TÝn ng−ìng D¢n GIAN trong lÔ héi Ch¨m
I. TÝn ng−ìng thê thÇn n«ng NghiÖp vμ thÇn biÓn
1. TÝn ng−ìng thê ThÇn N«ng nghiÖp Lμ c− d©n n«ng nghiÖp trång lóa n−íc, trong tÝn ng−ìng, lÔ héi, ng−êi Ch¨m cã tôc thê c¸c vÞ ThÇn n«ng, ThÇn thñy lîi nh−: N÷ thÇn Po In− N−gar, Po Klaung Garai, Po Rame; c¸c thÇn MÆt trêi (Yang Aditiak), ThÇn S«ng, ThÇn Nói, ThÇn M©y, M−a, SÊm, Chíp, v.v …
Bªn c¹nh tôc thê c¸c vÞ thÇn n«ng nghiÖp, tÝn ng−ìng n«ng nghiÖp trong lÔ héi Ch¨m cßn biÓu hiÖn ë lÔ vËt d©ng cóng. LÔ vËt d©ng cóng trong lÔ héi Ch¨m lμ s¶n phÈm n«ng nghiÖp nh− tr©u, dª, gμ, c¬m, canh, c¸ trøng. Thøc ¨n chñ yÕu b»ng g¹o ®−îc nÊu lªn; tr©u, gμ, dª th−êng lμ luéc, n−íng; lóa th× th−êng rang (lóa næ Ch¨m gäi lμ Kaman)… HÇu hÕt thøc ¨n ®Òu lãt l¸ chuèi vμ ®Òu lμ s¶n phÈm cña nghÒ trång trät vμ ch¨n nu«i.
Nh÷ng vËt tam sinh (tr©u, dª, gμ) tr−íc khi giÕt ®Ó tÕ thÇn ®Òu ph¶i thùc hiÖn nghi lÔ theo nghi thøc cóng lÔ cña ng−êi Ch¨m.
Th−êng th× c¸c con vËt nμy khi cóng cho c¸c thÇn ®Òn th¸p lμ kh«ng ph¶i chÝnh tay tu sÜ Paseh giÕt mμ ng−êi d©n th−êng giÕt. Tr−íc khi giÕt con vËt, hä th−êng cÇu ThÇn §Êt (Po Tan−h Riya), ThÇn Trêi (Po Lingk)… vμ cho chóng uèng ba giät n−íc ®Ó gi¶i tho¸t linh hån tr−íc khi bÞ giÕt. Nghi thøc nμy nh»m
Sakaya(*)
tr¸nh téi lçi con ng−êi vμ linh hån con vËt
®−îc mau chãng siªu tho¸t (quan niÖm cña ng−êi Ch¨m). Cßn vËt cóng thÇn linh Alla (Yang Birow) th× ph¶i do chÝnh tu sÜ Acar (Ch¨m ¶nh h−ëng Islam gi¸o) c¾t tiÕt. Tr−íc khi c¾t tiÕt con vËt, tu sÜ Acar còng gi¶i tho¸t linh hån b»ng c¸ch cho nã uèng ba giät n−íc vμ cÇu kinh ®Õn th¸nh Allah ba lÇn. §©y lμ nghi thøc hiÕn tÕ mang d¸ng dÊp Bμlam«n gi¸o vμ Islam gi¸o(1) cã ë ng−êi Ch¨m.
TÝn ng−ìng n«ng nghiÖp trong lÔ Ch¨m cßn cã tôc tiÔn ®−a “h×nh nh©n thÕ m¹ng” (Salih) nh− ë lÔ Rija N−gar (lÔ héi móa ®Çu n¨m), lÔ Palau Sah (cÇu ®¶o) ë cöa biÓn, lÔ Yu¬ yang (cÇu ®¶o) ë th¸p Ch¨m. §©y lμ nh÷ng “h×nh nh©n thÕ m¹ng” cho d©n lμng ®Ó mang ®i nh÷ng xÊu xa xui xÎo, bÖnh tËt cña con ng−êi, gia sóc vμ c©y trång ®Ó n¨m míi d©n lμng
®−îc kháe m¹nh, mïa mμng tèt t−¬i. §©y ph¶i ch¨ng lμ bãng d¸ng cña lÔ hiÕn sinh (tÕ ng−êi)(2) cña ng−êi Ch¨m thêi tiÒn sö ë x· héi nguyªn thuû míi lμm n«ng nghiÖp
*. Sakaya (V¨n Mãn), Trung t©m nghiªn cøu v¨n ho¸ Ch¨m, Ninh ThuËn.
1. Xem thªm: Ng« V¨n Doanh. §å cóng trong Rija N−gar ng−êi Ch¨m - Nh÷ng líp v¨n hãa, T¹p chÝ Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 3/2001, tr.78.
2. Xem: V¨n Mãn. LÔ Rija N−gar- mét lo¹i h×nh tÝn ng−ìng d©n gian Ch¨m ®éc ®¸o. T¹p chÝ D©n téc häc, sè 3/1994, tr. 47 vµ sè 2/1996, tr. 76. VÒ sau ý kiÕn nµy
®−îc Ng« V¨n Doanh lÆp l¹i trong bµi §å cóng trong Rija N−gar ng−êi Ch¨m- nh÷ng líp v¨n ho¸, B®d.
s¬ khai. B»ng chøng thùc tÕ ng−êi cña ng−êi Ch¨m tõ xa x−a cßn ghi l¹i trªn bi kÝ th¸p Po Klaung Garai nh− sau: “Bi sè 114 - bia trô ®¸ tr−íc th¸p chÝnh nãi râ cuéc hiÕn tÕ ng−êi, ruéng, ®Êt, chñ yÕu lμ cuéc hiÕn tÕ n« lÖ bao gåm c¸c n÷ n« lÖ nh− Rajaput, Veju®eva vμ nam n« lÖ bao gåm c¸c tªn nh− Siva®it, Angara, Radhi.
