t«n gi¸o ë n−íc ngoμi
Mét sè vÊn ®Ò cña Islam gi¸o trong ®êi sèng x· héi hiÖn ®¹i
I. Vμi ý kiÕn vÒ tªn gäi
Islam gi¸o lμ mét trong ba t«n gi¸o lín cña thÕ giíi hiÖn nay. §©y lμ t«n gi¸o ®éc thÇn xuÊt hiÖn ë phÝa T©y ArËp vμo ®Çu thÕ kØ VII. Ng−êi s¸ng lËp ra t«n gi¸o nμy lμ nhμ tiªn tri Mohammed (tiÕng Ph¸p – Mahomet). Trong tiÕng ArËp, Islam cã nghÜa lμ "sù phôc tïng”, “sù v©ng lêi”.
Nh÷ng ng−êi theo Islam gi¸o lu«n bμy tá
®øc tin tuyÖt ®èi vμo §Êng Tèi cao cña m×nh lμ Allah. Hä ®−îc gäi lμ c¸c muslim – c¸c tÝn ®å Islam gi¸o. HiÖn nay, ë hÇu hÕt c¸c n−íc ®Òu dïng thuËt ng÷ Islam
®Ó gäi tªn t«n gi¸o nμy. Riªng ë ViÖt Nam, c¶ trong ng«n ng÷ ®êi th−êng, còng nh− trong ng«n ng÷ s¸ch b¸o khoa häc
®Òu gäi t«n gi¸o ®éc thÇn nμy lμ Håi gi¸o hay ®¹o Håi. T×m hiÓu b−íc ®Çu vÒ vÊn
®Ò nμy, chóng t«i ®−îc biÕt, tªn gäi Håi gi¸o hay ®¹o Håi ë ViÖt Nam cã xuÊt xø tõ tªn gäi mét d©n téc thiÓu sè sinh sèng chñ yÕu ë khu tù trÞ Ninh H¹ cña Trung Quèc vμ t«n gi¸o cña hä - ®ã lμ ng−êi Håi (Hui). D©n téc nμy h×nh thμnh tõ thÕ kØ V sau C«ng nguyªn gåm nhiÒu yÕu tè nh−
TuyÕc, H¸n, M«ng Cæ, M·n Ch©u, Uigua (Uighur), Duy Ng« NhÜ, ArËp, v.v… Theo Tõ ®iÓn B¸ch khoa ViÖt Nam, Håi gi¸o du nhËp vμo d©n téc Håi tõ Trung ¸ vμo thÕ kØ XV(1). Còng cã ý kiÕn cho r»ng tªn gäi
NguyÔn V¨n Dòng(*)
®¹o Håi - ®¹o cña ng−êi Håi Hét cã tõ thÕ kØ VIII ®Õn thÕ kØ X(2). ë ®©y chóng t«i kh«ng cã ý ®Þnh ®i s©u t×m hiÓu xem Håi gi¸o du nhËp vμo d©n téc Håi tõ bao giê.
Môc ®Ých cña chóng t«i lμ t×m hiÓu xem tr−íc khi t«n gi¸o nμy du nhËp vμo d©n téc Håi th× nã ®· mang tªn Håi gi¸o hay ch−a vμ nÕu ch−a th× ta ph¶i gäi nh− thÕ nμo cho ®óng tªn cña nã. Chóng t«i ®ång ý víi c¸ch ®Æt vÊn ®Ò cho r»ng tªn gäi ®¹o Håi cã tõ sau khi nã du nhËp vμo d©n téc Håi vμ dïng ®Ó chØ t«n gi¸o mμ ng−êi Håi theo. T«n gi¸o nμy ®−îc du nhËp tõ vïng Trung ¸ trong qu¸ tr×nh ng−êi Håi giao th−¬ng víi ng−êi ArËp, ng−êi Ên §é theo Islam gi¸o. Tõ c¸ch ®Æt vÊn ®Ò trªn ®©y chóng t«i thÊy ë n−íc ta cÇn thay ®æi l¹i c¸ch gäi tªn t«n gi¸o nμy cho chÝnh x¸c,
®óng víi b¶n chÊt cña nã vμ phï hîp víi c¸ch gäi cña céng ®ång quèc tÕ. HiÖn nay, chóng ta ®ang dïng mét tªn gäi c¸ biÖt
®Ó thay thÕ mét tªn gäi phæ biÕn, nghÜa lμ dïng tªn gäi Håi gi¸o ®Ó thay thÕ cho tªn gäi Islam gi¸o. ViÖc gäi tªn nh− thÕ hoμn toμn kh«ng thÝch hîp vμ kh«ng chÝnh x¸c
*. TS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.
1. Xem: Tõ ®iÓn B¸ch khoa ViÖt Nam. T.2, Hµ Néi 2002, tr. 361.
2. Xem: L−¬ng Ninh. Håi gi¸o trong thÕ giíi hiÖn
®¹i. T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1-2000, tr.61.
vÒ mÆt khoa häc. Chóng ta cã thÓ gäi tªn t«n gi¸o mμ ng−êi Håi theo – Håi gi¸o – lμ Islam gi¸o, nh−ng sÏ kh«ng chÝnh x¸c nÕu chóng ta gäi mét t«n gi¸o bao trïm kh«ng chØ mét nÒn v¨n ho¸ ArËp mμ cßn bao trïm nhiÒu nÒn v¨n ho¸ cña nhiÒu d©n téc kh¸c trªn thÕ giíi – Islam gi¸o - lμ Håi gi¸o, t«n gi¸o mang tªn mét d©n téc vμ nÒn v¨n ho¸
mμ nã du nhËp vμo. NÕu nh− (ë ®©y ch÷
nÕu ®· kh«ng x¶y ra) vïng ®Êt mμ ng−êi Håi c− tró lμ n¬i ph¸t tÝch cña t«n gi¸o nμy vμ tõ ®©y lan to¶ ®i c¸c n¬i kh¸c th× tªn gäi Håi gi¸o kh«ng cã g× ph¶i bμn c·i. H¬n n÷a, ngay c¶ ë Trung Quèc hiÖn nay ng−êi ta còng kh«ng gäi t«n gi¸o nμy lμ Håi gi¸o mμ trong c¸c v¨n b¶n chÝnh thøc còng nh−
trong s¸ch b¸o khoa häc, nã ®Òu ®−îc gäi b»ng mét tªn gäi chung lμ Islam gi¸o.
Do vËy, dï lμ mét c¸ch gäi theo thãi quen ®· cã tõ l©u (chóng t«i ch−a cã ®iÒu kiÖn t×m hiÓu tªn gäi Håi gi¸o lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn ë n−íc ta vμo thêi gian nμo), song, chóng ta còng vÉn cÇn ph¶i thay ®æi thãi quen ®ã cho phï hîp víi b¶n chÊt cña sù viÖc vμ nhÊt lμ trong thêi ®¹i hiÖn nay, khi xu thÕ héi nhËp vμ toμn cÇu ho¸ ®ang lμ mét tÊt yÕu lÞch sö th× ®©y lμ mét viÖc rÊt nªn lμm. XuÊt ph¸t tõ vÊn
®Ò ®· nªu, trong bμi viÕt nμy còng nh−
c¸c ®Ò tμi nghiªn cøu tiÕp theo vÒ t«n gi¸o nμy, chóng t«i xin ®−îc dïng thuËt ng÷ Islam gi¸o, ®¹o Islam thay cho thuËt ng÷ Håi gi¸o vμ ®¹o Håi vμ coi ®©y lμ mét ý kiÕn gãp phÇn ®Ýnh chÝnh l¹i tªn cho mét t«n gi¸o thÕ giíi víi h¬n 1 tØ tÝn ®å ë kh¾p c¸c ch©u lôc mμ l©u nay ë n−íc ta vÉn quen gäi mét c¸ch thiÕu chÝnh x¸c.
ii.vμi nÐt s¬ l−îc vÒ tÝn ®å Islam gi¸o hiÖn nay
Ra ®êi muén h¬n hai t«n gi¸o kh¸c lμ PhËt gi¸o vμ Kit« gi¸o nh−ng Islam gi¸o
cã tèc ®é ph¸t triÓn vμ ®é lan to¶ rÊt nhanh. Theo thèng kª cña Liªn HiÖp Quèc, sè l−îng tÝn ®å Islam gi¸o tõ gi÷a thÕ kØ XX ®Õn nay ph¸t triÓn rÊt nhanh:
N¨m 1950 cã 418 triÖu, ®Õn n¨m 1990 con sè ®ã lμ 1.007 triÖu, m−êi n¨m sau, n¨m 2000, sè tÝn ®å ®¹t tíi kho¶ng 1.200 triÖu vμ dù kiÕn ®Õn n¨m 2020 sè tÝn ®å Islam gi¸o trªn toμn thÕ giíi sÏ ®¹t tíi 1.745 triÖu(3). Theo mét thèng kª kh¸c, vμo nh÷ng n¨m cuèi cïng cña thÕ kØ XX tÝn ®å Islam gi¸o chiÕm 17% d©n sè thÕ giíi, trong ®ã c¸c n−íc Trung – CËn §«ng lμ 550 triÖu, c¸c n−íc Ch©u Phi lμ 230 triÖu, c¸c n−íc céng hoμ Trung ¸ thuéc Liªn X« lμ 45 triÖu, c¸c n−íc Ch©u ¢u lμ 9 triÖu, c¸c n−íc Ch©u Mü lμ 2 triÖu.
