VÒ mét sè T¤N GI¸O ë KH¸NH HOμ Qu¸ khø vμ hiÖn t¹i
ªn c¹nh ®¹o PhËt, mét t«n gi¸o lín, ph¸t triÓn m¹nh(1), ë Kh¸nh Hoμ cßn cã c¸c t«n gi¸o kh¸c còng kh¸ ph¸t triÓn vμ cã ¶nh h−ëng ®Õn ®êi sèng t©m linh cña c− d©n n¬i ®©y nh− ®¹o C«ng gi¸o, ®¹o Tin Lμnh, ®¹o Cao §μi. Bμi viÕt cña chóng t«i sÏ ®Ò cËp tíi ba t«n gi¸o nμy ë nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t nhÊt.
1. C«ng gi¸o
C«ng gi¸o mÆt ë Kh¸nh Hßa tõ n¨m 1671. Ng−êi truyÒn ®¹o ®Çu tiªn lμ Gi¸m môc Lambert de la Motte, ®−îc Gi¸o hoμng ClÐmente IX cö lμm §¹i diÖn T«ng tßa §μng Trong vμ Gi¸m tØnh miÒn Nam Trung Hoa. Ngμy 1/9/1671, «ng ®· ®Æt ch©n lªn Chî Míi, nay lμ Gi¸o xø Chî Míi, x· VÜnh Ngäc, thμnh phè Nha Trang(2).
Sè gi¸o d©n n¨m 1671 kho¶ng 3.000 ng−êi, n¨m 1885 cã 2.843 ng−êi vμ n¨m 1886 chØ cßn 800 ng−êi. §iÒu nμy cã thÓ lμ do gi¸o d©n di chuyÓn ®i n¬i kh¸c lμm ¨n hoÆc mét sè ph¶i bá ®¹o v× c¸c s¾c chØ cÊm ®¹o C«ng gi¸o cña triÒu
®×nh nhμ NguyÔn. Còng cã tμi liÖu nãi r»ng gi¸o d©n ë Kh¸nh Hoμ bá vμo Nam
®Ó tr¸nh phong trμo V¨n Th©n. Riªng con sè thèng kª hμng gi¸o sÜ thêi ®ã ®Õn nay vÉn ch−a cã tμi liÖu nμo nãi ®Õn mét c¸ch chuÈn x¸c.
NguyÔn C«ng Lý(*)
C¸c gi¸o xø ®−îc thμnh lËp ®Çu tiªn vμo n¨m 1671 lμ: Nha Trang, Chî Míi, Hμ Dõa, B×nh Cang, Ninh Hßa vμ 2 cï lao (kh«ng râ tªn).
§Õn n¨m 1774 cã thªm c¸c gi¸o xø Cam Ranh, C¸t Lì (Thñy TriÒu), Rä T−îng vμ 3 cï lao (kh«ng râ tªn).
C¸c tæ chøc ho¹t ®éng t«ng ®å thêi ®ã cã: Héi ThÇy gi¶ng, Héi ®ång Gi¸o d©n, Dßng MÕn Th¸nh Gi¸. ViÖc ®μo t¹o linh môc ph¶i göi tõ ViÖt Nam sang Th¸i Lan, Ên §é, Malaysia (Pª Nang) ®Ó häc,
®Õn n¨m 1870 míi cã TiÓu Chñng viÖn
®−îc thμnh lËp t¹i Gi¸o xø Chî Míi.
VÒ viÖc h×nh thμnh tæ chøc gi¸o xø Nha Trang, theo c¸c t− liÖu lÞch sö C«ng gi¸o ViÖt Nam, n¨m 1659 ®·
thμnh lËp 2 gi¸o phËn §μng Trong vμ
§μng Ngoμi lÊy S«ng Gianh lμm ranh giíi. Kh¸nh Hßa thuéc Gi¸o phËn §μng Trong. Tõ S«ng Gianh trë vμo cã 3 ®Þa phËn: B¾c §μng Trong (HuÕ), §«ng
*. TS., Tr−êng §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n, §¹i häc Quèc gia Thµnh phè Hå ChÝ Minh.
1. Xem: NguyÔn C«ng Lý. PhËt gi¸o ë Kh¸nh Hoµ vµ nh÷ng danh lam cæ tù. T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o, sè 6, n¨m 2006, tr.20-26.
2. Sö liÖu ghi: N¨m 1653 cã linh môc Dßng Tªn Phero Marques vµ n¨m 1655 cã linh môc Gi¸m tØnh Dßng Tªn Phanxic« Rivas ®Õn gi¶ng ®¹o ë Nha Trang. Tuy nhiªn, Gi¸o héi C«ng gi¸o ViÖt Nam vÉn lÊy ngµy 01/9/1671 lµ ngµy C«ng gi¸o truyÒn ®Õn Kh¸nh Hoµ.
B
§μng Trong (Quy Nh¬n) vμ T©y §μng Trong (Sμi Gßn). Gi¸o xø Kh¸nh Hßa thuéc §Þa phËn Quy Nh¬n.