Trong ®ã cã nh÷ng tªn n« lÖ thuéc c¸c n−íc Java (Javanese), M· Lai (Malayan),
§¹i ViÖt (Yu¬n- Annamite)”(3). LÔ hiÕn sinh lμ c«ng viÖc träng ®¹i, quyÕt ®Þnh sù tån vong cña céng ®ång. Do quan ®iÓm thÇn linh còng cã nhu cÇu t©m lÝ nh− con ng−êi ë d−¬ng thÕ cho nªn muèn thÇn linh trî gióp th× con ng−êi ph¶i d©ng cóng cho thÇn nh÷ng g× sang träng, quý gi¸ nhÊt, kÓ c¶ ng−êi råi míi ®Õn con vËt.
Tôc tÕ ng−êi nμy cña ng−êi Ch¨m cßn phæ biÕn ë c¸c c− d©n kh¸c. Ch¼ng h¹n nh− lÔ ®©m tr©u ë T©y Nguyªn, cã mét sè nhμ nghiªn cøu cho lμ bãng d¸ng cña lÔ hiÕn sinh(4). T¹i Ên §é thêi cæ ®¹i, hμng n¨m vÉn cã tôc tÕ ng−êi cho thÇn Siva ë s«ng H»ng vμ ng−êi Ariens còng cã tôc giÕt ngùa tr¾ng ®Ó tÕ thÇn MÆt Trêi(5). Nh− vËy, cã thÓ trong tr−êng hîp ng−êi Ch¨m dïng “h×nh nh©n thÕ m¹ng” trong lÔ héi lμ tμn d− hiÕn tÕ cña Ch¨m thêi viÔn cæ nh»m tá râ søc m¹nh cña céng
®ång tr−íc thÇn linh. Hμnh vi tiÔn ®−a
“h×nh nh©n thÕ m¹ng” cña hä trong c¸c lÔ trªn nh− lμ sù c¶nh c¸o c¸c vÞ thÇn h·y coi chõng, nÕu nhËn lÔ vËt cóng tÕ cña con ng−êi råi mμ kh«ng ®¸p øng lêi cÇu khÊn, nguyÖn väng cña céng ®ång th× sÏ bÞ céng ®ång ph¶n øng kh«n l−êng. §©y còng lμ mét hμnh ®éng nh»m r¨n ®e c¸c vÞ thÇn ¸c kh«ng ®−îc quÊy ph¸ con ng−êi, mïa mμng cña c− d©n n«ng nghiÖp(6).
VÒ mÆt thêi gian, lÔ héi Ch¨m th−êng cóng vμo ®Çu n¨m míi nh− lÔ héi móa
Rija N−gar nh»m môc ®Ých tiÔn ®−a nh÷ng xÊu xa, n¾ng nãng cña n¨m cò vμ
®ãn nh÷ng ®iÒu tèt lμnh n¨m míi. §Æc biÖt thêi ®iÓm nμy, ng−êi Ch¨m tæ chøc lÔ héi ®ãn c¬n m−a ®Çu n¨m. Cßn lÔ héi cÇu
®¶o ë th¸p Ch¨m, ë cöa biÓn (Yu¬r yang- Palau sah), lÔ Ponai, Po Rijak… ®−îc tæ chøc vμo th¸ng T−. §©y lμ thêi ®iÓm míi gieo cÊy xong, thêi tiÕt th−êng bÞ kh« h¹n, n¾ng nãng lóa cßn ®ang chê n−íc, chê c¬n m−a. V× vËy ng−êi Ch¨m th−êng tæ chøc lÔ héi nμy ®Ó cÇu m−a, cÇu n−íc mμ d©n gian th−êng gäi lμ cÇu ®¶o. LÔ héi Katª- lÔ héi lín nhÊt cña ng−êi Ch¨m ®−îc tæ chøc vμo th¸ng B¶y lÞch Ch¨m (nh»m vμo cuèi mïa Thu - cuèi th¸ng ChÝn hoÆc ®Çu th¸ng M−êi d−¬ng lÞch). §©y lμ thêi ®iÓm t−¬ng ®èi n«ng nhμn. Hä th−êng tæ chøc héi Katª ®Ó mõng ®−îc mïa vμ t¹ ¬n thÇn th¸nh, tæ tiªn.
TÝn ng−ìng n«ng nghiÖp, tôc thê ThÇn N«ng cßn biÓu hiÖn ë tôc cóng, thê (brah kran) vμ d©ng g¹o lÔ (tuh brah) ë ®Òn th¸p, ë th¸nh ®−êng, ë c¸c lÔ ®¹p lóa cña lÔ cóng tÕ thÇn linh Puis, Payak. §Æc biÖt ë nghi lÔ ®Òn th¸p cã ®Üa g¹o lÔ lμ hiÖn th©n cña ThÇn MÑ Xø së Po In− N−gar. ë
®©y viÖc thê thÇn lóa, g¹o bªn c¹nh thê ThÇn MÑ, ®ång hãa víi ThÇn MÑ ®· cã ý nghÜa s©u xa b¾t nguån tõ thÇn tho¹i Po In− N−gar ®· d¹y d©n Ch¨m cμy cÊy, trång lóa, dÖt v¶i… V× vËy, trong lóc hμnh lÔ bμ Bãng (Pajau) cã tôc thæi vμo vá sß ba lÇn. §©y lμ tôc gäi g¹o trong
3. R.C Majumdar. Po Klong Gorai Incriptions of Jaya Simhevarman III, Incriptions of Champa, Calcuta, p. 127.
4. NguyÔn Minh Hoµng. LÔ héi ®©m tr©u ë T©y nguyªn. T¹p chÝ V¨n ho¸ NghÖ thuËt, sè 2/1993, tr.
27.