N−íc cã ®«ng tÝn ®å Islam gi¸o nhÊt lμ In®«nªxia víi 147 triÖu, chiÕm 82% d©n sè. N−íc cã tØ lÖ tÝn ®å Islam gi¸o cao nhÊt so víi tæng d©n sè lμ Thæ NhÜ Kú chiÕm 99%, tiÕp ®ã lμ Pakistan chiÕm 97%, Trung §«ng vμ B¾c Phi chiÕm 90%, Ai CËp chiÕm 85%, Bangladesh chiÕm 80%, v.v…(4) ë ViÖt Nam, sè l−îng tÝn ®å Islam gi¸o kh«ng ®«ng, xÕp thø 6 sau PhËt gi¸o, C«ng gi¸o, Tin Lμnh, Cao §μi, PhËt gi¸o Hoμ H¶o. TuyÖt ®¹i ®a sè tÝn ®å Islam gi¸o lμ ng−êi Ch¨m. Trong tæng sè h¬n 64.000 tÝn ®å, Ch¨m Islam chiÕm h¬n 25.000 ng−êi, Ch¨m Bμni chiÕm h¬n 39.000 ng−êi(5).
3. Xem: Håi gi¸o ë mét sè n−íc Ch©u Phi qua c¸c con sè. T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 5-2002, tr. 69.
4. Theo: Younis Tawfik. Islam. Liana Levi Edit.
1997 et 2001, p. 142.
5. Theo: Lª NhÈm. VÒ Céng ®ång Håi gi¸o ë ViÖt Nam hiÖn nay. T¹p chÝ Nghiªn cøu t«n gi¸o. Sè 6-2003, tr. 32.
HiÖn nay theo quan ®iÓm cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu ë n−íc ta vµ cña Ban T«n gi¸o ChÝnh phñ, Håi gi¸o ë ViÖt Nam gåm hai céng ®ång: Ch¨m Bµni (Håi gi¸o cò) vµ Ch¨m Islam (Håi gi¸o míi). Song, còng cã mét sè ý kiÕn cho r»ng Ch¨m Bµni kh«ng ph¶i lµ Håi gi¸o. ë ®©y chóng t«i kh«ng tham gia vµo tranh luËn nµy.
VÒ thμnh phÇn tÝn ®å Islam gi¸o ë mçi n−íc, mçi khu vùc cã nh÷ng sù kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh. ë c¸c n−íc Ên §é, Pakistan, Bangladesh ®a sè tÝn ®å Islam gi¸o lμ nh÷ng ng−êi n«ng d©n, thî thñ c«ng. §èi víi c¸c n−íc nh− Thæ NhÜ Kú, Iran, Malayxia vμ mét sè n−íc §«ng Nam ¸ kh¸c th× tÝn ®å Islam gi¸o phÇn ®«ng lμ c¸c c− d©n thμnh thÞ vμ tiÓu th−¬ng. T¹i c¸c n−íc Ch©u Phi, tÝn ®å Islam gi¸o lμ nh÷ng ng−êi da ®en víi nÒn kinh tÕ chËm ph¸t triÓn. Cßn t¹i n¬i s¶n sinh ra Islam gi¸o - ®ã lμ c¸c quèc gia ArËp – th× thμnh phÇn tÝn ®å gåm c¶ nh÷ng c− d©n thμnh thÞ vμ nh÷ng ng−êi n«ng d©n ë n«ng th«n cã tr×nh ®é ph¸t triÓn cao. TÝn ®å Islam gi¸o ë c¸c n−íc Ch©u ¢u lμ ®éi ngò trÝ thøc, c«ng nh©n lμnh nghÒ, c¸c th−¬ng nh©n. Hä tËp trung chñ yÕu ë c¸c ®« thÞ lín. Nh− vËy, xÐt vÒ thμnh phÇn tÝn ®å, céng ®ång Islam gi¸o lμ mét céng ®ång t«n gi¸o ®a v¨n ho¸, ®a d©n téc víi tr×nh
®é ph¸t triÓn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi ë c¸c møc ®é kh¸c nhau tõ rÊt thÊp ®Õn kh¸ cao vμ trong lÞch sö hä ®· tõng lμ nh÷ng ng−êi ®i chinh phôc vμ nh÷ng th−¬ng nh©n n¨ng ®éng. HiÖn nay, truyÒn thèng n¨ng ®éng nμy vÉn ®−îc tiÕp tôc ph¸t huy vμ lan to¶ kh«ng nh÷ng sang c¸c quèc gia chËm ph¸t triÓn ë ¸ - Phi mμ c¶ sang c¸c quèc gia ph¸t triÓn
¢u – Mü. Tuy nhiªn, sù ®a d¹ng vÒ v¨n ho¸ cña Islam gi¸o chØ mang tÝnh t−¬ng
®èi. Sù thèng nhÊt vÒ ®øc tin t«n gi¸o míi lμ nÐt ®Æc tr−ng cña Islam gi¸o. §èi víi c¸c tÝn ®å Islam gi¸o dï ë bÊt cø n¬i ®©u, bÊt k× d©n téc nμo, sù phôc tïng §Êng Tèi cao lu«n lμ nguyªn t¾c tèi th−îng. §èi víi hä, kh«ng cã Chóa Trêi nμo kh¸c ngoμi Allah vμ §Êng Tiªn tri cña Ngμi lμ Mohammed. Trong tiÕng ArËp, Allah kh«ng ph¶i lμ tªn riªng cña mét vÞ thÇn,
®ã chØ lμ danh tõ ®Ó chØ §Êng Tèi cao, ®éc nhÊt, gièng nh− Thiªn Chóa (God, Divine) cña ng−êi Kit« gi¸o vμ ng−êi Do Th¸i gi¸o. TÝn ®å Islam gi¸o tin r»ng nh÷ng g× mμ Allah muèn ®èi víi loμi ng−êi ®Òu ®· ®−îc ghi trong Kinh Koran vμ bæn phËn cña hä lμ ph¶i phôc tïng theo ý chÝ cña Ngμi. Lμ tÝn ®å Islam gi¸o cã nghÜa lμ phã th¸c m×nh cho ý muèn cña §øc Allah, mäi viÖc ®Òu lμm theo sù chØ b¶o cña Ngμi. Víi mét ®øc tin b×nh dÞ nh− thÕ nªn c¸c tÝn ®å Islam gi¸o lu«n tu©n thñ nghiªm ngÆt n¨m bæn phËn quan träng, th−êng ®−îc gäi lμ N¨m Cét trô cña Islam gi¸o. §ã lμ:
1. X¸c nhËn ®øc tin (Shahadah). Mçi tÝn
®å Islam gi¸o ph¶i x¸c nhËn r»ng chØ cã mét Th−îng §Õ tèi cao duy nhÊt lμ §øc Allah, ngoμi ra kh«ng cã mét vÞ thÇn nμo c¶ vμ x¸c nhËn Mohammed lμ sø gi¶ cña Ngμi.
2. CÇu nguyÖn (Salat). H»ng ngμy, mçi tÝn ®å Islam gi¸o ph¶i cÇu nguyÖn ®ñ 5 lÇn vμo c¸c thêi gian nh− sau: lóc mÆt trêi mäc, buæi tr−a, buæi chiÒu, lóc mÆt trêi lÆn, buæi tèi tr−íc khi ®i ngñ. Tr−íc
®©y, giê cÇu nguyÖn ®−îc mét ng−êi ®μn
«ng (gäi lμ Muezzin) nh¾c nhë tõ c¸c th¸p c¹nh th¸nh ®−êng. Ngμy nay, ng−êi ta dïng hÖ thèng ph¸t thanh vμ truyÒn h×nh. Cø ®Õn giê quy ®Þnh, c¸c tÝn ®å Islam gi¸o l¹i bá hÕt c¸c c«ng viÖc ®ang lμm ®Ó quay sang cÇu nguyÖn. Hä kh«ng c©u nÖ vμo ®Þa ®iÓm cÇu nguyÖn. Nã cã thÓ diÔn ra ë bÊt cø n¬i nμo:
Trong th¸nh ®−êng, n¬i gãc phè, hay gi÷a sa m¹c hoang v¾ng, v.v… §iÒu cèt yÕu lμ n¬i ®ã s¹ch sÏ, kh«ng cã c¸c thø bÈn thØu.
H−íng duy nhÊt mμ khi cÇu nguyÖn c¸c tÝn ®å h−íng tíi lμ Th¸nh ®Þa Mecca.
Ngay trong th¸nh ®−êng lμ n¬i uy nghiªm nhÊt, ng−êi Islam gi¸o còng kh«ng trang trÝ bÊt k× mét tranh t−îng t«n gi¸o nμo.
