éc lËp chÝnh trÞ cña çc quèc gia (§iÒu 2, HiÕn ch−¬ng LHQ); trong khi ®ã, HiÕn ch−¬ng còng quy ®Þnh cho phÐp Héi

®ång B¶o an LHQ quyÒn quyÕt ®Þnh sö dông c¸c biÖn ph¸p cÇn thiÕt, kÓ c¶ b»ng vò lùc, ®Ó kh«i phôc l¹i trËt tù ë nh÷ng n¬i ®e däa ®Õn hßa b×nh vµ an ninh quèc tÕ (Ch−¬ng VII, HiÕn ch−¬ng LHQ). Tuy nhiªn, quyÕt ®Þnh hîp ph¸p cña Héi

®ång B¶o an ph¶i ®−îc Ýt nhÊt 9 thµnh viªn trong tæng sè 15 thµnh viªn cña Héi ®ång bá phiÕu t¸n thµnh, vµ kh«ng ñy viªn th−êng trùc nµo dïng quyÒn phñ quyÕt (Ch−¬ng V, HiÕn ch−¬ng LHQ) – t¸c gi¶ nhÊn m¹nh.

rµng buéc ®èi víi ng−êi d©n trong ph¹m vi mét quèc gia, còng nh− mét sè nh÷ng

®Æc quyÒn ë ph¹m vi quèc tÕ. V× vËy, nÕu mét quèc gia ®¸p øng ®−îc nh÷ng nghÜa vô nµy vµ t«n träng c¸c quyÒn c¬

b¶n cña con ng−êi, quèc gia ®ã sÏ kh«ng nhiÒu lý do ph¶i lo l¾ng vÒ sù can thiÖp c−ìng bøc tõ n−íc ngoµi. Nh÷ng nhËn

®Þnh nµy ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nhËn thøc vÒ kh¸i niÖm chñ quyÒn cã nguån gèc lÞch sö l©u dµi trong t− t−ëng vµ häc thuyÕt chÝnh trÞ cña c¶ ph−¬ng T©y vµ phi ph−¬ng T©y. Trong b¸o c¸o Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù v× Hßa b×nh (An Agenda for Peace) n¨m 1992, Tæng Th−

ký LHQ Boutros Boutros-Ghali cho r»ng

"t«n träng chñ quyÒn c¨n b¶n vµ toµn vÑn l·nh thæ [cña mét quèc gia] lµ hÕt søc quan träng ®èi víi bÊt kú sù tiÕn bé chung nµo cña céng ®ång quèc tÕ. Tuy nhiªn, thêi ®¹i cña chñ quyÒn tuyÖt ®èi vµ ®éc quyÒn ®· qua; lý thuyÕt cña vÊn

®Ò nµy ch−a bao giê b¾t kÞp víi thùc tiÔn" (14). N¨m 2000, Liªn minh ch©u Phi th«ng qua §iÒu lÖ, trong ®ã kh¼ng

®Þnh: "quyÒn cña Liªn minh ®−îc can thiÖp vµo mét quèc gia thµnh viªn theo quyÕt ®Þnh cña §¹i héi ®ång trong nh÷ng tr−êng hîp nghiªm träng sau: téi

¸c chiÕn tranh, diÖt chñng, vµ téi ¸c chèng nh©n lo¹i" (15). Khi kh¸i niÖm 'Tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ - R2P' míi ra ®êi, cã ý kiÕn cho r»ng ®ã lµ quan ®iÓm cña ph−¬ng T©y vµ c¸c n−íc ph¸t triÓn nh»m ¸p ®Æt ®èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Tuy nhiªn, víi quan ®iÓm [quyÒn]

can thiÖp vµo mét quèc gia thµnh viªn cña Liªn minh ch©u Phi cã thÓ thÊy sù ra ®êi cña R2P kh«ng ph¶i nh− vËy.