5. W. Durant. LÞch sö v¨n minh Ên §é (NguyÔn HiÕn Lª dÞch), Nxb. L¸ Bèi, Sµi Gßn 1971, tr. 249.
6. Xem: V¨n Mãn. LÔ Rija N−gar- mét lo¹i h×nh tÝn ng−ìng d©n gian Ch¨m ®éc ®¸o, B®d., tr, 47.
nghi lÔ n«ng nghiÖp cña ng−êi Ch¨m vμ
®Üa g¹o lÔ ®ã chÝnh lμ tiÕn tr×nh cña sù ph¸t triÓn c©y lóa. G¹o lÔ chÝnh lμ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lao ®éng, lμ biÓu hiÖn cña nghi thøc cÇu mïa cña c− d©n n«ng nghiÖp trong tÝn ng−ìng, lÔ héi Ch¨m(7).
TÝn ng−ìng n«ng nghiÖp Ch¨m cßn biÓu hiÖn ë chç trong c¸c tôc cóng lÔ thÇy Bãng (Kain), bμ Bãng (Pajau). Nh÷ng ng−êi nμy th−êng ngåi ë bμn tæ cÇm t«
n−íc (patil) cÇu khÊn, khi t« n−íc ®· ®−îc tô thuû n¨ng l−îng cña thiªn thÇn th× bμ bãng dïng l¸ c©y rÈy n−íc th¸nh nμy xung quanh bμn tæ hoÆc tr−íc cöa ®Òn th¸p. §©y lμ ®éng t¸c t−¬ng tù nh− m−a r¬i, võa lμ ®éng t¸c cã tÝnh ma thuËt nh»m ban ph¸t n¨ng l−îng thiªn nhiªn xuèng câi trÇn cho c©y cèi tèt t−¬i, ®©m chåi n¶y léc.
TÝn ng−ìng n«ng nghiÖp, tôc thê ThÇn N«ng trong tÝn ng−ìng, lÔ héi Ch¨m cßn biÓu hiÖn trong c¸c bμi th¸nh ca, c¸c bμi h¸t ®èi ®¸p vμ tÝn ng−ìng phån thùc. Bμi th¸nh ca cña c¸c thÇy Kadha h¸t trong lÔ héi Ch¨m kh«ng chØ lμ ca ngîi c«ng lao chÝnh cña c¸c vÞ thÇn mμ cßn lu«n g¾n víi m−a, víi n−íc, víi thñy lîi, víi c«ng viÖc
®ång ¸ng. Ch¼ng h¹n nh− trong bμi h¸t ca ngîi ThÇn MÑ Xø së Po In− N−gar, thÇy Kadha kÐo ®μn Rabap h¸t ca ngîi c«ng ®øc cña vÞ thÇn ®· t¹o ra ®Êt, n−íc, con ng−êi, lμng xãm, c©y lóa, ruéng v−ên, v.v… H¸t vÒ Po Kluang Garai, Po Rame th× c¸c vÞ thÇn nμy lu«n g¾n víi thuû lîi, víi s«ng n−íc, víi m−a. ThÇn Po Kluang Garai, Po Rame ®¾p ®Ëp ng¨n s«ng, dÉn n−íc vÒ ®ång ruéng cho d©n lμng cμy cÊy;
Po Kluang Garai, Po Rame hiÖn vÒ dù lÔ héi lu«n ®em theo m−a xèi x¶, n−íc lai l¸ng, mªnh m«ng, d©n lμng b¬i thuyÒn tho¶ thÝch(8). §ã chÝnh lμ mét kh¸t väng vÒ n−íc, mét kh¸t väng ngμn ®êi cña ng−êi Ch¨m, mét c− d©n lμm n«ng nghiÖp
lóa n−íc ®Þnh c− ë d¶i ®Êt MiÒn Trung nhiÖt ®íi nhiÒu n¾ng Ýt m−a. Ngoμi chñ
®Ò vÒ m−a, n−íc, bμi h¸t lÔ héi Katª cßn ca ngîi vÒ c«ng viÖc ®ång ¸ng, mïa mμng, s¶n vËt tr¨m hoa tr¨m qu¶, tr¨m nghÒ.
ThËm chÝ cã c¶ tiÕng chim hãt (Bμi h¸t chim tu hó- Tawao) vμ diÒu bay (bμi ca ngîi thÇn Yang in trong lÔ Katª th¸p Po Rame) vμ ®éng t¸c giao cÊu (móa phån thùc)… ®· trë thμnh chñ ®Ò cña tôc cóng tÕ, bμi th¸nh ca, tôc h¸t ®èi ®¸p trong lÔ héi Ch¨m, bao trïm lÔ héi ®· gîi lªn ®−îc mét bé mÆt cña x· héi Ch¨m thêi viÔn cæ.
§ã lμ mét x· héi n«ng nghiÖp mμ c− d©n lu«n mang −íc väng cã cuéc sèng thanh b×nh, ªm ¶, thÞnh v−îng. §©y lμ mét −íc m¬, mét ý t−ëng, mét chñ ®Ò ®Ñp mang tÝnh nh©n v¨n xuyªn suèt ngμn ®êi cña d©n téc Ch¨m trong tÝn ng−ìng, trong lÔ héi tõ x−a ®Õn nay.