Ngμy 5/7/1957, Tßa Th¸nh Vatican c¾t 2 tØnh Kh¸nh Hßa, Ninh ThuËn (thuéc §Þa phËn Quy Nh¬n) nhËp víi 2 tØnh B×nh ThuËn, B×nh Tuy (thuéc Gi¸o phËn Sμi Gßn) ®Ó thμnh lËp §Þa phËn Nha Trang. §Õn n¨m 1971 l¹i c¾t 2 tØnh B×nh ThuËn, B×nh Tuy chØ cßn l¹i 2 tØnh Ninh ThuËn, Kh¸nh Hßa thuéc
§Þa phËn Nha Trang.
Theo sè liÖu thèng kª n¨m 2001, toμn tØnh Kh¸nh Hoμ cã 90.224 tÝn ®å C«ng gi¸o, 02 gi¸m môc, 104 linh môc víi 45 gi¸o xø (Nha Trang: 29, Cam Ranh: 16) vμ 64 gi¸o hä, tæng sè dßng tu lμ 14 (05 dßng tu nam vμ 09 dßng tu n÷) víi 188 tu sÜ nam vμ 399 tu sÜ n÷. C¬ së vËt chÊt gåm cã : 48 tu viÖn, 16 nhμ nguyÖn vμ 01 ®¹i chñng viÖn. Nhμ thê Nha Trang (cßn ®−îc gäi lμ Nhμ thê Nói, Nhμ thê §¸) lμ Nhμ thê ChÝnh tßa cña §Þa phËn Nha Trang ®−îc x©y dùng kho¶ng nh÷ng n¨m 1930 - 1935 trªn mét ngän ®åi, lμ mét trong nh÷ng kiÕn tróc ®Ñp cña Nha Trang.
VÒ mÆt tæ chøc, ®øng ®Çu §Þa phËn Nha Trang lμ Tßa Gi¸m môc, d−íi Tßa Gi¸m môc cã 2 gi¸o h¹t: Gi¸o h¹t Nha Trang vμ Gi¸o h¹t Cam Ranh. Bªn c¹nh Tßa Gi¸m môc cã §¹i Chñng viÖn Sao BiÓn Nha Trang, n¬i ®μo t¹o linh môc cho c¸c tØnh Nam Trung Bé, ®−îc ChÝnh phñ ViÖt Nam cho phÐp t¸i thμnh lËp vμ b¾t ®Çu ho¹t ®éng tõ n¨m 1991.
LÞch sö ph¸t triÓn cña C«ng gi¸o ë Kh¸nh Hßa cã mÊy ®Æc ®iÓm ®¸ng chó ý nh− sau:
- Trong qu¸ khø lÞch sö, chñ nghÜa thùc d©n vμ ®Õ quèc lu«n ©m m−u lîi
dông C«ng gi¸o ®Ó phôc vô cho m−u ®å x©m l−îc vμ thèng trÞ cña chóng. Trong nhiÒu giai ®o¹n lÞch sö, chóng ®· t×m mäi c¸ch lõa phØnh, dô dç vμ Ðp buéc
®ång bμo C«ng gi¸o tiÕp tay cho ®éi qu©n x©m l−îc vμ chÝnh s¸ch cai trÞ cña nhμ cÇm quyÒn chèng l¹i phong trμo yªu n−íc cña nh©n d©n vμ phôc vô cho viÖc bãc lét cña chñ nghÜa t− b¶n vμ bän
®Þa chñ (nh− mé phu lμm ®ån ®iÒn cao su §ång Tr¨ng, ph¸t canh thu t« nh÷ng ruéng ®Êt ®−îc chÝnh quyÒn cÊp cho nhμ thê). Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, chóng cho mét sè nhμ thê vμ gi¸o xø tæ chøc lùc l−îng vò trang nh− “Tù vÖ vò trang”, “NghÜa binh Th¸nh ThÓ”
chèng l¹i kh¸ng chiÕn (nh− Nhμ thê C©y V«ng ë Diªn Kh¸nh). §Æc biÖt, sau HiÖp ®Þnh Gi¬nev¬ n¨m 1954, Kh¸nh Hßa ph¶i tiÕp nhËn trªn mét v¹n ®ång bμo C«ng gi¸o di c−, trong sè nμy cã nh÷ng ng−êi bÞ Mü vμ tay sai lõa phØnh, kÝch ®éng “chèng céng s¶n”, mét sè trë thμnh nguån bæ sung cho qu©n
®éi vμ c¸c c¬ quan cai trÞ, ®μn ¸p cña ngôy quyÒn Sμi Gßn. Theo thèng kª d−íi chÕ ®é Ng« §×nh DiÖm (1955 – 1963) cã 09/14 tØnh tr−ëng MiÒn Trung vμ 14/18 tØnh tr−ëng c¸c tØnh Nam Bé lμ ng−êi C«ng gi¸o, ch−a kÓ nh÷ng ng−êi cÇm ®Çu c¸c c¬ quan ngôy quyÒn cÊp Trung −¬ng nh− quèc héi, chÝnh phñ vμ qu©n ®éi. Thêi k× nμy ë Kh¸nh Hßa nhiÒu gi¸o xø míi ®−îc thμnh lËp ë Nha Trang, Cam Ranh; nhiÒu nhμ thê, tu viÖn, c¬ së v¨n hãa, gi¸o dôc, y tÕ cña C«ng gi¸o ®−îc x©y dùng. Theo thèng kª cña Gi¸o héi C«ng gi¸o, n¨m 1974, Kh¸nh Hßa cã 12 v¹n tÝn ®å C«ng gi¸o.