§¸p øng yªu cÇu tõ c¸c cuéc tranh luËn d−êng nh− kh«ng cã håi kÕt, vµ trong bèi c¶nh Héi ®ång B¶o an LHQ chia rÏ vÒ c¸ch thøc xö lý vÊn ®Ò

(3)

Kosovo, n¨m 2000, ChÝnh phñ Canada quyÕt ®Þnh tµi trî cho viÖc lËp ñy ban Quèc tÕ vÒ Can thiÖp vµ Chñ quyÒn Quèc gia (ICISS) quy tô nhiÒu häc gi¶

hµng ®Çu vÒ quan hÖ quèc tÕ vµ ph¸p luËt quèc tÕ víi môc ®Ých nghiªn cøu vµ

®Ò xuÊt c¸ch thøc gi¶i quyÕt khñng ho¶ng phï hîp. Sau mét n¨m ho¹t

®éng, n¨m 2001, ICISS ®· cho c«ng bè b¸o c¸o cuèi cïng cã tiªu ®Ò "Tr¸ch nhiÖm B¶o vÖ (The Responsibility to Protect)" mµ cã ý kiÕn cho r»ng nguån gèc cña nguyªn t¾c R2P còng chÝnh lµ tõ b¸o c¸o nµy (3). MÆc dï quan t©m

®Õn thÈm quyÒn vµ quy ®Þnh vÒ sö dông vò lùc, song phÇn nhiÒu b¸o ço nµy nhÊn m¹nh ®Õn nh÷ng lîi Ých cña viÖc phßng ngõa vµ khuyÕn khÝch çc quèc gia ®¸p øng tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ cèt lâi cña hä. Mét vµi khuyÕn nghÞ cña b¸o ço nµy ®−îc Nhãm Chuyªn gia Cao cÊp cña Tæng Th− ký LHQ, Kofi Annan, vÒ Nh÷ng mèi §e däa, Th¸ch thøc vµ Thay

®æi (2004) sö dông, còng nh− ®−îc chÝnh

«ng Kofi Annan ®Ò cËp ®Õn trong b¸o c¸o "Trong mét nÒn tù do réng më h¬n - In a Larger Freedom" (2005). Vµ, b−íc ngoÆt cã tÝnh lÞch sö ®èi víi kh¸i niÖm nµy lµ trong v¨n kiÖn KÕt qu¶ cña Héi nghÞ Th−îng ®Ønh ThÕ giíi 2005 (khæ v¨n 138-139) ®· ghi nhËn R2P vµ ®−a nã trë thµnh mét nguyªn t¾c vµ c«ng cô míi trong quan hÖ quèc tÕ.

2. R2P vµ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan Kh¸i niÖm vµ c¸c trô cét

R2P lµ mét c«ng cô^(∗) nh»m b¶o vÖ

(∗) Cã nhiÒu c¸ch gäi kh¸c nhau vÒ R2P nh−:

nguyªn t¾c (principle), quy chÕ (norm) vµ cho ®Õn nay ch−a cã sù ®ång nhÊt vÒ çch gäi nµy. Tuy nhiªn, theo t¸c gi¶ bµi viÕt nµy, R2P ®−îc xem nh− lµ mét 'c«ng cô (tool)' vµ ®i kÌm víi nã lµ nh÷ng nguyªn t¾c sö dông. Çch gäi R2P lµ 'c«ng cô' hoµn toµn phï hîp víi tinh thÇn cña b¸o ço

nh÷ng nhãm ng−êi dÔ bÞ tæn th−¬ng nhÊt tr−íc nguy c¬ ph¶i ®èi diÖn víi nh÷ng téi ¸c quèc tÕ nghiªm träng nhÊt, gåm: diÖt chñng, téi ¸c chiÕn tranh, thanh trõng s¾c téc vµ téi ¸c chèng nh©n lo¹i. Nguyªn t¾c c¬ b¶n cña R2P lµ: (1) chñ quyÒn quèc gia bao hµm c¶

tr¸ch nhiÖm, vµ nhµ n−íc cã tr¸ch nhiÖm chÝnh trong viÖc b¶o vÖ ng−êi d©n cña m×nh; (2) khi mét nhãm d©n c−

trong hoµn c¶nh rÊt nguy hiÓm v× lý do néi chiÕn, b¹o lo¹n, trÊn ¸p hay t×nh h×nh ®Êt n−íc mÊt kh¶ n¨ng kiÓm so¸t, vµ nhµ n−íc liªn quan kh«ng s½n sµng hay mÊt kh¶ n¨ng chÊm døt hay ng¨n chÆn ®iÒu ®ã x¶y ra, nguyªn t¾c kh«ng can thiÖp sÏ chuyÓn sang tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ cña quèc tÕ.