3. Bè thÝ (Zakat). ViÖc bè thÝ cho ng−êi nghÌo khã lμ nghÜa vô vμ bæn phËn cña tÝn ®å Islam gi¸o. Kho¶n ®ãng gãp nμy th−êng chiÕm kho¶ng 2,5% tæng thu h»ng n¨m hay 10% lîi tøc h»ng n¨m. Ng−êi giμu cã ®−îc khuyÕn khÝch ®ãng gãp nhiÒu h¬n. Ngμy nay, ë mét sè n−íc Islam gi¸o, chÝnh phñ ®−a kho¶n Zakat nμy vμo hÖ thèng ®ãng thuÕ cña nhμ n−íc vμ dïng cho c¸c ch−¬ng tr×nh phóc lîi x· héi. §©y lμ mét c¸ch vËn dông lÝ t−ëng cña Islam gi¸o trong x· héi hiÖn ®¹i.
4. Kiªng ¨n (Sawn). Trõ trÎ em, phô n÷ cã thai vμ ng−êi èm, cßn l¹i tÊt c¶ c¸c tÝn ®å Islam gi¸o ®Òu ph¶i kiªng ¨n tõ lóc r¹ng s¸ng ®Õn khi mÆt trêi lÆn mçi ngμy trong th¸ng chay Ramadan (th¸ng 9 theo lÞch Islam). Theo quy ®Þnh, trong kho¶ng thêi gian ®ã, hä kh«ng ®−îc phÐp ¨n, uèng bÊt k× thø g×. §©y lμ mét thö th¸ch kh¾c nghiÖt ®èi víi tÝn ®å Islam gi¸o. ChØ sau giê x¶ chay hä míi ®−îc cïng gia
®×nh hay b¹n bÌ ¨n uèng vμ ®äc Kinh Koran cÇu nguyÖn. Trong ®iÒu kiÖn cña x· héi hiÖn ®¹i, mét sè nhμ c¶i c¸ch t«n gi¸o ®· cè g¾ng diÔn gi¶i l¹i nh÷ng quy
®Þnh nμy ®Ó ¸p dông vμo cuéc sèng cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn míi vμ hä ®· Ýt nhiÒu thμnh c«ng.
5. Hμnh h−¬ng (Hajj). Hμnh h−¬ng vÒ Th¸nh ®Þa Mecca, thμnh phè quª h−¬ng cña Tiªn tri Mohammed, trung t©m cña thÕ giíi Islam gi¸o, n¬i cã ®Òn Kaaba thiªng liªng lμ −íc nguyÖn c¶ ®êi ng−êi cña mçi tÝn ®å Islam gi¸o vμ còng lμ bæn phËn cña hä. Nh−ng v× nhiÒu lÝ do kh¸c nhau nh− tuæi t¸c, søc khoÎ, tiÒn b¹c, v.v… nªn kh«ng ph¶i tÝn ®å Islam gi¸o nμo còng thùc hiÖn ®−îc nghÜa vô nμy. Song ®èi víi ai ®·
hoμn thμnh nghÜa vô nμy th× sù t−ëng th−ëng ®èi víi hä sÏ lμ rÊt lín. §ã kh«ng chØ lμ sù tho¶ m·n vÒ tinh thÇn mμ cßn lμ
uy tÝn vμ sù kÝnh träng trong céng ®ång Islam gi¸o. H»ng n¨m, cã kho¶ng trªn d−íi 2 triÖu tÝn ®å Islam gi¸o tõ kh¾p c¸c ch©u lôc hμnh h−¬ng vÒ n¬i ®Êt th¸nh nμy.
Ngoμi n¨m cét trô trªn, nhiÒu ng−êi cßn cho r»ng “Th¸nh chiÕn” (Jihad) còng lμ mét nghÜa vô b¾t buéc ®èi víi tÝn ®å Islam gi¸o. §©y ®−îc coi lμ cét trô thø s¸u cña Islam gi¸o. Jihad nghÜa ®en theo tiÕng ArËp lμ “cè g¾ng”, “phÊn ®Êu”. §©y lμ viÕt t¾t cña mét mÖnh ®Ò: “PhÊn ®Êu theo con
®−êng cña Th−îng §Õ”. Ng−êi Islam gi¸o diÔn gi¶i kh¸i niÖm nμy nh− biÓu t−îng cña cuéc ®Êu tranh tinh thÇn nh»m chèng l¹i nh÷ng ®iÒu tr¸i víi gi¸o lÝ, gi¸o luËt Islam gi¸o, b¶o vÖ nh÷ng gi¸ trÞ t«n gi¸o vμ x· héi cña nã. Ngμy nay, Jihad cßn
®−îc mét sè ng−êi diÔn gi¶i lμ c¸c ho¹t
®éng cña c¸c nhãm vò trang Islam gi¸o cùc ®oan trong thÕ giíi Islam gi¸o chèng l¹i c¸c céng ®ång t«n gi¸o kh¸c.
iii. quan niÖm cña mét sè tæ chøc chÝnh trÞ - t«n gi¸o thuéc Islam gi¸o vÒ chÝnh trÞ – x· héi vμ kinh tÕ
1- Nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t vÒ c¸c tæ chøc chÝnh trÞ - t«n gi¸o ë c¸c n−íc Islam gi¸o
Kh¸c víi c¸c t«n gi¸o thÕ giíi kh¸c, c¸c céng ®ång Islam gi¸o trªn thÕ giíi kh«ng chØ lμ nh÷ng céng ®ång t«n gi¸o thuÇn tuý mμ cßn lμ nh÷ng céng ®ång mang tÝnh chÊt chÝnh trÞ – x· héi. Trong c¸c x·
héi Islam gi¸o kh«ng cã sù ph©n biÖt r¹ch rßi gi÷a t«n gi¸o víi chÝnh trÞ vμ luËt ph¸p. Kinh Koran, s¸ch Hadith (s¸ch ghi chÐp nh÷ng truyÒn thuyÕt vÒ nhμ Tiªn tri Mohammed), luËt Shariah (luËt Islam gi¸o) kh«ng chØ ®−îc thùc thi trong ®êi sèng t«n gi¸o mμ cßn ®−îc ¸p dông trong c¶ ®êi sèng x· héi ë c¸c n−íc lÊy Islam gi¸o lμm quèc gi¸o. §iÒu nμy cã nguån gèc lÞch sö ngay tõ lóc t«n gi¸o nμy míi
ra ®êi. Ngay tõ khi cßn ®ang ph¸t triÓn céng ®ång tÝn ®å Islam gi¸o cña m×nh t¹i Medina, nhμ Tiªn tri Mohammed kh«ng chØ ®ãng vai trß mét thñ lÜnh t«n gi¸o mμ cßn lμ mét thñ lÜnh chÝnh trÞ vμ mét nhμ lËp ph¸p. Kinh Koran ®· cung cÊp mét bé khung luËt ph¸p cho viÖc tæ chøc bé m¸y chÝnh quyÒn nhμ n−íc vμ x¸c lËp nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm vμ quyÒn lîi cña c¸c “c«ng d©n” tÝn ®å trong mét x· héi Islam gi¸o. Tõ
®©y mét m« h×nh tæng qu¸t vÒ nhμ n−íc chÝnh trÞ ®−îc x¸c lËp theo ý ®å cña §øc Allah. Trong suèt qu¸ tr×nh lÞch sö ph¸t triÓn cña Islam gi¸o Kinh Koran, s¸ch Hadith, luËt Shariah lu«n ®−îc c¸c häc gi¶
vμ giíi chøc Islam gi¸o diÔn gi¶i cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn x· héi mμ hä ®ang sèng.
Trong nh÷ng thËp kØ cuèi cïng cña thÕ kØ XX, qu¸ tr×nh “Islam ho¸ chÝnh trÞ” vμ
“ChÝnh trÞ ho¸ Islam” ®· diÔn ra rÊt m¹nh mÏ. KÐo theo qu¸ tr×nh nμy trong
®êi sèng chÝnh trÞ – t− t−ëng vμ v¨n ho¸ ë c¸c n−íc Islam gi¸o ®· gia t¨ng mét c¸ch
®¸ng kÓ nh÷ng Ên b¶n phÈm vÒ Islam gi¸o. Xin lÊy Céng hoμ D©n chñ Nh©n d©n Angiªri lμm thÝ dô. N¨m 1980, khèi l−îng s¸ch vÒ Islam gi¸o ®−îc b¸n ë n−íc nμy cã tæng gi¸ trÞ lμ 4.103.000 ®ina Angiªri, ®Õn n¨m 1982 gi¸ trÞ nμy ®· ®¹t tíi 15.525.000 ®ina Angiªri, nghÜa lμ trong 2 n¨m gi¸ trÞ s¸ch t«n gi¸o t¨ng kho¶ng 4 lÇn(6). PhÇn lín c¸c s¸ch Islam gi¸o tËp trung vμo c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ vμ kinh tÕ – x· héi. Riªng Trung t©m quèc tÕ nghiªn cøu kinh tÕ Islam gi¸o cã trô së t¹i ArËp Xªót trong mét thêi gian kh«ng dμi ®· xuÊt b¶n 700 cuèn s¸ch vμ c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c¸c ®Ò tμi kinh tÕ – x· héi cña 406 t¸c gi¶ lμ tÝn ®å Islam gi¸o(7).