Sau ngμy gi¶i phãng, mét sè phÇn tö xÊu trong C«ng gi¸o vÉn tiÕp tôc cã nh÷ng ho¹t ®éng chèng chÕ ®é míi nh−
tuyªn truyÒn xuyªn t¹c c¸c chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch, lËp tæ chøc ph¶n ®éng chèng l¹i c¸ch m¹ng, thùc hiÖn “chÝnh quyÒn hai mÆt”... Do ©m m−u cña ®Þch mμ quan hÖ gi÷a ®ång bμo C«ng gi¸o víi khèi céng ®ång d©n téc cßn tån t¹i mét sè thμnh kiÕn, hiÓu lÇm cã h¹i cho sù ®oμn kÕt d©n téc. Trong nh÷ng n¨m qua, nhê chÝnh s¸ch ®óng ®¾n cña
§¶ng vμ Nhμ n−íc mμ nh÷ng thμnh kiÕn, hiÓu lÇm dÇn dÇn ®−îc kh¾c phôc.
- Mét ®Æc ®iÓm kh¸c ®ã lμ tinh thÇn yªu n−íc chèng ngo¹i x©m, chèng ¸p bøc bÊt c«ng trong ®«ng ®¶o ®ång bμo gi¸o d©n ë Kh¸nh Hoμ. Ch¼ng h¹n, trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, Linh môc ChÝnh xø Chî Míi lμ NguyÔn Så
®· tiÕp tÕ l−¬ng thùc, thuèc men vμ nu«i giÊu c¸n bé ViÖt Minh trong nhμ thê («ng ®· ®−îc Nhμ n−íc truy tÆng Hu©n ch−¬ng Kh¸ng chiÕn h¹ng nh×
n¨m 1990). Linh môc NguyÔn Kh¾c CÇn ë Nhμ thê C©y V«ng còng tiÕp tÕ g¹o, thuèc men cho kh¸ng chiÕn. Tu sÜ NguyÔn KÝnh ë Gi¸o xø Hμ Dõa (Diªn Kh¸nh) tham gia MÆt trËn Liªn ViÖt tØnh vμ hi sinh trong khi chiÕn ®Êu víi giÆc Ph¸p.
Sau ngμy gi¶i phãng ®Êt n−íc, ®ång bμo C«ng gi¸o ë Kh¸nh Hoμ ®· tÝch cùc h−ëng øng c¸c chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cña §¶ng vμ Nhμ n−íc thùc hiÖn tù do tÝn ng−ìng, sèng “tèt ®êi, ®Ñp ®¹o”. Mét sè ®ång bμo cã ®¹o ®· trë vÒ quª cò lμm
¨n, x©y dùng quª h−¬ng hoÆc ®i vïng kinh tÕ míi ë §Êt SÐt, §ång Tr¨ng, BÕn KhÕ, Cñ Chi (c¸c ®Þa danh nμy thuéc Kh¸nh Hoμ). XuÊt ph¸t tõ nguyÖn väng chÝnh ®¸ng cña ®ång bμo C«ng gi¸o, ñy ban §oμn kÕt C«ng gi¸o tØnh Kh¸nh Hoμ ®· ®−îc thμnh lËp vμ tiÕn hμnh ®¹i
héi lÇn thø nhÊt vμo th¸ng 11 n¨m 1991, bÇu ra 48 vÞ trong Ban ChÊp hμnh (trong Ban ChÊp hμnh cã 07 linh môc, 01 tu sÜ). ñy ban §oμn kÕt C«ng gi¸o cã c¬ së hÇu hÕt ë c¸c huyÖn vμ thμnh phè trong tØnh. NhiÒu vÞ linh môc, tu sÜ vμ tÝn ®å C«ng gi¸o ®−îc nh©n d©n tÝn nhiÖm bÇu vμo c¸c c¬
quan nhμ n−íc nh− Héi ®ång Nh©n d©n, ñy ban Nh©n d©n, lμ thμnh viªn cña ñy ban MÆt trËn Tæ quèc vμ c¸c
®oμn thÓ, c¸c héi quÇn chóng c¸c cÊp.
2. §¹o Tin Lμnh
§¹o Tin Lμnh ®Õn Kh¸nh Hßa vμo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ XX. N¨m 1926, nhμ truyÒn ®¹o Lª Thμnh L«i tõ Qu¶ng Nam vμo cïng víi gi¸o sÜ Travis, ng−êi Mü truyÒn gi¸o vμ thμnh lËp Héi Th¸nh Tin Lμnh Nha Trang.