R2P bao gåm ba tr¸ch nhiÖm (xem:

2, c¸c khæ v¨n: 138-139): (1) c¸c quèc gia cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ ng−êi d©n cña m×nh tr−íc hµnh ®éng diÖt chñng, téi ¸c chiÕn tranh, thanh trõng s¾c téc, vµ téi

¸c chèng nh©n lo¹i; (2) céng ®ång quèc tÕ cã tr¸ch nhiÖm, th«ng qua LHQ, sö dông c¸c biÖn ph¸p ngo¹i giao, nh©n

®¹o vµ çc biÖn ph¸p hßa b×nh kh¸c thÝch hîp, theo çc Ch−¬ng VI vµ VIII cña HiÕn ch−¬ng LHQ, ®Ó gióp b¶o vÖ ng−êi d©n ë çc n−íc tr−íc çc téi ¸c trªn; vµ (3), [céng ®ång quèc tÕ] cã tr¸ch nhiÖm hµnh ®éng tËp thÓ kÞp thêi vµ quyÕt liÖt [khi nhµ n−íc cã liªn quan kh«ng s½n sµng hoÆc kh«ng cã kh¶

n¨ng]^(∗), th«ng qua Héi ®ång B¶o an LHQ, ®Ó b¶o vÖ ng−êi d©n tr−íc c¸c téi

¸c trªn.

cña ICISS n¨m 2001 vÒ R2P, mµ ®−îc thõa nhËn vµ thÓ chÕ hãa vµo trong b¸o c¸o kÕt qu¶ cña Héi nghÞ th−îng ®Ønh thÕ giíi 2005.

(∗) [céng ®ång quèc tÕ]... [khi nhµ n−íc cã liªn quan kh«ng s½n sµng hoÆc kh«ng cã kh¶ n¨ng] - t¸c gi¶ nhÊn m¹nh.

(4)

Trong b¸o c¸o lªn §¹i héi ®ång LHQ n¨m 2009 (16), Tæng Th− ký LHQ Ban Ki-moon nhÊn m¹nh vµ lµm râ thªm ý nghÜa cña ba tr¸ch nhiÖm trªn. Tr−íc hÕt, theo «ng «ng Ban Ki-moon, c¶ ba tr¸ch nhiÖm nµy ®Òu quan träng nh−

nhau, lµ nh÷ng 'trô cét' cña R2P vµ cÇn

®−îc thùc hiÖn ®ång thêi. Tæng Th− ký LHQ cho r»ng tr¸ch nhiÖm thø nhÊt ph¶i ®−îc xem lµ "®ång minh cña chñ quyÒn, chø kh«ng ph¶i lµ kÎ thï"; vµ b»ng viÖc ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p cÇn thiÕt ®Ó hoµn thµnh tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ, c¸c quèc gia sÏ cho thÊy r»ng hä ®ang t¨ng c−êng chñ quyÒn cña m×nh. Tr¸ch nhiÖm thø hai cã giíi h¹n vµ träng t©m, nghÜa lµ tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ chØ tËp trung vµo bèn lo¹i téi ¸c, gåm diÖt chñng, téi ¸c chiÕn tranh, téi ¸c chèng nh©n lo¹i, vµ thanh trõng s¾c téc;

kh«ng nªn më réng sang c¸c lo¹i téi ¸c Ýt nghiªm träng h¬n hoÆc c¸c th¶m häa nh©n ®¹o. Tr¸ch nhiÖm thø ba liªn quan ®Õn ph¹m vi cña R2P, r»ng mÆc dï ph¹m vi cña R2P cã giíi h¹n vµ tËp trung, nh−ng viÖc øng phã cÇn s©u réng.

§iÒu nµy cã nghÜa lµ cÇn ph¶i triÓn khai nhiÒu biÖn ph¸p hç trî vµ øng phã ®Ó hoµn thµnh tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ.