2. Tôc thê ThÇn BiÓn
Sèng ë d¶i ®Êt MiÒn Trung víi ®Þa h×nh ®a d¹ng, mét bªn lμ nói - ®ång b»ng, mét bªn lμ biÓn c¶, ng−êi Ch¨m ®· tËn dông triÖt ®Ó khai th¸c m«i tr−êng tù nhiªn ®Ó h×nh thμnh ®êi sèng cña hä. KÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh Êy ®· h×nh thμnh ë ng−êi Ch¨m hai nghÒ c¬ b¶n ®Ó kÕm sèng:
nghÒ n«ng vμ nghÒ ®i biÓn. Cho ®Õn nay mÆc dï ng−êi Ch¨m ®· mÊt nghÒ ®i biÓn, chØ cßn l¹i truyÒn thèng lμm n«ng nghiÖp nh−ng sinh ho¹t biÓn vÉn cßn dÊu Ên trong tÝn ng−ìng, lÔ héi.
Trong tÝn ng−ìng lÔ héi Ch¨m, ng−êi Ch¨m cßn thê ThÇn BiÓn (Yang Tasik), ThÇn Sãng BiÓn (Po Riyak), ThÇn ChÌo ThuyÒn (Po Tang Ahauk). C¸c vÞ thÇn nμy ®Òu g¾n liÒn víi biÓn: Po In− N−gar sinh ra tõ bät biÓn; Po Riyak th−êng
7. Xem: V¨n Mãn. LÔ Rija N−gar- mét lo¹i h×nh tÝn ng−ìng d©n gian Ch¨m ®éc ®¸o, B®d., tr, 47.
8. Theo bµi h¸t Katª vÒ c¸c vÞ thÇn ®· tr×nh bµy.
“chÌo thuyÒn vμo lóc ®ªm khuya, h¹ buåm cho thuyÒn ch¹y, nghe tiÕng väng l¹i trong sãng biÓn”; cßn Po Tang Ahauk th× “ng−êi ta cã nhμ ®Ó ë, ngμi lμm nhμ tró ngô ë ®¹i d−¬ng”, “thuyÒn ngμi nhuém mμu chμm, dμi 37 s¶i, cho thuyÒn
®i trªn sãng”(9).
Trong lÔ héi móa Rija Ch¨m khi cóng ThÇn Sãng BiÓn, ®Æc biÖt lμ ThÇn ChÌo ThuyÒn th× thÇy M−du«n h¸t nh÷ng bμi th¸nh ca, néi dung miªu t¶ biÓn c¶, c¶nh lao ®éng trªn biÓn, thÇy Bãng th× cÇm c©y chÌo thuyÒn móa phô ho¹ nhÞp chÌo thuyÒn trªn nÒn nh¹c m« pháng l¹i nhÞp vç cña sãng biÓn, ®iÖu nh¹c ®ã gäi lμ ®iÖu
“Po tang Ahuak”. Trong lÔ héi móa lín (Rija praung), ng−êi Ch¨m cßn cã tôc h¸t bμi V¶i chμi (pu¬c jal) diÔn t¶ l¹i c¶nh kÐo l−íi, ®¸nh c¸ trªn biÓn. Còng trong lÔ nμy, ng−êi Ch¨m cßn ®ãng hai chiÕc thuyÒn nhá b»ng gç (ahauk) g¾n víi nhiÒu sù tÝch, huyÒn tho¹i cña biÓn. Cuèi cïng hai chiÕc thuyÒn ®−îc th¶ tr«i s«ng, tr«i biÓn lμm chñ ®Ò kÕt thóc nghi lÔ(10).
Trong lÔ héi Ch¨m, mét sè lÔ kh«ng chØ cã tæ chøc ë c¸c ®Þa ®iÓm nh− mám nói, bê s«ng, bê ruéng, ®Òn th¸p, th¸nh
®−êng ë lμng Ch¨m mμ mét sè lÔ liªn quan ®Õn biÓn th× ng−êi Ch¨m tæ chøc ë ven biÓn, ë c¸c cöa biÓn nh− lÔ cÇu ®¶o (Palau sah), lÔ cóng ThÇn Sãng BiÓn (Po Riyak), lÔ cóng hoμng hËu Bis«i ë Hßn §á (Mü T−êng, Ninh ThuËn), v.v… Chñ ®Ò cña lÔ nμy lμ h−íng ra biÓn, ngoμi tôc cóng ®a thÇn th× c¸c lÔ chñ yÕu cóng c¸c vÞ thÇn liªn quan ®Õn biÓn nh− nªu trªn.
ë nghi lÔ nμy ng−êi Ch¨m lu«n cÇu mong c¸c vÞ thÇn biÓn cho “m−a thuËn giã hoμ, t«m c¸ ®Çy khoang”(11).
Trong lÔ héi Ch¨m, s¶n phÈm d©ng cóng thÇn linh ngoμi lÔ vËt lμ s¶n phÈm ch¨n nu«i vμ trång trät (c¬m, canh, gμ, dª, r−îu, trøng…) th× còng cã lÔ vËt cña biÓn
c¶ nh− c¸ biÓn kh«, c¸ ®uèi, con vÝt, èc biÓn trong mét sè lÔ nh− Ramwan, lÔ cóng tÕ thÇn Puis, Payak, v.v… §Æc biÖt,
®a sè trong c¸c lÔ nghi ë ®Òn th¸p, lÔ cóng tÕ thÇn linh, lÔ tÕ tr©u ®Òu cã ®Üa g¹o lÔ vμ 3 vá sß gäi lμ “Brah kran”(12). §©y lμ biÓu tr−ng cho sù hoμ hîp cña ng−êi Ch¨m ë vïng cao lμm lóa n−íc vμ vïng thÊp lμm nghÒ ®i biÓn mÆc dï hä lu«n lÊy nghÒ n«ng lμm gèc.