§¹i bé phËn c¸c chÕ ®é cÇm quyÒn ë c¸c n−íc Islam gi¸o ®ang cè g¾ng cñng cè chÝnh s¸ch ®èi néi vμ ®èi ngo¹i cña m×nh
b»ng c¸c tÝn ®iÒu t«n gi¸o. C¸c nhμ ho¹t
®éng t«n gi¸o ®· hîp t¸c víi nhμ n−íc ®Ó
®−a ra nh÷ng khÈu hiÖu chÝnh trÞ dùa trªn c¸c luËn cø tÝn ®iÒu Islam gi¸o. NhiÒu khi c¸c tæ chøc chÝnh trÞ – t«n gi¸o ®èi lËp víi chÝnh phñ còng ®−a ra c¸c c−¬ng lÜnh riªng cña m×nh vÒ c¶i tæ x· héi theo nh÷ng nguyªn t¾c cña Islam gi¸o. Trong khi ®−a ra nh÷ng khÈu hiÖu vμ quan niÖm Islam gi¸o kh¸c nhau, c¸c t¸c gi¶ Islam gi¸o lu«n lu«n buéc téi lÉn nhau vμ ®«i khi rÊt gay g¾t. §ã lμ cuéc ®Êu tranh gi÷a nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa b¶o thñ víi nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i vμ c¸c nhμ c¶i c¸ch(8).
Mét häc gi¶ theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i tù do t− s¶n cho r»ng “tÝnh vÞ kØ giai cÊp, lßng cuång tÝn gi¸o ®iÒu, sù kh¸t khao ®Þa vÞ thèng trÞ”(9) ®ang ngù trÞ ë mét lo¹t n−íc cã ®−êng lèi chÝnh s¸ch dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c cña Islam gi¸o. Mét t¸c gi¶ kh¸c l¹i gäi c¸c n−íc Iran, Pakistan vμ c¸c chÕ ®é d−íi quyÒn cña c¸c “sultan ArËp” lμ nh÷ng n−íc “b¹o lùc chÝnh trÞ, c−ìng ®o¹t kinh tÕ vμ kh«ng æn
®Þnh x· héi”(10). Mçi mét lùc l−îng chÝnh trÞ Islam gi¸o khi ®−a ra nh÷ng khÈu hiÖu chÝnh trÞ – x· héi cña m×nh ®Òu phª ph¸n nh÷ng lùc l−îng kh¸c vμ cho r»ng chØ cã hä míi theo ®óng tinh thÇn cña Islam gi¸o, chØ cã hä míi lμ nh÷ng lùc l−îng Islam gi¸o ch©n chÝnh.
6. Xem: Revolution Africaine. Alger, 14-20.01.1983, p. 24.
7. Theo: M. N. Siddiqi. Contemporary Literature on Islamic Economics. Jeddah, 1978.
8. Xem thªm: NguyÔn V¨n Dòng. VÊn ®Ò c¶i c¸ch vµ ®æi míi cña t«n gi¸o trong x· héi ph−¬ng §«ng thêi CËn – HiÖn ®¹i. T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o.
Sè 1 – 2001, tr. 16-21, sè 2 – 2001, tr. 21-28.
9. Ali Merad. L’ Islam µ l’horizon 2000. – “Tiers Monde”. P. Octobre – Decembre 1982, t. 23, No 92, p. 771.
10. TrÝch theo: TriÕt häc vµ t«n gi¸o ë ph−¬ng §«ng thÕ kØ XX. M., 1985, tr. 210 (tiÕng Nga).
Khi luËn gi¶i cho c¸c quan ®iÓm cña m×nh, tÊt c¶ ®Òu dùa vμo Kinh Koran, s¸ch Hadith vμ luËt Shariah. Song nh−
chóng ta ®· biÕt, Kinh Koran ®−îc h×nh thμnh trong mét qu¸ tr×nh kh¸ l©u dμi, néi dung ®a nghÜa vμ cã nh÷ng ®iÓm m©u thuÉn nhau. Do vËy, khi luËn gi¶i nã, tuú theo ý thøc t«n gi¸o vμ t− t−ëng cña tõng lùc l−îng chÝnh trÞ mμ ng−êi ta vËn dông nã sao cho cã lîi nhÊt cho quan ®iÓm chÝnh trÞ – x· héi cña m×nh.
ë ®¹i bé phËn c¸c n−íc Trung – CËn
§«ng, Islam gi¸o ®−îc c«ng nhËn lμ “quèc gi¸o” vμ ®iÒu nμy ®−îc ®−a vμo hiÕn ph¸p hay c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt kh¸c. §ång thêi c¸c nhμ l·nh ®¹o c¸c quèc gia nμy th−êng nªu lªn nh÷ng quan ®iÓm hoÆc
®−a ra nh÷ng ch−¬ng tr×nh thuÇn tuý Islam gi¸o trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn
®Ò chÝnh trÞ–x· héi vμ kinh tÕ .
C¸c chÕ ®é phong kiÕn – t− s¶n th−êng dïng Islam gi¸o ®Ó ®Êu tranh víi c¸c lùc l−îng tiÕn bé trong n−íc m×nh vμ trong toμn khu vùc nãi chung ®Ó b¶o toμn vμ cñng cè ®Þa vÞ chÝnh trÞ – x· héi cña m×nh
®−îc h×nh thμnh trong qu¸ khø. C¸c chÕ
®é d©n chñ – c¸ch m¹ng tiÓu t− s¶n th× cè g¾ng sö dông hÖ t− t−ëng Islam gi¸o truyÒn thèng ®ang thèng trÞ trong quÇn chóng nh©n d©n ®Ó ®éng viªn quÇn chóng gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô ph¸t triÓn. "Giíi t¨ng l÷" Islam gi¸o bao gåm c¸c gi¸o sÜ, c¸c nhμ thÇn häc, c¸c nhμ luËt häc (kadi) lμ mét tÇng líp rÊt ®«ng vμ rÊt cã ¶nh h−ëng ë c¸c n−íc Trung – CËn §«ng. Hä dùa trªn c¸c gi¸ trÞ vμ truyÒn thèng Islam gi¸o ®Ó biÖn gi¶i cho chÝnh trÞ.
Nh÷ng ng−êi nμy ë c¸c h×nh thøc vμ c¸c møc ®é kh¸c nhau ®¶m b¶o sù ho¹t ®éng cña c¸c th¸nh ®−êng, c¸c toμ ¸n Shariah, c¸c tr−êng t«n gi¸o (tõ c¸c tr−êng häc Kinh Koran thuéc c¸c th¸nh ®−êng Islam
gi¸o ®Õn c¸c thÇn häc viÖn Islam gi¸o) c¸c trung t©m nghiªn cøu vμ trung t©m v¨n ho¸, c¸c th− viÖn, c¸c nhμ xuÊt b¶n s¸ch Islam gi¸o, c¸c tæ chøc tõ thiÖn, c¸c nghÜa trang Islam gi¸o cña céng ®ång.
Theo quy chÕ x· héi, nh÷ng ng−êi nμy th−êng lμ c¸c viªn chøc nhμ n−íc vμ hä ho¹t ®éng d−íi sù kiÓm so¸t trùc tiÕp cña bé m¸y hμnh chÝnh. Hä lμ nh÷ng ng−êi theo “chñ nghÜa xu thêi”, b¶o vÖ lîi Ých cña c¸c giai cÊp kh¸c nhau trong x· héi Islam gi¸o, ®ång thêi hä còng b¶o vÖ lîi Ých riªng vμ lîi Ých cña tæ chøc t«n gi¸o cña m×nh. ChÝnh v× ho¹t ®éng t− t−ëng – t«n gi¸o lμ nguån m¹ch chÝnh cho sù tån t¹i cña “giíi t¨ng l÷”, nªn hä cè g¾ng t×m vÞ trÝ cña m×nh trong c¬ cÊu x· héi thuéc bÊt cø chÕ ®é nμo. §iÒu nμy lμm cho nh÷ng quan ®iÓm chÝnh trÞ – x· héi mμ hä nªu lªn kh«ng thËt râ rμng vμ do ®ã hä cã thÓ dÔ dμng thay ®æi ®Þnh h−íng chÝnh trÞ nh−ng vÉn b¶o vÖ ®−îc ®Þa vÞ cña m×nh c¶ trong tr−êng hîp tÝnh chÊt x· héi thay ®æi.
Xin nªu ra lêi ph¸t biÓu ®¸ng chó ý sau ®©y cña Tæng biªn tËp “T¹p chÝ Al – Azhar” thêi Tæng thèng Ai CËp A. Sadat:
“Mét sè t¸c gi¶ (thêi Tæng thèng G. A.
Naser – T. G) viÕt hoÆc nãi vÒ chñ nghÜa x· héi Islam gi¸o hoÆc vÒ chñ nghÜa x·
héi ArËp theo quan ®iÓm Islam gi¸o….
nh»m sö dông thuËt ng÷ hiÖn ®¹i ®Ó l«i kÐo nh÷ng ng−êi béi gi¸o lÇm l¹c trë l¹i víi ®øc tin”(11).
§¹i diÖn cña “giíi t¨ng l÷” Islam gi¸o,
®¹i bé phËn lμ nh÷ng ng−êi theo ph¸i chÝnh thèng, trong mäi tr−êng hîp hä lu«n biÖn hé cho nguyªn tr¹ng. V× vËy, hä
11. TrÝch theo: Nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch cña hÖ t−
t−ëng cña phong trµo gi¶i phãng d©n téc ë c¸c n−íc
¸ - Phi. M., 1982, tr. 220 (tiÕng Nga).
cè g¾ng kh«ng v−ît khái giíi h¹n c¸c thÓ lÖ vμ quy ®Þnh cña Islam gi¸o truyÒn thèng, nghÜa lμ tu©n thñ nghiªm ngÆt N¨m Cét trô cña Islam gi¸o vμ nh÷ng quy ®Þnh trong Kinh Koran vμ luËt Shariah.