C¬ së ph¸p lý

Mäi c«ng cô trong quan hÖ quèc tÕ

®Ó cã “tÝnh chÝnh danh – legitimacy” cÇn ph¶i ®−îc x©y dùng trªn c¬ së ph¸p lý

®−îc céng ®ång quèc tÕ chÊp nhËn chung. R2P kh«ng ph¶i lµ mét quy ®Þnh ph¸p lý quèc tÕ, mµ chØ lµ mét c«ng cô cã tÝnh nguyªn t¾c. C¬ së ®¶m b¶o “tÝnh chÝnh danh” cña R2P n»m trong hÖ thèng ph¸p luËt quèc tÕ hiÖn hµnh. §èi víi téi diÖt chñng, vÝ dô, tr¸ch nhiÖm cña c¸c quèc gia ®−îc quy ®Þnh trong C«ng −íc chèng DiÖt chñng (xem: 17), theo ®ã c¸c quèc gia cã tr¸ch nhiÖm

ng¨n chÆn vµ trõng trÞ téi diÖt chñng.

Tr¸ch nhiÖm ®èi víi téi ¸c chèng nh©n lo¹i ®−îc quy ®Þnh trong luËt nh©n ®¹o quèc tÕ, cô thÓ lµ trong c¸c C«ng −íc Geneve 1949 vµ c¸c NghÞ ®Þnh th− Bæ sung liªn quan. §èi víi téi ¸c chèng nh©n lo¹i vµ thanh trõng s¾c téc, cho

®Õn nay ch−a cã v¨n kiÖn ph¸p lý - c«ng

−íc - quèc tÕ riªng quy ®Þnh vÒ hai lo¹i téi ¸c nµy. Tuy nhiªn, téi ¸c chèng nh©n lo¹i ®−îc x¸c ®Þnh râ trong Quy chÕ Rome vÒ Tßa ¸n H×nh sù Quèc tÕ (18).

Bªn c¹nh ®ã, mét sè thµnh tè cÊu thµnh téi ¸c chèng nh©n lo¹i nh− tra tÊn, b¾t lµm n« lÖ, c−ìng bøc mÊt tÝch, v.v... l¹i

®−îc quy ®Þnh cô thÓ trong c¸c c«ng −íc riªng (xem: 19). VÊn ®Ò “thanh trõng s¾c téc” th× ®Æc biÖt h¬n. MÆc dï ®−îc liÖt kª nh− mét téi ¸c riªng, nh−ng

“thanh trõng s¾c téc” l¹i kh«ng ®−îc quy ®Þnh trong luËt quèc tÕ, mµ chØ cã thÓ hiÓu nã nh− mét quy ph¹m tËp qu¸n quèc tÕ, vµ bëi v× b¶n chÊt vµ t¸c ®éng cña “thanh trõng s¾c téc” cã thÓ cÊu thµnh téi ¸c chiÕn tranh vµ téi ¸c chèng nh©n lo¹i.

Tr¸ch nhiÖm víi R2P

Tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn R2P tr−íc hÕt vµ trªn hÕt thuéc vÒ c¸c quèc gia.

Theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt quèc tÕ, çc quèc gia ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm ®Çu tiªn vÒ b¶o vÖ ng−êi d©n trªn ph¹m vi l·nh thæ thuéc quyÒn kiÓm so¸t cña m×nh. Bªn c¹nh ®ã, mçi quèc gia còng cã tr¸ch nhiÖm hç trî çc quèc gia kh¸c hoµn thµnh tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ ng−êi d©n ë nh÷ng quèc gia nµy. Trong b¸o ço n¨m 2009, Tæng Th− ký LHQ chØ ra bèn çch thøc çc quèc gia thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm quèc tÕ, gåm: (a) khuyÕn khÝch çc quèc gia thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm cña hä theo nguyªn t¾c tr¸ch nhiÖm (trô cét) thø nhÊt; (b) trùc tiÕp hç

(5)

trî çc quèc gia thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm nµy; (c) trùc tiÕp gióp çc quèc gia n©ng cao n¨ng lùc b¶o vÖ cña hä; vµ (d) hç trî çc quèc gia “trong t×nh tr¹ng c¨ng th¼ng gia t¨ng tr−íc khi khñng ho¶ng vµ xung ®ét næ ra” (16).