Nãi chung lÔ héi Ch¨m l−u l¹i nhiÒu dÊu Ên v¨n ho¸ kh¸c nhau, trong ®ã lÔ héi ®· t¸i t¹o ®−îc mét c¸ch sinh ®éng vÒ sinh ho¹t n«ng nghiÖp vμ nghÒ ®i biÓn.
Th«ng qua ®ã chóng ta thÊy râ dÊu Ên cña tôc thê thÇn n«ng vμ thÇn biÓn cña ng−êi Ch¨m. Tôc thê Êy, ®Õn l−ît m×nh gãp phÇn quan träng trong viÖc h×nh thμnh vμ phong phó thªm lo¹i h×nh tÝn
ng−ìng ®a d¹ng, ®Æc s¾c cña ng−êi Ch¨m.
II. tÝn ng−ìng phån thùc
TÝn ng−ìng phån thùc hay nãi c¸ch kh¸c lμ t− t−ëng l−ìng lËp (dualism), hay triÕt lÝ ©m - d−¬ng (yin- yang) trong lÔ héi Ch¨m ®−îc biÓu hiÖn s©u s¾c trªn nhiÒu b×nh diÖn.
Tr−íc tiªn, tÝn ng−ìng trong lÔ héi Ch¨m lμ lμ kÕt qu¶ cña sù nhËn thøc vÒ vò trô, nh©n sinh quan cña ng−êi trªn d¶i ®Êt MiÒn Trung cã khÝ hËu kh¾c nghiÖt. T− liÖu cæ Ch¨m cã ghi l¹i r»ng, vò trô ban ®Çu lμ mét câi h− v« (ekal), tèi t¨m mï mÞt gåm cã hai phÇn: PhÇn trªn lμ câi h− v« thuéc vÒ trêi (akal) vμ phÇn
9. Theo bµi th¸nh ca cóng c¸c vÞ thÇn ë lÔ móa Rija Ch¨m. Tôc móa h¸t chÌo thuyÒn vµ tôc th¶ 2 chiÕc thuyÒn lu«n cã mÆt trong bµi móa lín (Rija praung).
10. Tôc móa h¸t chÌo thuyÒn vµ tôc th¶ 2 chiÕc thuyÒn lu«n cã mÆt trong bµi móa lín (Rija praung).
11. Lêi cÇu khÊn cña thÇy Bãng trong lÔ cÇu ®¶o (Palau Sah) ë cña biÓn Mü T©n, Ninh ThuËn n¨m 1993.
12. G¹o lÔ bµ Bãng.
d−íi thuéc vÒ ®Êt (tan−h riya). Sau ®ã vò trô sinh ra ThÇn Trêi (Po Lingik) - ThÇn
§Êt (Po Tan−h Riya) vμ ThÇn MÑ (Po In−) - ThÇn Cha (Po Yang Am−). Tõ ®ã ThÇn Trêi kÕt hîp víi ThÇn §Êt; ThÇn MÑ kÕt hîp víi ThÇn Cha mμ sinh ra mu«n loμi v¹n vËt(13). Nh− vËy viÖc ph©n chia ThÇn Trêi vμ ThÇn §Êt; ThÇn MÑ vμ ThÇn Cha
®Ó råi cuèi cïng hîp nhÊt c¸c cÆp ®ã l¹i víi nhau chÝnh lμ sù kh¸i qu¸t ho¸ ®Çu tiªn, lμ tiÒn ®Ò ®Ó h×nh thÇn cÊu tróc l−ìng hîp, tÝn ng−ìng phån thùc trong lÔ héi Ch¨m. Theo tinh thÇn ®ã, ng−êi Ch¨m lu«n mang vμo lÔ héi t− t−ëng ph©n chia sù vËt lμm hai nöa ®Ó ph¸t triÓn vμ råi g¾n l¹i ®Ó tr−êng tån.
Mét lÔ héi Ch¨m, cô thÓ lμ lÔ héi móa Rija, lu«n ®−îc ph©n chia thμnh hai h×nh thøc lÔ cóng kh¸c nhau gi÷a dßng Nói (atau c¬k) vμ dßng BiÓn (atau tasik);
Còng nh− tªn ®Êt, tªn vïng trong lÔ héi, trong c¸c bμi th¸nh ca h¸t vÒ thÇn th¸nh, ng−êi Ch¨m lu«n cã ý niÖm vÒ cÊu tróc l−ìng hîp mang tÝnh phån thùc ®Ó h×nh thμnh, ph¸t triÓn sù vËt, hiÖn t−îng hay mét ®Êt n−íc, mét quèc gia. Trong lÞch sö,
®Êt n−íc ng−êi Ch¨m còng ®−îc cÊu thμnh bëi hai vïng, hai thÞ téc, hai céng
®ång: Ng−êi Ch¨m ë vïng cao (vïng nói) lμm nghÒ trång lóa chän c©y cau (Pin−ng) hoÆc h−¬u, chim, gμ; vμ ng−êi Ch¨m ë vïng thÊp (vïng biÓn) lμm nghÒ biÓn chän c©y dõa (Li-u) hoÆc c¸, r¾n, rïa…
lμm biÓu t−îng cho m×nh. Trong tÝn ng−ìng, t«n gi¸o ng−êi Ch¨m cã hai bé phËn: Ch¨m Ahiªr- Ch¨m ¶nh h−ëng Bμ la m«n vμ Ch¨m awal- Ch¨m ¶nh h−ëng Islam gi¸o. T−¬ng øng víi hai bé phËn nμy lμ hai hÖ thèng lÔ héi kh¸c nhau (lÔ héi ®Òn th¸p nh− lÔ héi Katª vμ lÔ héi ë th¸nh ®−êng nh− lÔ héi Ram−wan).