Nh÷ng ng−êi Islam gi¸o chÝnh thèng cho r»ng viÖc tu©n thñ nh÷ng quy ®Þnh nμy ®¶m b¶o sù tån t¹i cña “x· héi Islam”, cña “kinh tÕ Islam” vμ “chÝnh trÞ Islam”. Mét bé phËn gi¸o sÜ vμ c¸c nhμ thÇn häc Islam gi¸o ®· ®o¹n tuyÖt víi tæ hîp t«n gi¸o “quèc doanh” vμ tham gia c¸c tæ chøc chÝnh trÞ – t«n gi¸o phi chÝnh phñ. C¸c tæ chøc nμy ®−îc hiÓu ngÇm lμ c¸c liªn hiÖp, c¸c nhãm ph¸i, c¸c ®¶ng ph¸i muèn g¹t bá sù kiÓm so¸t cña nhμ n−íc ®èi víi c¸c ho¹t ®éng cña m×nh.
NÕu nh− lóc ®Çu chØ míi cã mét sè tæ chøc nh− héi Nh÷ng ng−êi anh em muslim (Al – ikhwan al – muslimin – Muslim brotherhood, thμnh lËp n¨m 1928) th× sau ®ã ë c¸c n−íc Trung – CËn
§«ng ®· xuÊt hiÖn mét lo¹t c¸c nhãm ph¸i chÝnh trÞ – t«n gi¸o kh¸c nhau. ThÝ dô, ë Siri cã c¸c tæ chøc: C¸c chiÕn binh cña Th¸nh Allah (Junud Allah), Phong trμo Gi¶i phãng Islam gi¸o, §éi phalang¬
cña Mohammed; ë Marèc cã Héi Thanh niªn Islam gi¸o vμ c¸c nhãm nhá lÊy tªn tõ lÞch sö Islam gi¸o nh− Medina, Mohammed, v.v… ë Tuynidi cã Phong trμo Phôc h−ng Islam gi¸o (1979), sau ®ã t¸ch ra thμnh Phong trμo §Þnh h−íng Islam gi¸o (mét tæ chøc rÊt cã ¶nh h−ëng hiÖn nay), nhãm Khuynh h−íng Islam gi¸o, §¶ng Héi ®ång Islam gi¸o, §éi TiÒn phong Islam gi¸o, §¶ng Gi¶i phãng Islam gi¸o; ë Ir¾c cã ®¶ng bÝ mËt Lêi kªu gäi (Ad – daava) hay §¶ng Islam gi¸o Kªu gäi; ë Ai CËp cã tæ chøc Thanh niªn
Mohammed, Héi Huynh ®Ö Th¸nh ChiÕn, tæ chøc Th¸nh chiÕn (Jihad); ë ArËp Xªót cã c¸c tæ chøc C¶nh b¸o vÒ mét phiªn toμ khñng khiÕp (Jamaa at – tablig), Nh÷ng ng−êi kªu gäi (Ahl – ad – daava), Phong trμo C¸ch m¹ng Islam ë b¸n ®¶o ArËp, B×nh minh (Al – fad – ja), Uû ban Huxªin cña nh÷ng ng−êi tö v× ®¹o. §©y míi chØ lμ mét sù liÖt kª rÊt ch−a ®Çy ®ñ vÒ c¸c tæ chøc, ®¶ng ph¸i Islam gi¸o phi chÝnh phñ h×nh thμnh ë c¸c quèc gia ArËp Trung – CËn §«ng tÝnh ®Õn nh÷ng n¨m cuèi thÕ kØ XX.
C¸c tæ chøc chÝnh trÞ – t«n gi¸o phi chÝnh phñ nãi trªn, xÐt vÒ thμnh phÇn giai cÊp, lμ c¸c tæ chøc tiÓu t− s¶n. Trong c¸c khÈu hiÖu cã tÝnh chÊt c−¬ng lÜnh vμ trong ho¹t ®éng cña hä lé râ sù ho¶ng sî cña c¸c chñ së h÷u nhá – sù ho¶ng sî tr−íc sù v« s¶n ho¸ vμ bÇn cïng ho¸ mμ chñ nghÜa t− b¶n tÊt yÕu ®−a ®Õn trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi. Do vËy, hä kªu gäi sù b×nh ®¼ng vÒ tμi s¶n d−íi sù b¶o trî cña Islam gi¸o, ®Êu tranh chèng chñ nghÜa t− b¶n, chèng l¹i phong c¸ch vμ lèi sèng ph−¬ng T©y vμ ®iÒu quan träng nhÊt lμ chèng l¹i c«ng nghÖ ph¸t triÓn cao, chèng l¹i sù thèng trÞ cña hμng ho¸ ngo¹i nhËp. §iÒu nμy cã nghÜa lμ hä chèng l¹i tÊt c¶ nh÷ng g× ®e do¹ ng−êi s¶n xuÊt nhá, tiÓu th−¬ng vμ thî thñ c«ng.
Nh−ng mÆt kh¸c, hÖ t− t−ëng vμ ho¹t
®éng cña c¸c tæ chøc chÝnh trÞ – t«n gi¸o phi chÝnh phñ ë c¸c n−íc ArËp còng nh»m chèng l¹i chñ nghÜa x· héi khoa häc. C¸i mμ hä lo sî vÒ mÆt kinh tÕ lμ sù tÞch thu tμi s¶n vμ vÒ mÆt t− t−ëng lμ kh«ng cã tÝn ng−ìng vμ v« thÇn. Do vËy, t− t−ëng then chèt cña hä lμ kªu gäi mäi ng−êi h·y quay trë vÒ víi Islam gi¸o ch©n chÝnh vμ coi nã nh− mét hÖ t− t−ëng truyÒn thèng.
VÒ ý thøc t«n gi¸o, c¸c tæ chøc nμy kh«ng ®¬n gi¶n chØ kªu gäi kh«i phôc l¹i
“c¸i tinh thÇn” Islam gi¸o trõu t−îng, mμ hä ®ßi kh«i phôc l¹i mét c¸ch chÝnh x¸c, nguyªn b¶n nh÷ng quy ®Þnh, luËt lÖ vμ lèi sèng cña tÝn ®å Islam gi¸o cã tõ thuë nã míi ra ®êi. Hä quan niÖm r»ng, chÝnh sù tiÕp nhËn Islam gi¸o cña ng−êi ArËp
®· “tù ®éng” gi¶i phãng c¸c d©n téc nμy khái mäi sù ¸p bøc vμ n« lÖ, r»ng sù quay trë vÒ víi t«n gi¸o ch©n chÝnh tr−íc ®©y sÏ ®¶m b¶o gi¶i quyÕt ®−îc tÊt c¶ c¸c vÊn
®Ò hiÖn t¹i(12).
RÊt nhiÒu thμnh viªn cña c¸c nhãm phôc h−ng Islam gi¸o t×m ®Õn c¸c lo¹i ma thuËt. §Ó r©u, mÆc trang phôc dμi mμu tr¾ng vμ sö dông c¸c vËt dông t«n gi¸o kh¸c - ®ã kh«ng chØ lμ vÊn ®Ò trang phôc vμ diÖn m¹o truyÒn thèng mμ cßn lμ ý ®å kh«i phôc l¹i Islam gi¸o tr−íc ®©y. Kh«ng ngÉu nhiªn mμ mét lo¹t c¸c tæ chøc Islam gi¸o ®· kh«i phôc l¹i “Hijra” cña nhμ Tiªn tri(13), hä ®i s©u vμo c¸c vïng sa m¹c hoang v¾ng c¸ch biÖt víi thÕ giíi bªn ngoμi ®Ó ®Õn víi c¸c ®¹i diÖn cña “Islam gi¸o ch©n chÝnh”.
2- T− t−ëng chñ ®¹o cña Saiyd Kutb thuéc héi Nh÷ng ng−êi anh em Muslim.
Nhμ t− t−ëng cña tæ chøc Nh÷ng ng−êi anh em muslim lμ Saiyd Kutb ®· ®−a ra luËn thuyÕt vμ cho tíi nay nã vÉn ®−îc coi lμ luËn thuyÕt “kinh ®iÓn” cña phong trμo chÊn h−ng Islam gi¸o. S. Kutb ®· bÞ tö h×nh n¨m 1966, nh−ng c¸c t¸c phÈm cña
«ng th−êng xuyªn ®−îc t¸i b¶n vμ lμ c¬ së lÝ luËn cho hÇu hÕt c¸c tæ chøc chÝnh trÞ – t«n gi¸o cña Islam gi¸o cùc ®oan ë c¸c n−íc Trung – CËn §«ng.