Bªn c¹nh ®ã, "céng ®ång quèc tÕ, th«ng qua Liªn Hîp Quèc, còng cã tr¸ch nhiÖm sö dông çc biÖn ph¸p ngo¹i giao, nh©n ®¹o vµ çc biÖn ph¸p kh¸c mét çch thÝch hîp... vµ thùc hiÖn çc hµnh ®éng tËp thÓ…th«ng qua Héi ®ång B¶o an LHQ" (xem: 2, khæ v¨n 39).

Tõ gãc ®é mang xu h−íng ñng hé biÖn ph¸p can thiÖp, cã ý kiÕn gi¶i thÝch r»ng râ rµng, mét mÆt, côm tõ “céng

®ång quèc tÕ” trong V¨n kiÖn KÕt qu¶

2005 hµm ý c¸c quèc gia hîp t¸c cïng nhau th«ng qua LHQ, nh−ng ch−a cã, mÆt kh¸c, ®Þnh nghÜa ®−îc nhÊt trÝ chung thÕ nµo lµ “céng ®ång quèc tÕ”.

ChÝnh v× vËy, ph¹m vi cña "céng ®ång quèc tÕ" ®−îc më réng h¬n, kh«ng chØ cã çc quèc gia mµ cßn bao gåm c¶ çc chñ thÓ phi nhµ n−íc, çc tæ chøc phi chÝnh phñ vµ x· héi d©n sù (3).

¸p dông R2P

V¨n kiÖn KÕt qu¶ 2005 x¸c ®Þnh râ bèn lo¹i téi ¸c: diÖt chñng, chiÕn tranh, chèng nh©n lo¹i, vµ thanh trõng s¾c téc.

Trong khi téi ¸c chiÕn tranh ®−¬ng nhiªn liªn quan ®Õn bèi c¶nh xung ®ét vò trang, c¸c téi ¸c cßn l¹i cã thÓ x¶y ra mµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã xung ®ét vò trang hoÆc trong thêi gian chiÕn tranh. ChÝnh v× vËy, R2P ®−îc ¸p dông trong mäi thêi ®iÓm, c¶ trong thêi chiÕn lÉn thêi b×nh.

Tæng Th− ký LHQ Ban Ki-moon ®·

sö dông h×nh t−îng ®Ó nãi vÒ R2P trong b¸o c¸o vÒ viÖc thùc hiÖn R2P (16) r»ng R2P "hÑp nh−ng s©u". Nãi c¸ch kh¸c,

R2P chØ tËp trung vµo nh÷ng t×nh huèng mµ ng−êi d©n ë ®©y hoÆc trong hoµn c¶nh bÞ ®e däa, hoÆc ®ang ph¶i ®èi diÖn víi mét trong bèn lo¹i téi ¸c: diÖt chñng, chiÕn tranh, chèng nh©n lo¹i, vµ thanh trõng s¾c téc. R2P kh«ng ¸p dông trong nh÷ng t×nh huèng b¹o ®éng d©n sù, xung ®ét hoÆc c¸c t×nh huèng b¹o lùc kh¸c mµ kh«ng dÉn ®Õn hoÆc ®Ó x¶y ra mét trong bèn téi ¸c trªn.

R2P vµ can thiÖp nh©n ®¹o

R2P lµ kh¸i niÖm th−êng ®−îc lång vµo c¸c cuéc tranh luËn vÒ can thiÖp nh©n ®¹o, v× R2P ra ®êi víi mong muèn cña céng ®ång quèc tÕ lµ gi¶i quyÕt hµi hßa xung ®ét gi÷a mét bªn lµ nhu cÇu nh©n ®¹o vµ mét bªn lµ chñ quyÒn quèc gia vµ nguyªn t¾c kh«ng can thiÖp.

ChÝnh v× vËy, R2P th−êng ®−îc xem lµ

®ång nghÜa víi kh¸i niÖm can thiÖp nh©n ®¹o b»ng hµnh ®éng qu©n sù do mét n−íc hay mét nhãm n−íc thùc hiÖn v× môc ®Ých nh©n ®¹o lµ ng¨n chÆn çc téi ¸c vµ b¶o vÖ çc nhãm d©n tr−íc çc téi ¸c ®ã.