N¨m 1936, thμnh lËp thªm Héi Th¸nh Tin Lμnh Ninh Hßa vμ n¨m 1943, thμnh lËp Héi Th¸nh Tin Lμnh Diªn Kh¸nh. Tæng sè tÝn ®å Tin Lμnh lóc ®ã kho¶ng vμi tr¨m ng−êi.
Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, ®¹o Tin Lμnh ®· më réng ho¹t ®éng ra c¸c vïng phô cËn Nha Trang, x©y dùng mét sè c¬ së míi nh− nhμ thê Tin Lμnh (ë 29
®−êng Lª Thμnh Ph−¬ng, thμnh phè Nha Trang hiÖn nay); t− thÊt Héi Th¸nh Tin Lμnh Diªn Kh¸nh; c« nhi viÖn Tin Lμnh §ång §Õ (kh¸nh thμnh ngμy 4/9/1953) thu nhËn 38 trÎ må c«i.
Trong kh¸ng chiÕn chèng Mü cã thªm mét sè chøc s¾c vμ tÝn ®å Tin Lμnh di c− tõ MiÒn B¾c vμ tõ c¸c tØnh Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i vμo Kh¸nh Hoμ, do vËy ®¹o Tin Lμnh ë ®©y ph¸t triÓn m¹nh. Kh¸nh Hßa trë thμnh mét trung t©m quan träng cña gi¸o h¹t
Nam Trung Bé gåm 4 tØnh Phó Yªn, Kh¸nh Hßa, Ninh ThuËn, B×nh ThuËn.
Tõ n¨m 1962 ®· h×nh thμnh trung t©m
®Þa h¹t Tin Lμnh Nam Trung PhÇn ë Nha Trang (ë 30 ®−êng Lª Thμnh Ph−¬ng hiÖn nay). Mét sè Héi Th¸nh míi
®−îc thμnh lËp nh− Ph−íc H¶i (1962), VÜnh Ph−íc (1962) ë Nha Trang, Ba Ngßi (1965), Qu¶ng Hßa (1969), Mü Ca (1970) ë Cam Ranh, Dôc Mü (1970) ë Ninh Hßa vμ Héi Th¸nh Tin Lμnh V¹n Ninh (1963). ë huyÖn miÒn nói Kh¸nh VÜnh còng ®· lËp c¸c nhμ gi¶ng Giang Lå (1957), S«ng C¸i vμ Chμ Liªn dùa vμo c¸c khu dån d©n cña ®Þch vμ h×nh thμnh 4 Héi Th¸nh cã nhμ nguyÖn cïng môc s−
ng−êi d©n téc phô tr¸ch: §a Nham A (ë C− Th¹nh), §a Nham B (ë Ph−íc L−¬ng),
§a Ka (ë Ph−íc L−¬ng) víi tÝn ®å lμ ng−êi Tril; S«ng M¸u (ë C− Th¹nh) víi tÝn ®å lμ ng−êi Raglai.
C¸c c¬ së x· héi vμ tõ thiÖn cña ®¹o Tin Lμnh ®−îc sù hç trî cña n−íc ngoμi, nhÊt lμ Mü còng ph¸t triÓn nhanh: c«
nhi viÖn ®−îc më réng n¨m 1968, cã thÓ tiÕp nhËn 400 em, tr−êng häc, trung t©m huÊn nghÖ, nhμ in, kÝ nhi viÖn, trung t©m truyÒn ®¹o thiÕu nhi ®−îc x©y dùng trong khu«n khæ c« nhi viÖn;
ViÖn Nghiªn cøu Ng«n ng÷ vμ Phiªn dÞch Th¸nh Kinh ®−îc x©y dùng n¨m 1970 t¹i sè nhμ 195 Hoμng Tö C¶nh (nay lμ ®−êng Hoμng V¨n Thô, Nha Trang); Th¸nh Kinh ThÇn häc viÖn ®μo t¹o gi¸o sÜ cho c¸c Héi Th¸nh; ChÈn y viÖn Hßn Chång (®−îc thμnh lËp tõ n¨m 1960) phôc vô bÖnh nh©n nghÌo theo ch−¬ng tr×nh ho¹t ®éng tõ thiÖn.
Tæng sè tÝn ®å Tin Lμnh ë Kh¸nh Hoμ ®Õn ®Çu n¨m 1975 lμ kho¶ng 6.000 ng−êi(3).
Sau ngμy gi¶i phãng MiÒn Nam, thèng nhÊt ®Êt n−íc, c¸c Héi Th¸nh Tin Lμnh vÉn sinh ho¹t t«n gi¸o b×nh th−êng nh−ng sè tÝn ®å ®· gi¶m ®i nhiÒu. Mét sè c¬ së nh− chÈn y viÖn, c«
nhi viÖn, viÖn ng«n ng÷... lÇn l−ît ngõng ho¹t ®éng vμ ®−îc giao l¹i chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng sö dông ®Ó phôc vô lîi Ých chung cña toμn x· héi trªn c¸c lÜnh vùc y tÕ, gi¸o dôc, v¨n hãa.