Ph¹m trï trung t©m trong häc thuyÕt cña S. Kutb lμ Jahiliya. Theo nghÜa ®en trong tiÕng ArËp, Jahiliya lμ “sù ngu
dèt”. Trong lÞch sö Islam gi¸o, kh¸i niÖm nμy ®−îc dïng ®Ó chØ giai ®o¹n tr−íc khi Islam gi¸o ra ®êi trong lÞch sö cña ng−êi ArËp. §ã lμ thêi k× ng−êi ta ch−a biÕt ®Õn
“Lêi cña Th−îng §Õ”, Kinh Koran. Theo S. Kutb, dÇn dÇn loμi ng−êi l¹i b−íc vμo mét Jahiliya míi, mét thêi ®¹i d· man míi. Trong cuèn s¸ch cuèi cïng cña m×nh S. Kutb viÕt: “C¶ thÕ giíi – Islam gi¸o hay kh«ng Islam gi¸o, t«n gi¸o hay v«
thÇn – Ph−¬ng §«ng hay Ph−¬ng T©y ®Òu trë vÒ víi Jahiliya. Thêi ®¹i d· man mμ thÕ giíi ngμy nay ®ang ngËp ch×m trong
®ã ghª tëm h¬n nhiÒu thêi ®¹i d· man tr−íc Islam gi¸o”(14).
§Þnh nghÜa ng¾n gän vÒ ph¹m trï nμy
®−îc ®−a ra trong mét cuèn s¸ch cña tæ chøc Nh÷ng ng−êi anh em muslim ®−îc xuÊt b¶n bÝ mËt ®Ó kØ niÖm S. Kutb:
“Jahiliya lμ tÊt c¶ nh÷ng g× kh«ng ph¶i lμ Islam gi¸o”(15). “D· man” lμ chñ nghÜa t−
b¶n ph−¬ng T©y vμ chñ nghÜa x· héi ph−¬ng §«ng còng nh− nh÷ng quan ®iÓm chÝnh trÞ – x· héi cña nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i trong Islam gi¸o. S.
Kutb viÕt: “T«i kh«ng chÞu næi nh÷ng ng−êi bμn c·i vÒ “chñ nghÜa x· héi Islam gi¸o”, vÒ “chÕ ®é d©n chñ Islam gi¸o”,
12. Xem: Abu-l-Hasan Ali al-Hasani an-Nadavi.
Th«ng ®iÖp vÒ cuéc ®êi cña nhµ Tiªn tri göi con ng−êi thÕ kØ XX. Angiª, 1982, tr. 11. (tiÕng ArËp).
§äc vµ dÉn theo b¶n tiÕng Nga trong cuèn: TriÕt häc vµ t«n gi¸o ë ph−¬ng §«ng thÕ kØ XX. M., 1985, tr.215.
13. Hijra – cuéc di c− cña Mohammed vµ nh÷ng tÝn
®å Islam gi¸o ®Çu tiªn tõ Mecca tíi Medina n¨m 622 – më ®Çu cho kØ nguyªn Islam gi¸o. N¨m Hijra (n¨m 622) ®−îc tÝnh lµ n¨m ®Çu tiªn cña LÞch Islam gi¸o.
14. Saiyd Kutb. Nh÷ng dÊu mèc trªn ®−êng ®i. B¶n tiÕng ArËp, tr. 67. TrÝch theo: TriÕt häc vµ t«n gi¸o ë Ph−¬ng §«ng thÕ kØ XX. M., 1985, tr. 215 (tiÕng Nga).
15. Tªn cuèn s¸ch lµ “T¹i sao l¹i giÕt S. Kutb vµ nh÷ng ng−êi anh em cã ®øc h¹nh cña «ng”. TrÝch theo: TriÕt häc vµ t«n gi¸o ë ph−¬ng §«ng thÕ kØ XX.
S®d., tr. 215.
v.v… vμ ®em trén lÉn c¸i trËt tù do Th−îng §Õ s¸ng t¹o ra víi c¸i trËt tù do con ng−êi t¹o nªn. Islam gi¸o ®−a ra nh÷ng sù gi¶i quyÕt ®éc lËp vÒ nh÷ng vÊn
®Ò cña nh©n lo¹i. Nã lμ ph−¬ng ph¸p tÝch ph©n vμ sù thèng nhÊt nhÞp nhμng vμ nÕu
®−a bÊt k× mét nh©n tè bªn ngoμi nμo vμo th× sÏ lμm háng nã, gièng nh− ta ®−a c¸i phô tïng kh«ng cÇn thiÕt vμo mét cç m¸y phøc t¹p cã thÓ sÏ lμm cho nã bÞ háng”(16).
“QuyÒn lùc Islam gi¸o ch©n chÝnh”
®−îc S. Kutb gäi lμ “Hakimiya”. ¤ng coi
®©y lμ ph−¬ng thuèc ch÷a b¸ch bÖnh cña thÕ giíi Islam gi¸o. ThuËt ng÷
“Hakimiya” ®−îc lÊy tõ shahadah(17), mét biÓu t−îng ®øc tin cña Islam gi¸o. Khi Shahadah kh¼ng ®Þnh chØ cã mét Th−îng
§Õ duy nhÊt lμ Allah, th× nã còng ®ång thêi kh¼ng ®Þnh r»ng Hakimiya trong ®êi sèng con ng−êi chØ thuéc vÒ mét m×nh Ngμi. S. Kutb diÔn ®¹t quan niÖm nμy nh− sau: “Kh«ng ai cã quyÒn lùc ®èi víi con ng−êi ngoμi Th−îng §Õ, kh«ng ai giÕt chÕt con ng−êi vμ lμm håi sinh con ng−êi ngoμi Th−îng §Õ, kh«ng ai lμm tæn h¹i cho con ng−êi hay mang l¹i lîi Ých cho con ng−êi ngoμi Th−îng §Õ, kh«ng ai mang thøc ¨n ®Õn cho con ng−êi trªn trêi vμ d−íi ®Êt ngoμi Th−îng §Õ” vμ “Th−îng
§Õ chØ cã mét th× chØ t«n thê mét m×nh Ngμi… kh«ng ®−îc t«n thê ai kh¸c ngoμi Ngμi, kh«ng ai cã Hakimiya ngoμi Ngμi vμ ngoμi Th−îng §Õ ra con ng−êi kh«ng
®−îc chän ai kh¸c trong giíi cña m×nh lμm «ng chñ cña m×nh”(18).
Tõ c¸ch diÔn gi¶i trªn ®©y S. Kutb ®i tíi kÕt luËn: “Con ng−êi kh«ng ®−îc phÐp tù m×nh quy ®Þnh h×nh thøc cÇm quyÒn,
®−a ra bé luËt vμ c¸c ®iÒu luËt”(19). “Islam gi¸o cã s½n quan niÖm nguyªn b¶n vμ hoμn thiÖn mμ nh÷ng nguyªn lÝ ®óng ®¾n cña nã n»m trong Kinh Koran, s¸ch
Hadith, trong cuéc ®êi cña nhμ Tiªn tri vμ trong nh÷ng lêi c¨n dÆn thiÕt thùc cña Ngμi”(20). Song cÇn bao nhiªu nguyªn lÝ
®óng ®¾n ®ã, lÝ gi¶i vμ ¸p dông chóng trong cuéc sèng nh− thÕ nμo, quyÒn lùc ®ã trong x· héi thuéc vÒ c¸c nhμ ho¹t ®éng t«n gi¸o.
Theo quan ®iÓm cña S. Kutb, ph¶i dïng b¹o lùc ®Ó thiÕt lËp Hakimiya. Ph¶i
®−a loμi ng−êi “trë l¹i víi Th−îng §Õ”(21);
“®èi víi nh÷ng ng−êi ®· rêi bá Th−îng §Õ th× cho phÐp dïng søc m¹nh”(22). §©y lμ mét quan ®iÓm cÊp tiÕn cùc ®oan. §Ó thÊy râ h¬n hÖ t− t−ëng cña héi Nh÷ng ng−êi anh em Muslim xin trÝch dÉn mét
®o¹n trong di chóc cña S. Kutb. “Islam gi¸o cÇn ph¶i phôc h−ng. Sù phôc h−ng b¾t ®Çu ®−îc thùc hiÖn b»ng nh÷ng sù nç lùc cña mét thiÓu sè ng−êi c¸ch li m×nh khái x· héi d· man vμ chèng l¹i x· héi
®ã, kh«ng thõa nhËn tæ quèc, gia ®×nh, quan hÖ, luËt ph¸p vμ phong tôc tËp qu¸n. Nã chØ thõa nhËn mét ®iÒu hiÓn nhiªn - ®ã lμ sù ph¸ huû, tiªu diÖt toμn bé, kh«ng ®Ó l¹i c¸i lín còng nh− c¸i nhá.
§Ó cho céng ®ång tÝn ®å ®ông ch¹m trùc tiÕp tíi tËn tr¸i tim, thiÓu sè ng−êi ®ã cÇn ph¶i quÐt s¹ch nh÷ng trë ng¹i jahiliya
16. Saiyd Kutb. C«ng b»ng x· héi trong Islam gi¸o.
1967, b¶n tiÕng ArËp, tr. 97-98. TrÝch theo: TriÕt häc vµ t«n gi¸o ë Ph−¬ng §«ng thÕ kØ XX. S®d, tr. 216.