Tuy nhiªn, R2P hoµn toµn kh¸c víi can thiÖp nh©n ®¹o. R2P chØ cho phÐp sö dông vò lùc nh− lµ gi¶i ph¸p cuèi cïng khi mét quèc gia kh«ng s½n sµng hoÆc kh«ng cã kh¶ n¨ng b¶o vÖ ng−êi d©n cña m×nh. Vµ, tr−íc khi can thiÖp, céng ®ång quèc tÕ sÏ ph¶i vËn dông hÕt mäi biÖn ph¸p, bao gåm c¶ c¸c ho¹t

®éng nh©n ®¹o, ph¸i ®oµn gi¸m s¸t vµ

¸p lùc ngo¹i giao (20). §Æc biÖt, R2P kh¸c víi can thiÖp nh©n ®¹o ë chç R2P chØ tËp trung vµo nh÷ng t×nh huèng x¶y ra bèn lo¹i téi ¸c nh− ®· chØ ra trong nguyªn t¾c ¸p dông cña c«ng cô nµy, vµ kh«ng ¸p dông ®èi víi nh÷ng t×nh huèng khÈn cÊp nh©n ®¹o hay th¶m häa. Ngoµi ra, ®iÒu quan träng nhÊt lµ

(6)

R2P cßn tËp trung vµo ho¹t ®éng n©ng cao n¨ng lùc cña quèc gia nh»m b¶o vÖ ng−êi d©n tr−íc bèn téi ¸c trªn, trong khi can thiÖp nh©n ®¹o th× kh«ng triÓn khai nh÷ng ho¹t ®éng nµy. Do vËy, R2P kh«ng chØ kh«ng ph¶i lµ ho¹t ®éng can thiÖp nh©n ®¹o theo ®óng tªn cña nã, mµ chØ cho phÐp sö dông vò lùc phï hîp víi Ch−¬ng VII cña HiÕn ch−¬ng LHQ

®Ó ng¨n chÆn vµ b¶o vÖ th−êng d©n cã nguy c¬ trë thµnh hoÆc ®ang lµ n¹n nh©n cña c¸c téi ¸c diÖt chñng, téi ¸c chèng nh©n lo¹i, téi ¸c chiÕn tranh, vµ thanh trõng s¾c téc.

3. KÕt luËn

Tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ (R2P) lµ mét kh¸i niÖm vµ c«ng cô míi trong quan hÖ quèc tÕ mÊy n¨m trë l¹i ®©y. MÆc dï nh÷ng tranh luËn xung quanh tr¸ch nhiÖm cña céng ®ång quèc tÕ øng phã tr−íc nh÷ng cuéc khñng ho¶ng nh©n

®¹o, ®Æc biÖt lµ nh÷ng tr−êng hîp vi ph¹m nghiªm träng trªn diÖn réng vµ cã hÖ thèng c¸c quyÒn con ng−êi nh− ®·

tr×nh bµy ë phÇn ®Çu bµi viÕt, nh−ng ph¶i ®Õn Héi nghÞ Th−îng ®Ønh ThÕ giíi n¨m 2005, kh¸i niÖm R2P míi ®−îc thõa nhËn trong mét v¨n b¶n chÝnh thøc cña LHQ vµ ®−îc l·nh ®¹o c¸c n−íc tham dù Héi nghÞ nµy ñng hé.

R2P gÇn nh− ch−a ®−îc sö dông kÓ tõ n¨m 2005 vµ çc cuéc tranh luËn vÒ vÊn ®Ò nµy ®· cã vÎ yªn lÆng h¬n. Tuy nhiªn, çc sù kiÖn chÝnh trÞ gÇn ®©y ë B¾c Phi vµ Trung §«ng, ®Æc biÖt lµ kÓ tõ khi Héi ®ång B¶o an LHQ th«ng qua çc NghÞ quyÕt 1970 vµ 1973 (2011) cho phÐp çc quèc gia thµnh viªn [cña LHQ]^(∗) "thùc hiÖn tÊt c¶ çc biÖn ph¸p cÇn thiÕt..., ®Ó b¶o vÖ th−êng d©n vµ

(∗)T¸c gi¶ nhÊn m¹nh.

nh÷ng khu vùc cã th−êng d©n bÞ ®e däa tÊn c«ng ë khu vùc Jamahiriya A-rËp cña ng−êi Li-bi, bao gåm c¶ khu vùc Ben-gha-zi...", ®· l¹i t¹o ra mét lµn sãng tranh luËn míi vÒ R2P.