Trong mÊy n¨m qua, sè môc s−, truyÒn ®¹o vμ tÝn ®å Tin Lμnh ë Kh¸nh Hßa vÉn gi÷ nÒn nÕp sinh ho¹t t«n gi¸o b×nh th−êng, thùc hiÖn quyÒn tù do tÝn ng−ìng vμ tÝch cùc gãp phÇn vμo sù nghiÖp x©y dùng ®Êt n−íc. Sau khi Héi
®ång th−êng niªn cña H¹t Tin Lμnh Nam Trung Bé quyÕt ®Þnh tù gi¶i thÓ n¨m 1977, mμ Môc s− L−u V¨n Gi¸o chñ täa Héi Th¸nh Tin Lμnh Nha Trang, ®ång thêi còng lμ ®¹i diÖn cho c¸c Héi Th¸nh Tin Lμnh trong tØnh lμ ng−êi ra quyÕt ®Þnh. Mét vμi gi¸o sÜ vμ tÝn ®å Tin Lμnh ë miÒn nói Kh¸nh VÜnh bÞ ®Þch lõa mÞ vμ mua chuéc ®· cã nh÷ng hμnh ®éng chèng l¹i c¸ch m¹ng nh−: xuyªn t¹c chÝnh s¸ch tù do tÝn ng−ìng cña Nhμ n−íc ViÖt Nam, l«i kÐo d©n ch¹y theo bän ph¶n ®éng FULRO...
Nh÷ng ng−êi nμy ®· bÞ nh©n d©n ®Êu tranh vμ hä ®· nhËn lçi tr−íc nh©n d©n cïng chÝnh quyÒn.
ë Kh¸nh Hßa cã c¸c hÖ ph¸i Tin Lμnh sau ®©y ho¹t ®éng:
- HÖ ph¸i B¸p tÝt: HÖ ph¸i nμy ®Õn Kh¸nh Hßa n¨m 1963 do gi¸o sÜ Robert Comfer (ng−êi Mü) truyÒn ®¹o, c¬ së ®Æt
3. Theo: §Þa ph−¬ng chÝ Kh¸nh Hoµ 1975 (s¸ch do chÝnh quyÒn cò xuÊt b¶n), tæng sè tÝn ®å ®¹o Tin Lµnh ë Kh¸nh Hoµ n¨m 1975 lµ 1.170 ng−êi. Chóng t«i ghi l¹i ®Ó tham kh¶o.
t¹i 48 Yersin, Nha Trang. Sau gi¶i phãng, c¸c môc s− bá ®i n¬i kh¸c, tÝn ®å còng ph©n t¸n nªn hÖ ph¸i nμy ngõng ho¹t ®éng, mét sè tÝn ®å chuyÓn sang sinh ho¹t ë nhμ thê Tin Lμnh.
- HÖ ph¸i C¬ §èc Phôc L©m (cßn gäi lμ Xa B¸t): HÖ ph¸i nμy ®Õn Kh¸nh Hßa n¨m 1973 do Môc s− Ng« Tù PhÊn truyÒn gi¸o. Ngoμi viÖc ®¹o, hÖ ph¸i nμy cßn ho¹t ®éng tõ thiÖn, cã b¸c sÜ tõ BÖnh viÖn C¬ §èc Phôc L©m Sμi Gßn vÒ kh¸m bÖnh, ph¸t thuèc cho bÖnh nh©n nghÌo. Sau n¨m 1975, hÖ ph¸i nμy còng ngõng ho¹t ®éng.
GÇn ®©y, ë Nha Trang ®· xuÊt hiÖn mét nhãm tÝn ®å cña hÖ ph¸i Ngò TuÇn. Hä sinh ho¹t t«n gi¸o ë gia ®×nh, sè l−îng ®é vμi chôc ng−êi.
Nh− vËy, hiÖn nay ë Kh¸nh Hßa cã tÝn ®å Tin Lμnh cña 4 hÖ ph¸i: Tin Lμnh CMA, B¸p tÝt, C¬ §èc Phôc L©m vμ Ngò TuÇn.
Theo sè liÖu thèng kª n¨m 2001, tæng sè tÝn ®å Tin Lμnh trong toμn tØnh Kh¸nh Hoμ lμ 8.810 ng−êi, trong ®ã c¸c huyÖn ®ång b»ng cã 4.764 ng−êi, huyÖn miÒn nói Kh¸nh VÜnh cã 3.118 ng−êi, huyÖn miÒn nói Kh¸nh S¬n cã 928 ng−êi.
3. §¹o Cao §μi
§¹o Cao §μi ®Õn Kh¸nh Hßa vμo ®Çu nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kØ XX. Trong qu¸
tr×nh ph¸t triÓn, ®¹o Cao §μi ®· ph©n hãa thμnh nhiÒu ph¸i kh¸c nhau. §ã lμ c¸c ph¸i Cao §μi T©y Ninh, Cao §μi CÇu Kho, Cao §μi TruyÒn Gi¸o, Cao §μi BÕn Tre vμ Cao §μi §Þnh T−êng.