17. Shahadah lµ lêi tuyªn x−ng ®øc tin cña tÝn ®å Islam gi¸o: “Kh«ng cã vÞ thÇn nµo kh¸c ngoµi §øc Allah vµ Mohammed lµ nhµ tiªn tri cña §øc Allah”.
§©y lµ cét trô ®Çu tiªn trong n¨m cét trô cña Islam gi¸o.
18. Saiyd Kutb. C«ng b»ng x· héi trong Islam gi¸o.
S®d. tr. 216. (b¶n tiÕng ArËp tr. 20, 38).
19. Saiyd Kutb. S®d, tr. 216 (b¶n tiÕng ArËp, tr.100).
20. Saiyd Kutb. S®d, tr. 216 (b¶n tiÕng ArËp, tr. 20).
21. Saiyd Kutb. D−íi sù b¶o vÖ cña Kinh Koran.
PhÇn 1. B¶n tiÕng ArËp, tr. 8. TrÝch theo: TriÕt häc vµ t«n gi¸o ë ph−¬ng §«ng thÕ kØ XX. S®d., tr. 216.
22. Saiyd Kutb. C«ng b»ng x· héi trong Islam gi¸o.
S®d., tr. 216 (b¶n tiÕng ArËp, tr.24)
c¸ch biÖt nã víi mäi ng−êi… Tr−íc khi tiÕn hμnh tranh luËn hay thuyÕt phôc mét c¸i g× ®ã cÇn ph¶i lËt ®æ chÕ ®é, bëi v×
nã lμ chÕ ®é jahiliya vμ lËt ®æ tÊt c¶ c¸c chÕ ®é, bëi v× chóng lμ nh÷ng chÕ ®é jahiliya, thËm chÝ c¶ nh÷ng chÕ ®é mμ trong c¸c v¨n kiÖn vμ hiÕn ph¸p cña m×nh ghi nhËn sù trung thμnh víi Islam gi¸o, thËm chÝ c¶ nh÷ng chÕ ®é, mÆc dï cã ®øc tin vμo Th−îng §Õ, nh−ng cho phÐp c¸i gäi lμ sù l·nh ®¹o chÝnh trÞ vμ x·
héi”(23).
Thùc chÊt quan ®iÓm cña S. Kutb lμ nh»m biÖn gi¶i cho sù cÇn thiÕt quay trë l¹i víi c¸c quan hÖ x· héi tiÒn t− b¶n chñ nghÜa. Tõ quan ®iÓm cña luËt Shariah, S.
Kutb kÓ ra nh÷ng ph−¬ng thøc hîp ph¸p së h÷u tμi s¶n, nãi vÒ s¨n b¾n vμ ®¸nh b¾t c¸, vÒ khai khÈn nh÷ng vïng ®Êt hoang, “khai th¸c nh÷ng thø d−íi lßng
®Êt” (dÇu löa, than ®¸, quÆng s¾t), chÕ biÕn nguyªn liÖu, bu«n b¸n, vÒ lao ®éng
®−îc ban th−ëng, vÒ tËp kÝch vò trang, vÒ sù ban th−ëng ®Êt ®ai lμm ®iÒn trang, th¸i Êp, v.v… NghÜa lμ ph¶i quay vÒ víi thêi k× Trung cæ ®Ó cã ®−îc “Islam gi¸o ch©n chÝnh”.
3- Tæ chøc Jihad (Th¸nh chiÕn) víi t−
t−ëng cña Mohammed Abd-as-Saliam Trong nh÷ng thËp kØ cuèi thÕ kØ XX, c¸c nhμ t− t−ëng phôc h−ng cña c¸c tæ chøc chÝnh trÞ – t«n gi¸o phi chÝnh phñ ë c¸c n−íc Islam gi¸o quan t©m nhiÒu tíi viÖc thiÕt lËp “chÝnh phñ Islam gi¸o”,
“chÝnh quyÒn Islam gi¸o” b»ng con ®−êng b¹o lùc(24). VÒ vÊn ®Ò nμy ®−îc ®Ò cËp tíi trong cuèn NghÜa vô ch−a hoμn thμnh cña mét tÝn ®å Islam gi¸o do Mohammed Abd – as – Saliam viÕt n¨m 1981. ¤ng nμy lμ mét trong nh÷ng ng−êi bÞ kÕt ¸n tö h×nh do tham gia vμo viÖc ¸m s¸t Tæng
thèng Ai CËp A. Sadat. Cuèn s¸ch cña Mohammed Abd – as – Saliam lμ b¶n tuyªn ng«n cña tæ chøc Jihad. §©y chÝnh lμ cuèn s¸ch ®· ®Ò cËp tíi “Th¸nh chiÕn”.
Trong cuèn s¸ch nμy, t¸c gi¶ ®· ®Æt ra nhiÖm vô ph¶i lËt ®æ tÊt c¶ c¸c chÝnh phñ ë c¸c n−íc ArËp bëi v× nh÷ng ng−êi cÇm
®Çu c¸c chÝnh phñ nμy lμ nh÷ng kÎ ®Çu tiªn ph¶n béi ®øc tin. Ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®Ó thiÕt lËp “quyÒn lùc Islam gi¸o ch©n chÝnh” lμ ®Êu tranh vò trang. Gi¸o thuyÕt b¹o lùc nμy ®−îc trÝch dÉn tõ Kinh Koran vμ s¸ch Hadith, thÝ dô lêi cña nhμ Tiªn tri Mohammed: “Ta ®Õn ®©y víi c¸c ng−êi cïng thanh kiÕm”. Nh÷ng ng−êi thuéc tæ chøc Jihad kh«ng nªu ra mét ch−¬ng tr×nh kinh tÕ – x· héi tÝch cùc. Hä cho r»ng khi nμo “quyÒn lùc Islam gi¸o ch©n chÝnh” ®−îc thiÕt lËp, lóc ®ã mäi vÊn
®Ò x· héi sÏ ®−îc tù ®éng gi¶i quyÕt.
Ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc Jihad bÞ nh÷ng ng−êi theo ®−êng lèi c¶i c¸ch kinh tÕ – x· héi cùc lùc phª ph¸n. ThÝ dô, Bé tr−ëng Bé C¸c vÊn ®Ò t«n gi¸o cña Angiªri ®· tuyªn bè r»ng viÖc c¸c tæ chøc nãi trªn ®Ò xuÊt “trë l¹i víi luËt Shariah vμ lèi sèng cña nh÷ng tÝn ®å Islam gi¸o
®Çu tiªn… vÒ thùc chÊt lμ phñ ®Þnh quy luËt ph¸t triÓn ®óng ®¾n cña c¸c d©n téc vμ c¸c x· héi, t¸ch rêi khái hiÖn thùc”(25). Mçi khi c¸c tæ chøc theo ®−êng lèi phôc h−ng Islam gi¸o tiÕn hμnh c¸c ho¹t ®éng khñng bè hay c¸c hμnh ®éng b¹o lùc kh¸c, ®«i khi chÝnh quyÒn ë c¸c n−íc së
23. Saiyd Kutb. Nh÷ng dÊu mèc trªn ®−êng ®i. B¶n tiÕng ArËp, tr.67-68. TrÝch theo: TriÕt häc vµ t«n gi¸o ë ph−¬ng §«ng thÕ kØ XX. S®d., tr. 216.
24. C¸c nhµ nghiªn cøu ArËp còng quan t©m ®Õn vÊn
®Ò nµy. ThÝ dô t¸c gi¶ Abd – al – Malik Abda víi t¸c phÈm Sù thøc tØnh cña thÕ giíi Islam gi¸o hiÖn ®¹i.
Trong: Shuun Arabiya, Tuyridi; th¸ng 5 n¨m 1982, tr. 122.
25. Ash – Shaab. Angiª, 12-04-1982.
t¹i ®· ¸p dông c¸c biÖn ph¸p ®μn ¸p trùc tiÕp. ThÝ dô, nh÷ng ng−êi theo tæ chøc Nh÷ng ng−êi anh em Muslim ë Siri, tæ chøc Ad –daava (Lêi kªu gäi) ë Ir¾c lu«n bÞ
®e do¹ b»ng nh÷ng b¶n ¸n tö h×nh.
C¸c nhμ ho¹t ®éng t«n gi¸o gÇn gòi víi bé m¸y nhμ n−íc ë c¸c n−íc Islam gi¸o th−êng gi÷ lËp tr−êng chê thêi. Hä kh«ng véi v· gi¶i thÝch c−¬ng lÜnh cña c¸c tæ chøc Islam gi¸o cùc ®oan phi chÝnh phñ lμ kh«ng phï hîp víi c¸c quy ®Þnh cña Islam gi¸o. NÕu c¸c tæ chøc, ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ - t«n gi¸o phi chÝnh phñ rót khái vò ®μi chÝnh trÞ th× “giíi t¨ng l÷”
nμy sÏ ho¹t ®éng trong khu«n khæ cña tæ hîp t«n gi¸o “quèc doanh”. Trong tr−êng hîp c¸c tæ chøc vμ ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ – t«n gi¸o phi chÝnh phñ th¾ng th× tr−íc m¾t hä l¹i më ra mét viÔn c¶nh míi. Do vËy, nh÷ng ng−êi nμy bªnh vùc cho tÝnh
«n hoμ cña Islam gi¸o. Theo c¸c nhμ thÇn häc lo¹i nμy, chÝnh Islam gi¸o lμ t«n gi¸o
“®iÒu ®é”, t«n gi¸o “trung dung vμng”(26). 4- Quan niÖm kinh tÕ cña Abd-al Halim Hifagi
ë c¸c n−íc Trung – CËn §«ng cã mét nhãm kh¸ ®«ng c¸c nhμ t− t−ëng “®éc lËp”. §ã lμ c¸c nhμ kinh tÕ, x· héi häc, chÝnh luËn Islam gi¸o kh«ng ph¶i lμ viªn chøc nhμ n−íc, kh«ng ph¶i lμ c¸c gi¸o sÜ vμ còng kh«ng ph¶i lμ thμnh viªn c¸c tæ chøc chÝnh trÞ – t«n gi¸o phi chÝnh phñ.