Trong bèi c¶nh t×nh h×nh chÝnh trÞ- x· héi ë khu vùc vµ trªn thÕ giíi biÕn

®éng nhanh chãng vµ khã l−êng; R2P d−êng nh− kh«ng chØ lµ kh¸i niÖm ®ang trë nªn phæ biÕn, mµ cßn lµ c«ng cô thùc chÊt ®−îc cho lµ chÝnh danh trong quan hÖ quèc tÕ ®Ó can thiÖp vµo nh÷ng khu vùc ®−îc x¸c ®Þnh xÈy ra nh÷ng téi ¸c thuéc sù ®iÒu chØnh cña R2P; giíi häc gi¶ cña ViÖt Nam nghiªn cøu vÒ quan hÖ quèc tÕ vµ luËt quèc tÕ kh«ng thÓ

®øng ngoµi xu h−íng nghiªn cøu vµ tranh luËn hiÖn nay trªn thÕ giíi vÒ vÊn

®Ò nµy.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. Commission on Intervention and State Sovereignty (CISS). The Responsibility to Protect. Ottawa:

The International Development Research Centre, 2001.

2. United Nations General Assembly.

2005 World Summit Outcome (A/60.L.1). New York: UN GA, 2005.

3. Australian Red Cross. International Humanitarian Law and the Responsibility to Protect - A handbook. Victoria: Australian Red Cross, 2011.

4. Edward C. Luck. The United Nations and the Responsibility to Protect (Policy Analysis Brief). Iowa:

The Stanley Foundation, 2008.

5. S/RES/1973, ngµy 17/3/2011.

6. Jayshree Bajoria. Libya and the Responsibility to Protect. Council of

(7)

Foreign Relations.

http://www.cfr.org/libya/libya- responsibility-protect/p24480 (ngµy 26/5/2011).

7. Ramesh Thakur. UN breathes life into "responsibility to protect". The Star.

http://www.thestar.com/opinion/e ditorialopinion/article/957664--un- breathes-life-into-responsibility-to- protect (ngµy 26/5/2011).

8. Siddharth Varadarajan. Odyssey dawn, a Homeric tragedy. Hindu.

http://www.hindu.com/2011/03/2 4/stories/2011032455031200.htm (ngµy 26/5/2011).

9. Tim Dunne and Jess Gifkins. Libya

& R2P: Norm consolidation or perfect storm? The Interpreter 14 April.

http://www.lowyinterpreter.org/pos t/2011/04/14/Libya-R2P-Norm- consolidation-or-perfect-storm.aspx (ngµy 26/5/2011).

10. Alex J. Bellamy, Sara E. Davies.

The Responsibility to Protect in the Asia-Pacific Region. Security Dialogue 40(6), 2009.

11.Lêi nãi ®Çu trong HiÕn ch−¬ng Liªn Hîp Quèc (1945).

12. §iÒu 1 (Ch−¬ng 1) HiÕn ch−¬ng Liªn Hîp Quèc.

13. Francis M. Deng et al. Sovereignty as Responsibility: Conflict Management in Africa. Washington D.C: The Brookings Institute, 1996.

14. Boutros Boutros-Ghali. An Agenda for Peace (A/47/277-S/2411), 17/6/1992.

15.Xem chi tiÕt v¨n kiÖn nµy t¹i http://www.africa-

union.org/root/au/AboutAU/Consti tutive_Act_en.htm (28/5/2011).

16.A/63/677, ngµy 12/1/2009.

17.C«ng −íc vÒ Ng¨n chÆn vµ Trõng trÞ téi diÖt chñng (1948), Nghị quyÕt 260 (III) A cña §¹i héi ®ång LHQ, 9/12/1948.

18.A/CONF.183/9, ngµy 17/7/1998.

19. Xem c¸c c«ng −íc liªn quan:

Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment 1984 (Resolution 39/46); Slavery Convention 1926; International Convention for the Protection of All

Persons from Enforced

Disappearance 2006.

20. B¸o c¸o cña Nhãm CÊp cao cña Tæng Th− ký LHQ, A/59/565, ngµy 2/12/2004.