- Ph¸i Cao §μi T©y Ninh: Trong nh÷ng n¨m 1940 - 1941, c¸c «ng Cao TriÒu Ph¸t, Cao Tr−êng M¹nh ®· bÝ mËt ®Õn truyÒn ®¹o t¹i Kh¸nh Hßa. V×
®· cã lÖnh cña nhμ cÇm quyÒn Ph¸p vμ Nam triÒu cÊm ®¹o Cao §μi ho¹t ®éng ë MiÒn Trung nªn c¸c vÞ truyÒn ®¹o ph¶i
®æi tªn lμ ®¹o V« Vi thê PhËt Di LÆc. C¬
së ®Çu tiªn cña ®¹o Cao §μi ë Kh¸nh Hoμ ®−îc x©y dùng ë th«n Phó Léc (nay thuéc x· Diªn Thñy, thÞ trÊn Diªn Kh¸nh). N¨m 1949, ®−îc sù chØ ®¹o cña Tßa Th¸nh T©y Ninh, c¬ së ë Phó Léc chÝnh thøc mang tªn “Cao §μi §¹i §¹o Tam Kú Phæ §é Tßa Th¸nh T©y Ninh”.
N¨m 1950, Tßa Th¸nh T©y Ninh bæ nhiÖm LÔ sanh Th−îng L¨ng Thanh nhËn chøc QuyÒn Kh©m ch©u ®¹o Kh¸nh Hßa cã v¨n phßng ®Æt t¹i Nha Trang. Cho ®Õn n¨m 1975, Tßa Th¸nh T©y Ninh ®· s¸u lÇn bæ nhiÖm ng−êi
®øng ®Çu cÊp tØnh cña ®¹o Cao §μi (Kh©m ch©u ®¹o) vμ tõng b−íc h×nh thμnh hÖ thèng hμnh chÝnh tõ tØnh xuèng huyÖn, x·. CÊp huyÖn cã Téc ®¹o, cÊp x· cã H−¬ng ®¹o. Kh¸nh Hßa cã 06 Téc ®¹o: Diªn Kh¸nh (gåm 12 H−¬ng
®¹o), Nha Trang (04 H−¬ng ®¹o), VÜnh X−¬ng (04 H−¬ng ®¹o), B¾c Cam Ranh (03 H−¬ng ®¹o), Nam Cam Ranh (04 H−¬ng ®¹o), Ninh Hßa (08 H−¬ng ®¹o).
Trªn Kh©m ch©u ®¹o lμ Kh©m trÊn ®¹o khu vùc MiÒn Trung. C¬ quan nμy ®−îc Tßa Th¸nh T©y Ninh lËp n¨m 1968 phô tr¸ch 04 tØnh: Ninh ThuËn, B×nh ThuËn, L©m §ång, Kh¸nh Hßa, cã trô së ®Æt t¹i Nha Trang.
Theo sè liÖu thèng kª n¨m 1985, Cao
§μi T©y Ninh lμ ph¸i ®«ng tÝn ®å nhÊt ë Kh¸nh Hoμ, víi 4.570 tÝn ®å, 34 chøc s¾c, 328 chøc viÖc, 76 ban trÞ sù. VÒ c¬
së vËt chÊt cã 10 th¸nh thÊt vμ 04 ®iÖn thê PhËt MÉu.
- Ph¸i Cao §μi CÇu Kho: Ph¸i nμy tõ Phó Yªn ph¸t triÓn vμo Kh¸nh Hßa tõ n¨m 1962 ®Õn n¨m 1965. Tr−íc n¨m
1975, v¨n phßng Trung −¬ng Héi Th¸nh cña ph¸i nμy (gäi lμ Chi nh¸nh Trung ViÖt) ®Æt ë Tam Quan (tØnh B×nh
§Þnh).
N¨m 1963, Ng« §×nh DiÖm bÞ lËt ®æ, Phan Kh¾c Söu lμ thñ lÜnh ph¸i Cao
§μi CÇu Kho lªn lμm quèc tr−ëng. ¤ng Söu cã ý ®å hîp nhÊt ®¹o Cao §μi nh−ng kh«ng thμnh c«ng. T¹i Kh¸nh Hßa, ph¸i Cao §μi CÇu Kho cã v¨n phßng liªn l¹c t¹i Th¸nh thÊt Liªn Thμnh (ph−êng Ph−¬ng Sμi, Nha Trang) tÝn ®å kho¶ng trªn d−íi 20 ng−êi, tu t¹i gia. ë Cam Ranh, cã th¸nh thÊt t¹i x· Cam Thμnh vμ thÞ trÊn Ba Ngßi, tÝn ®å kho¶ng 300 ng−êi. ë huyÖn Ninh Hßa cã th¸nh thÊt t¹i x· Ninh Xu©n, tÝn ®å kho¶ng 20 ng−êi. Nãi chung, ph¸i Cao §μi CÇu Kho Ýt tÝn ®å, ho¹t ®éng rêi r¹c, kh«ng liªn hÖ g× víi nhau vμ phÇn lín tu t¹i gia. Sau n¨m 1975, ph¸i nμy ngõng ho¹t ®éng ë Kh¸nh Hoμ.