Trong lÔ héi Ch¨m, biÓu hiÖn cña tÝn ng−ìng phån thùc, t− duy cÆp ®«i cßn
ph¶i kÓ ®Õn ®Òn th¸p - mét kh«ng gian rÊt thiªng cña tÝn ng−ìng, cña lÔ héi Ch¨m. CÊu tróc cña ®Òn th¸p lu«n mang hai yÕu tè: ©m-d−¬ng, ®ùc-c¸i, löa-n−íc…
§ã lμ c¸c bÖ thê linga-yoni trong ®Òn th¸p Ch¨m. Linga biÓu hiÖn b»ng khèi trßn t−îng tr−ng cho d−¬ng vËt (®ùc) vμ Yoni biÓu hiÖn b»ng khèi vu«ng t−îng tr−ng cho ©m vËt (c¸i). Trong kiÕn tróc ®Òn miÕu cßn cã th¸p löa (Sang Yang Apui)
®Ó thê “thÇn löa” vμ th¸p cæng võa lμ lèi ra vμo, võa lμ n¬i “r−íc n−íc” t¾m thÇn.
§ång thêi, trong lèi kiÕn tróc nhμ cña cña ng−êi Ch¨m, ë khu«n viªn nhμ ph¶i cã nhμ ®ùc (sang m−y©u) vμ nhμ c¸i (sang y¬ hoÆc sang m−nai); l¹i ph¶i cã n−íc
®»ng §«ng (pangun ia) vμ löa ®»ng T©y (sang gin)… Hai yÕu tè ®ùc- c¸i, löa- n−íc kh«ng chØ t¹o cho ®Òn th¸p, nhμ cöa Ch¨m cã bè côc c©n xøng, hμi hoμ mμ nã cßn biÓu t−îng mét sù phån thùc, sinh s«i n¶y në.
Y phôc sö dông trong lÔ héi Ch¨m còng biÓu hiÖn yÕu tè ®ùc- c¸i, mÆt trêi- mÆt tr¨ng, ngμy - ®ªm, s¸ng - tèi. Y phôc cña chøc s¾c tu sÜ trong lÔ héi chØ cã hai mμu; ¸o mμu tr¾ng lμ mμu mÆt tr¨ng vμ quÊn kh¨n ®á lμ mμu mÆt trêi. Tuy vËy mçi bé phËn t«n gi¸o, chøc s¾c tu sÜ phôc vô lÔ héi Ch¨m ®Òu mang s¾c th¸i kh¸c nhau. Tu sÜ Ch¨m Bμ la m«n b¶n th©n lμ t−îng tr−ng cho ®ùc nh−ng l¹i mÆc ¸o dμi tr¾ng, bói tãc, ®eo tói h×nh ©m vËt t−îng tr−ng cho c¸i; ng−îc l¹i tu sÜ Ch¨m Bμ ni b¶n th©n t−îng tr−ng cho c¸i nh−ng ®Çu kh«ng ®Ó tãc, tr−íc cæ ¸o cã ®eo tói h×nh d−¬ng vËt t−îng tr−ng cho ®ùc. MÆc dï bÞ ph©n chia nh− vËy nh−ng gi÷a tu sÜ Ch¨m Ahiªr vμ tu sÜ Ch¨m awal kh«ng t¸ch rêi nhau, tuy hai nh−ng lμ mét,
13. T− liÖu cæ Ch¨m: “T×m hiÓu vÒ vô trô thuë hang hoang” cña thÇy Vç H¸n Ph¶i, 70 tuæi (Chung Mü, Ninh ThuËn).
trong ©m cã d−¬ng, trong d−¬ng cã ©m, chuyÓn ho¸ héi nhËp lÉn nhau.
CÊu tróc l−ìng hîp cßn biÓu hiÖn ngay trªn y phôc truyÒn thèng cña ng−êi phô n÷ Ch¨m. Y phôc nμy ®−îc cÊu t¹o thμnh hai phÇn: phÇn trªn mμu nãng (xanh, ®á, vμng) vμ phÇn d−íi mμu l¹nh (tr¾ng) hoÆc ng−îc l¹i. §Æc biÖt trong ®¸m tang, y phôc liÖm cho ng−êi chÕt ph¶i ®−îc xen kÏ theo quy luËt ©m-d−¬ng (mμu l¹nh- nãng) mμ ng−êi Ch¨m gäi lμ “sa yu¬r sa kl¨m”.
Ng−êi Ch¨m cßn cã lÞch ph¸p ®Ó xem ngμy lμnh th¸ng tèt phôc vô lÔ héi gäi lμ
“Sakawi bauh liteh”. LÞch nμy ®−îc ph©n chia lμm hai lo¹i: ©m lÞch cña ng−êi awal tÝnh ngμy th¸ng theo chu k× MÆt Tr¨ng gäi lμ “Sakawi awal” dïng ®Ó phôc vô lÔ héi ë th¸nh ®−êng (sang m−gik). Vμ lÞch cña ng−êi Ch¨m Ahiªr tÝnh ngμy th¸ng theo chu k× MÆt Trêi (d−¬ng), gäi lμ
“Sakawi ahiªr” dïng ®Ó phôc vô c¸c lÔ héi ë ®Òn th¸p vμ ngμy ®¸m c−íi, ®¸m tang, vμo nhμ míi cho c¶ Ch¨m Ahiªr vμ Ch¨m awal. LÞch Ch¨m cã 8 can nh−ng ng−êi Ch¨m chia ra 4 can (Lik, hak, jim, j−i) thuéc vÒ trêi; vμ 4 can cßn l¹i (Dal, bak, wao,jim) thuéc vÒ ®Êt (©m). Ngμy th¸ng trong lÞch Ch¨m còng chia lμm hai phÇn ©m vμ d−¬ng.