Th−êng hä lμ nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i hoÆc lμ nh÷ng nhμ c¶i c¸ch. Hä kªu gäi quan t©m tíi nh÷ng quy ®Þnh vμ nh÷ng gi¸ trÞ cña x· héi t− s¶n nh−ng kh«ng ®−îc quªn viÖc lμm cho c¸c quan
®iÓm cña m×nh mang tÝnh chÊt Islam gi¸o.
Cã thÓ lÊy quan niÖm kinh tÕ cña Islam gi¸o vÒ “gi¸ trÞ hîp ph¸p” lμm thÝ dô. T¸c gi¶ cña quan niÖm nμy lμ luËt s−
ng−êi Ai CËp Abd – al Halim Hifagi. ¤ng dùa vμo c¸c ph¹m trï nh− “lùa chän”, “tù do”, “tù do lùa chän”, v.v… “Lùa chän chøng minh nÐt c¬ b¶n cña luËt Shariah cña Islam gi¸o. Nã lμ ®iÒu kiÖn cña sù trao tr¸ch nhiÖm vμ sù chÞu tr¸ch nhiÖm”. §Þnh ®Ò nμy cÇn ®Ó chøng minh r»ng h×nh nh− c«ng cô cña sù lùa chän, cña ho¹t ®éng tù do cña con ng−êi chÝnh lμ së h÷u t− nh©n; “së h÷u t− nh©n lμ c¬
së mμ sù lùa chän tù do dùa vμo ®ã trong lÜnh vùc ho¹t ®éng kinh tÕ vμ tiÕp ®ã lμ trong toμn bé ®êi sèng x· héi”(27).
Theo t− t−ëng cña nhμ lÝ luËn Islam gi¸o nμy, c¸ nh©n cÇn ph¶i cã ba quyÒn
®èi víi cña c¶i cña m×nh. §ã lμ:
1. QuyÒn tiªu dïng.
2. QuyÒn ph©n chia cña c¶i theo ý cña m×nh.
3. QuyÒn ®Çu t− cña c¶i vμo c¸c xÝ nghiÖp víi môc ®Ých t¨ng khèi l−îng cña c¶i ®ã lªn (®©y lμ chç dùa chÝnh).
Thu nhËp ®−îc chia thμnh hai lo¹i:
thu nhËp tõ lao ®éng vμ thu nhËp tõ vèn (lîi nhuËn). “Con ng−êi t¨ng sè tμi s¶n cña m×nh lªn hoÆc lμ b»ng lao ®éng c¸
nh©n, hoÆc lμ b»ng c¸ch tham gia ®Çu t−
vèn cña m×nh vμo lao ®éng cña ng−êi kh¸c. Vμ trong tr−êng hîp nμy anh ta cã quyÒn thu nhËp tõ vèn cña m×nh”(28).
Víi viÖc ®−a ra ph¹m trï “tù do lùa chän” vμ lÝ gi¶i mèi quan hÖ gi÷a vèn ®Çu
26. Xem thªm: Iusuf al – Kardavi. ý thøc Islam gi¸o:
Sù phñ ®Þnh vµ chñ nghÜa cùc ®oan. Katar, 1982, (B¶n tiÕng ArËp) tr. 16 . TrÝch theo: TriÕt häc vµ t«n gi¸o ë ph−¬ng §«ng thÕ kØ XX. S®d, tr. 217.
27. Abd – al Halim Hifagi. §èi tho¹i víi nh÷ng ng−êi céng s¶n trong c¸c buång giam nhµ tï. El – Kuweit, 1974, tr. 204, 207. B¶n tiÕng ArËp. TrÝch theo: TriÕt häc vµ t«n gi¸o ë ph−¬ng §«ng thÕ kØ XX.
S®d, tr. 218.
28. Abd – al Halim Hifagi. S®d., tr. 225 (b¶n tiÕng ArËp). TrÝch theo: S®d., tr. 218.
t− vμ thu nhËp (lîi nhuËn), t¸c gi¶ cña quan niÖm “gi¸ trÞ hîp ph¸p” ®· tiÕn tíi bªnh vùc cho sù bãc lét cña chñ nghÜa t−
b¶n. Tõ nh÷ng thÝ dô vμ ph©n tÝch cña m×nh vÒ lîi nhuËn th«ng qua ®Çu t− vèn Hifagi ®i tíi kÕt luËn: “Quan hÖ s¶n xuÊt cÇn ®−îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng sau ®©y:
Thø nhÊt, sù ®¸nh gi¸ lao ®éng sèng vμ
®¸nh gi¸ vèn nh− lμ lao ®éng tÝch luü;
Thø hai, sù cïng tham gia cña c¸c yÕu tè s¶n xuÊt nμy vμo n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp vμ th−¬ng nghiÖp. Vμ lóc ®ã thu nhËp tõ lao ®éng vμ thu nhËp tõ vèn (lîi nhuËn) sÏ lμ hîp ph¸p”(29).
Tõ nh÷ng ®iÒu ®· tr×nh bμy kh¸i l−îc trªn ®©y chóng ta thÊy r»ng, Islam gi¸o kh«ng ph¶i chØ lμ mét t«n gi¸o thuÇn khiÕt. Nã g¾n kÕt rÊt chÆt chÏ víi c¸c vÊn
®Ò chÝnh trÞ–x· héi vμ kinh tÕ. ChÝnh v× lÏ
®ã thÕ giíi Islam gi¸o lμ mét thÕ giíi v«
cïng ®a d¹ng vμ phøc t¹p. Nã g¾n kÕt víi nhau trªn nÒn t¶ng cña Kinh Koran, song còng dùa trªn c¸c c¸ch lÝ gi¶i kh¸c nhau vÒ nh÷ng ®iÒu ®−îc ghi trong Kinh Koran, Islam gi¸o ph©n liÖt thμnh hμng chôc gi¸o ph¸i, hμng tr¨m tæ chøc, ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ – t«n gi¸o. ViÖc mét sè
®¶ng ph¸i chÝnh trÞ - t«n gi¸o theo khuynh h−íng cùc ®oan ®−a ra nh÷ng quan ®iÓm lÝ luËn vμ ho¹t ®éng thùc tiÔn nh»m phôc h−ng Islam gi¸o, thÇn quyÒn th©u tãm thÕ quyÒn thùc ra lμ ®Èy thÕ giíi Islam gi¸o tôt hËu l¹i rÊt nhiÒu so
víi thÕ giíi ¢u – Mü vÒ mäi ph−¬ng diÖn.
Cßn nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hiÖn
®¹i, nh÷ng nhμ c¶i c¸ch Islam gi¸o ®−a ra c¸c quan ®iÓm cÊp tiÕn vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi dùa trªn nÒn t¶ng t«n gi¸o còng cßn nhiÒu h¹n chÕ vÒ mÆt lÝ luËn còng nh− thùc tiÔn. C¸c quan ®iÓm lÝ luËn mμ hä ®−a ra còng nh− c¸c ho¹t ®éng thùc tiÔn cña hä thùc chÊt lμ nh»m x©y dùng mét x· héi t− b¶n chñ nghÜa trªn nÒn t¶ng t− t−ëng cña x· héi Islam gi¸o.
Do vËy, sù bÊt ®ång vμ m©u thuÉn gi÷a c¸c nhãm ph¸i, ®¶ng ph¸i, tæ chøc chÝnh trÞ- t«n gi¸o ë c¸c n−íc Islam gi¸o ®ang diÔn ra hiÖn nay lμ ®iÒu cã thÓ hiÓu ®−îc.
§©y cã thÓ gäi lμ m©u thuÉn néi bé cña thÕ giíi Islam gi¸o. M©u thuÉn nμy ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh k×m h·m sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ë c¸c n−íc Islam gi¸o.
Song vμo nh÷ng thËp kØ cuèi cïng cña thÕ kØ XX vμ nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kØ XXI thÕ giíi Islam gi¸o ®· cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn míi, m¹nh mÏ vμ s«i ®éng. Sù ph¸t triÓn nμy liªn quan ®Õn viÖc gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn gi÷a thÕ giíi Islam gi¸o víi thÕ giíi ph−¬ng T©y.
§©y lμ mét vÊn ®Ò lín vμ rÊt phøc t¹p ch−a ®−îc gi¶i quyÕt trong khu«n khæ bμi viÕt nμy cña chóng t«i./.
29. Abd – al Halim Hifagi. S®d., tr. 247 (b¶n tiÕng ArËp). TrÝch theo: S®d., tr. 219.