- Ph¸i Cao §μi TruyÒn gi¸o: Ph¸i nμy ho¹t ®éng m¹nh ë Phó Yªn, Héi Th¸nh ®Æt t¹i §μ N½ng. N¨m 1960, ph¸i nμy xuÊt hiÖn vμ ho¹t ®éng ë Cam Ranh, thμnh lËp ®−îc 02 Téc ®¹o víi 02 th¸nh thÊt: Trung HiÖp (x· Cam HiÖp) vμ Trung ChÝnh (x· Cam NghÜa). Ph¸i nμy ho¹t ®éng kh¸ m¹nh, liªn hÖ chÆt chÏ víi tØnh ®¹o Phó Yªn vμ th−êng xuyªn ®−îc trî gióp tμi chÝnh, ®øng hμng thø hai sau ph¸i Cao §μi T©y Ninh.
Ph¸i Cao §μi TruyÒn gi¸o ho¹t ®éng t«n gi¸o d−íi d¹ng sÊm tr¹ng, mang mμu s¾c mª tÝn. Sau n¨m 1975, v× ph¸i nμy th−êng xuyªn tung tin xuyªn t¹c
®−êng lèi, chñ tr−¬ng cña §¶ng vμ Nhμ n−íc ViÖt Nam nªn ®· bÞ chÝnh quyÒn
®Þa ph−¬ng nh¾c nhë nhiÒu lÇn. Sè tÝn
®å gÇn 2.000 ng−êi, ë thêi ®iÓm n¨m 1975.
- Ph¸i Cao §μi BÕn Tre: Ph¸i nμy ho¹t ®éng ë Ninh Hßa tõ n¨m 1959, chØ cã 01 th¸nh thÊt ë x· Ninh Phông. VÒ mÆt tæ chøc, ph¸i nμy trùc thuéc tØnh
®¹o Tuyªn §øc, sau n¨m 1975 kh«ng cßn liªn l¹c víi cÊp trªn n÷a. Cã 04 ban trÞ sù ë c¸c x· Ninh Th©n, Ninh §«ng, Ninh HiÖp, Ninh Phông. Sè tÝn ®å kho¶ng 350 ng−êi, phÇn lín tu t¹i gia.
- Ph¸i Cao §μi §Þnh T−êng (cßn gäi lμ Cao §μi Ch¬n Lý): chØ cã 01 th¸nh thÊt ®Æt t¹i ph−êng Ph−íc Hßa (Nha Trang). Ph¸i nμy thμnh lËp n¨m 1972, sè tÝn ®å kho¶ng 200 ng−êi. V¨n phßng trung t©m Héi Th¸nh ®Æt t¹i B×nh Khª (B×nh §Þnh). Sau n¨m 1975, ph¸i nμy Ýt ho¹t ®éng.
Ngoμi ra, cßn cã ph¸i Cao §μi Ban ChØnh §¹o cã 02 hä ®¹o t¹i Ninh Diªm vμ Ninh Phông (Ninh Hßa), sè tÝn ®å trªn d−íi 200 ng−êi.
Theo thèng kª n¨m 2001, tæng sè tÝn
®å ®¹o Cao §μi trong toμn tØnh Kh¸nh Hoμ lμ 5.879 ng−êi. Sè chøc s¾c lμ 37, sè chøc viÖc 352. VÒ c¬ së vËt chÊt cã 25 th¸nh thÊt, ®iÖn thê (ph¸i T©y Ninh:
16, ph¸i TruyÒn Gi¸o: 02, ph¸i Ban ChØnh §¹o: 02, ph¸i CÇu Kho: 04, ph¸i Ch¬n Lý: 01).
Nh×n chung, ®¹o Cao §μi cã mÆt ë Kh¸nh Hßa t−¬ng ®èi chËm so víi c¸c t«n gi¸o kh¸c l¹i bÞ nhμ cÇm quyÒn phong kiÕn tr−íc ®©y ph©n biÖt ®èi xö nªn kh«ng ph¸t triÓn ®−îc. M·i ®Õn nh÷ng n¨m 1960, ®¹o Cao §μi míi x©y dùng ®−îc hÖ thèng tæ chøc ë huyÖn , x·
chñ yÕu ë n«ng th«n. §¹o Cao §μi trong mét thêi gian dμi bÞ thùc d©n Ph¸p vμ
®Õ quèc Mü lîi dông ®Ó phôc vô cho m−u ®å x©m l−îc cña chóng.
Tuy nhiªn, do ®¹i ®a sè tÝn ®å (kÓ c¶
mét sè chøc s¾c, chøc viÖc) lμ n«ng d©n lao ®éng, g¾n bã víi xãm lμng ruéng ®Êt nªn ®Þch kh«ng thùc hiÖn ®−îc ©m m−u cña chóng.