TÝn ng−ìng phån thùc cßn ®−îc ng−êi Ch¨m tu©n thñ nghiªm ngÆt trong tõng lÔ héi. Mçi lo¹i lÔ héi ®Òu mang mét biÓu tr−ng riªng, hoÆc lμ t−îng tr−ng cho
“cha- mÑ”, “trêi- ®Êt”, hoÆc lμ cho “löa- n−íc”. Ch¼ng h¹n lÔ héi Katª cña ng−êi Ch¨m cóng vμo th¸ng 7 lμ lÔ cóng cho c¸c vÞ nam thÇn Po Klaung Garai, Po Rame- thuéc vÒ trêi (cha); vμ lÔ cóng Chabun vμo th¸ng 9 lμ lÔ cóng cho c¸c n÷ thÇn Po In− N−gar- thuéc vÒ ®Êt (mÑ). Trong lÔ cóng ng−êi Ch¨m cßn cã lÔ cóng “thÇn löa” (yu¬r-yang)- thuéc vÒ löa ë ®Òn th¸p
vμo th¸ng 4 lÞch Ch¨m vμ lÔ cóng “cÇu
®¶o” ë c¸c biÓn - thuéc vÒ n−íc.
Trong lÔ héi Ch¨m mÆc dï cïng mét nghi lÔ nh−ng thÇn linh hä lu«n s¾p xÕp thμnh hai hÖ thèng: thÇn linh Ahiªr- Ch¨m ¶nh h−ëng Bμ la m«n (yang bimon) vμ thÇn linh awal- Ch¨m ¶nh h−ëng Islam gi¸o (yang birow). Theo ®ã lÔ vËt cóng c¸c vÞ thÇn linh míi (yang birow) ph¶i lμ mãn chay (kaya yu¬r) thuéc vÒ d−¬ng nh− x«i, r−îu, trøng, hoa qu¶, trÇu cau… vμ lÔ vËt cóng cho thÇn linh ë ®Òn th¸p lμ mãn mÆn (kaya kl¨m) thuéc vÒ
©m nh− dª, gμ, c¬m canh… LÔ vËt ®−îc s¾p xÕp theo thø thù nhÊt ®Þnh, cóng cho n÷ thÇn th× lÔ vËt ph¶i ®−îc xÕp 9 tÇng trªn m©m lÔ vμ cóng cho nam thÇn th× lÔ vËt ®−îc xÕp theo 7 tÇng (mçi tÇng cã b¸nh tÐt, tr¸i c©y). Tr¸i c©y, hoa qu¶, ch¼ng h¹n nh− chuèi cóng cho ThÇn Trêi th× ph¶i ®Ó ngöa vμ cóng cho ThÇn §Êt th× ph¶i ®Ó óp. ThÞt dª gμ cóng tÕ vÞ thÇn còng ®−îc ph©n chia lμm hai phÇn: phÇn
®Çu, hai ch©n tr−íc, tim, gan, phæi cña con dª, gμ luéc ®−îc ®Æt trªn m©m cao cã
®Õ thuéc vÒ d−¬ng (salai) vμ tõ phÇn rèn
®Õn hai ch©n sau cña con dª, gμ ®Æt ë m©m thÊp thuéc vÒ ©m (patui). ChiÕu tr¶i
®Ó cóng (ciew bang) còng vËy. ChiÕu tr¶i cóng ThÇn Trêi (Po) th× tr¶i ngöa (mÆt chÝnh) vμ chiÕu tr¶i cóng ThÇn §Êt th×
tr¶i óp (mÆt tr¸i).
LÔ héi cña ng−êi Ch¨m th−êng diÔn ra trong hai ngμy vμ cã hai phÇn gäi lμ ngμy vμo (tam− yang) th−êng cóng vμo buæi chiÒu (©m) vμ ngμy ra (tabik yang) th−êng cóng vμo buæi s¸ng (d−¬ng). Bªn c¹nh ®ã, thÇy cóng lÔ còng lu«n cã cÆp
®«i nh− ThÇy kÐo ®μn Rabap (nam) lu«n cóng lÔ víi bμ Bãng trong nghi lÔ ®Òn th¸p vμ ThÇy gâ trèng (M−du«n) víi Vò s− (Muk Rija) hoÆc víi thÇy Bãng trong lÔ móa ë lμng Ch¨m. CÊu tróc l−ìng hîp
cña ng−êi Ch¨m kh«ng chØ dõng l¹i ë thÇy cóng lÔ mμ cßn h×nh thμnh cÆp ®«i gi÷a Nam thÇn- N÷ thÇn; gi÷a vïng cao- vïng thÊp; gi÷a nói- biÓn. Trong lÔ cóng nam thÇn Po Klaung Garai, Po Rame…
lu«n g¾n víi n÷ thÇn Po In− N−gar; Po Bin Thu«r (ChÕ Bång Nga) th× g¾n víi hoμng hËu Bi s«i; Po Riyak (ThÇn Sãng BiÓn) g¾n víi n÷ thÇn Po Nai (n÷ hoμng
®i tu), v.v…
H¬n thÕ n÷a, tÝn ng−ìng phån thùc, cÊu tróc l−ìng hîp hay t− duy cÆp trong lÔ héi Ch¨m cßn biÓu hiÖn trong nh÷ng bμi th¸nh ca, h¸t vÒ truyÒn thuyÕt, tiÓu sö c¸c vÞ thÇn. TruyÒn thuyÕt vμ nh÷ng bμi th¸nh ca trong lÔ héi Ch¨m cho r»ng, Po N−gar tõ trêi gi¸ng trÇn xuèng ë nói
§¹i An (Lang Li Gi) nh−ng sau ®ã l¹i nhËp vμo th©n trÇm tr«i ra “biÓn c¶” ®i lÊy chång Trung Hoa. Po Riyak cuéc ®êi vμ sù nghiÖp g¾n víi “biÓn c¶” nh−ng cuèi cïng thÇn l¹i ho¸ th©n vμo “t¶ng ®¸ nói”
(Po Iwah tam− di bauh tali). T−¬ng tù Po Nai khëi ®Çu sù nghiÖp ë “nói cao” nh−ng cuèi cïng n÷ hoμng ®i tu l¹i vÒ víi “biÓn c¶” (Nai m−in di kr−k riyak)(14).