Sau ngμy gi¶i phãng MiÒn Nam thèng nhÊt ®Êt n−íc, ®ång bμo tÝn ®å Cao §μi ®−îc h−ëng quyÒn tù do tÝn ng−ìng ®· cïng víi nh©n d©n tham gia sù nghiÖp x©y dùng vμ b¶o vÖ ®Êt n−íc.
Thùc hiÖn ®¹o lÖnh n¨m 1982 cña Tßa Th¸nh T©y Ninh, ®−îc ñy ban MÆt trËn Tæ quèc ViÖt Nam gióp ®ì, ®¹o Cao §μi
®· tiÕn hμnh c¶i tæ vμ chÊn chØnh ®¹o.
ë Kh¸nh Hßa, theo chñ tr−¬ng cña Tßa Th¸nh ®· gi¶i thÓ toμn bé hÖ thèng tæ chøc hμnh chÝnh vμ chÝnh trÞ cña ®¹o (nh− Kh©m trÊn, Kh©m ch©u, Téc ®¹o, H−¬ng ®¹o, c¸c tæ chøc Phæ tÕ, Thanh niªn n«ng vô cña Cao §μi); gi¶i nhiÖm vμ chÊm døt ho¹t ®éng cña c¸c chøc s¾c, chøc viÖc nam n÷. Mçi th¸nh thÊt vμ ®iÖn thê PhËt MÉu cö mét ban cai qu¶n ®Ó qu¶n lÝ vμ lo viÖc lÔ b¸i cho tÝn
®å, sè nμy ®−îc lùa chän trong sè chøc s¾c, chøc viÖc cò. Ngoμi ph¸i Cao §μi T©y Ninh, c¸c ph¸i kh¸c nãi chung Ýt ho¹t ®éng hoÆc ®· ngõng ho¹t ®éng.
4. Ngoμi c¸c t«n gi¸o trªn, ë Kh¸nh Hoμ cßn cã mét sè Ýt tÝn ®å PhËt gi¸o Hoμ H¶o. Nh÷ng tÝn ®å nμy
®a phÇn lμ c− d©n MiÒn T©y Nam Bé do hoμn c¶nh cuéc sèng hä ®· ®Õn lμm ¨n sinh sèng trªn vïng ®Êt ®Êt cùc nam Trung Bé nμy. PhËt gi¸o H oμ H ¶ o
kh«ng cã tæ chøc gi¸o héi ë Kh¸nh Hoμ, cho nªn niÒm tin vμ sinh ho¹t t«n gi¸o cña c¸c tÝn ®å chØ diÔn ra t¹i t− gia, cßn nh÷ng ®¹i lÔ cña t«n gi¸o nμy th× hä th−êng vÒ tham dù t¹i quª gèc ë MiÒn T©y Nam Bé.
Cßn mét hiÖn t−îng t«n gi¸o míi diÔn ra kh«ng b×nh th−êng trong kho¶ng m−êi n¨m gÇn ®©y ë Kh¸nh Hoμ kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn ®ã lμ
®¹o Thanh H¶i V« Th−îng S−. Ng−êi chñ x−íng lμ mét phô n÷ tªn Trinh, quª gèc Qu¶ng Ng·i ®· v−ît biªn trèn sang n−íc ngoμi, tù x−ng m×nh lμ “V«
Th−îng S−”, lîi dông niÒm tin mª muéi cña mét sè ViÖt kiÒu vμ ®ång bμo trong n−íc ®Ó trôc lîi, víi quy m« réng lín vμ
®· thμnh lËp tæ chøc bÝ mËt ë mét sè
®Þa ph−¬ng. Cuèi cïng, nhê ý thøc c¶nh gi¸c cña nh©n d©n vμ ®−îc chÝnh quyÒn c¸c cÊp ®Êu tranh nªn hiÖn t−îng t«n gi¸o míi nμy ®· bÞ cÊm ho¹t ®éng trªn
®Þa bμn cña tØnh Kh¸nh Hoμ còng nh−
ë mét vμi n¬i kh¸c trong n−íc.
Nh×n chung, ë Kh¸nh Hoμ cã nhiÒu t«n gi¸o ®· vμ ®ang ho¹t ®éng. Víi chñ tr−¬ng ®¹i ®oμn kÕt d©n téc vμ tù do tÝn ng−ìng t«n gi¸o cña Nhμ n−íc ViÖt Nam, c¸c t«n gi¸o víi c¸c chøc s¾c cïng tÝn ®å n¬i ®©y ®· vμ ®ang thùc hiÖn ph−¬ng ch©m “Tèt ®êi, ®Ñp ®¹o”, võa thùc hiÖn bæn phËn cña tÝn ®å t«n gi¸o l¹i võa hoμn thμnh tr¸ch nhiÖm cña c«ng d©n. TÊt c¶ cïng ®oμn kÕt trong ñy ban MÆt trËn Tæ quèc ®Ó x©y dùng quª h−¬ng ngμy cμng phån vinh, giμu m¹nh./.