Trong lÔ héi Ch¨m, cã tôc h¸t ®èi ®¸p trong lÔ héi móa ®Çu n¨m Rija vμ lÔ cóng n÷ thÇn Po In− N−gar:
H¸t vÒ thÇn MÑ xø së Po N−gar(15): Nam h¸t: Sa boh kok par m−ng page lek din e hamu ak.
N÷ h¸t: Sa boh kok mung klam lek di dam hamu n−h.
T¹m dÞch:
Nam h¸t: Cß bay trong buæi s¸ng tinh m¬, cß bay cß ®Ëu trªn ®ång phï sa.
N÷ h¸t: Cß bay trong ®ªm tèi mÞt mï, cß bay cß ®Ëu trªn ®ång lóa xanh.
Trong tôc h¸t ®èi ®¸p trªn lu«n cã nam cã n÷. H¸t ®èi nhau tõng ®o¹n tõng
ý. C¸c cÆp tõ ®èi nhau trong bμi h¸t nªu trªn nh−: “buæi s¸ng- ®ªm tèi”, “tinh m¬- mÞt mï”, “®ång phï sa - ®ång lóa xanh”.
Ngoμi h¸t ®èi ®¸p, ng−êi Ch¨m cßn cã tôc móa phån thùc trong nghi lÔ do mét ng−êi ®μn «ng kháe m¹nh trong lμng vμ bμ Bãng ®¶m nhiÖm. Ng−êi ®μn «ng lóc móa cÇm ba c©y d−¬ng vËt b»ng gç nhón nh¶y cho ®Çu d−¬ng vËt chÊm xuèng ®Êt trong sù thóc giôc cña trèng nh¹c Ch¨m vμ tiÕng hß reo cña d©n lμng. H×nh ¶nh móa phån thùc mμ c©y d−¬ng vËt chÊm xuèng ®Êt theo t− duy ng−êi Ch¨m lμ sù giao thoa gi÷a trêi - ®Êt, ®ùc - c¸i vμ mÑ - cha.
Nh×n chung, trong tÝn ng−ìng phån thùc, c¸c cÆp ®èi lËp ®−îc ng−êi Ch¨m lu«n ®Æt bªn nhau, hoμ hîp víi nhau ®Ó t¹o thμnh mét thÓ thèng nhÊt. Cã nh− vËy th× míi m−a thuËn giã hoμ; con ng−êi, c©y cèi, vËt nu«i míi sinh s«i n¶y në, søc kháe dåi dμo, an khang thÞnh v−îng, t«m c¸ ®Çy khoang, con ch¸u ®Çy ®μn. §Æc tr−ng nμy kh«ng chØ cã riªng trong nÒn v¨n ho¸ Ch¨m mμ cßn lμ mÉu sè chung cña nÒn v¨n ho¸ §«ng Nam ¸ vμ c¶ c¸c d©n téc sinh sèng ë ph−¬ng Nam nh− Trung Quèc, ViÖt Nam, Lμo, Campuchia, v.v… §Æc biÖt ë n−íc ta lo¹i h×nh v¨n ho¸ nμy cßn ®−îc thÊy ë d©n téc Kinh vμ c¸c d©n téc ë T©y nguyªn. ThÕ nh−ng ®Æc tr−ng v¨n ho¸ nμy l¹i rÊt ®iÓn h×nh, æn ®Þnh, bÒn v÷ng vμ nhÊt qu¸n trong ®êi sèng v¨n ho¸ vËt chÊt vμ tinh thÇn, ®Æc biÖt lμ trong tÝn ng−ìng, lÔ héi cña ng−êi Ch¨m./.
14. Theo bµi h¸t lÔ vÞ thÇn trong lÔ héi móa ®Çu n¨m Rija N−gar.
15. Bµi h¸t ®èi ®¸p (dauh sa) trong lÔ móa ®Çu n¨m (Rija n−gar) th«n BÝnh NghÜa, Ninh ThuËn n¨m 1993.
T− liÖu ®iÒn d· do «ng La Xu©n §iÓm, 65 tuæi ë BÝnh NghÜa, Ninh ThuËn cung cÊp. Xem thªm V¨n Mãn: LÔ Rija- Mét tÝn ng−ìng d©n gian Ch¨m ®éc
®¸o, B®d.
