Phần mềm Tạp chí mở

(1)

Baùo caùo toång hôïp keát quaû nghieân cöùu vaø phoøng choáng beänh dòch haïch ôû Vieät Nam 1975 - 2003

PGS.TS. Ñaëng Tuaán Ñaït, BS. Nguyeãn Thaùi vaø cs.

Qua phaân tích tình hình, caùc keát quaû nghieân cöùu 1975- 2003, coù moät soá nhaän ñònh nhö sau: Beänh dòch haïch ôû Vieät Nam ñaõ coù quaù trình 105 naêm (1898-2003), dòch coù nguoàn goác töø Trung Quoác. Coù theå chia laøm 4 thôøi kyø dòch teã hoïc: xaâm nhaäp: 1898 - 1922; laéng dòu: 1923 - 1960; buøng phaùt: 1961- 1990, thu heïp: 1991-2003. Beänh nhaân chuû yeáu laø theå haïch. Coù ghi nhaän theå phoåi nguyeân phaùt nhöng hieám khi xaûy ra dòch theå phoåi lôùn. Dòch coù ñaëc ñieåm laø dòch vuøng daân cö cuûa chuoät gaàn ngöôøi, khoâng coù dòch hoang daïi. Dòch löu haønh dai daúng ôû vuøng cöïc nam Trung Boä, Taây Nguyeân vaø mieàn Ñoâng Nam Boä. Caùc yeáu toá lieân quan ñeán söï dai daúng cuûa dòch laø: nhieät ñoä caùc thaùng khoâng quaù 27⁰C, khoâng bò ngaäp luït, coù maët chuoät Rattus exulans. Bieän phaùp phoøng choáng hieäu quaû laø dieät boï cheùt baèng hoaù chaát. Ñaët hoäp moài Kartman thanh toaùn ñöôïc caùc oå dòch dai daúng. Ñeán nay dòch ñaõ ñöôïc khoáng cheá moät böôùc lôùn, caàn tieáp tuïc giaùm saùt, phoøng choáng tieán tôùi thanh toaùn beänh dòch haïch ôû Vieät Nam trong moät töông lai khoâng xa.

Through analysis of the plague situation with the results of investigations from 1975 to 2003, some observation could be made as follows: Plague in Vietnam has a history of 105 years (1898-2003), originated from China and then became endemic. Its evolution can be divided into four epidemio- logic periods: invasion: 1898-1922, latency: 1923-1960, outbreak: 1961-1990, restrained: 1991- 2003. Most patients got bubonic form. Plague in Vietnam has had characteristics of inhabitant plague, of domestic rodents. Sylvatic plague has not existed. Plague persisted in the extreme south of the Central Coastal region, the Western Highland and the Southeast plain. Factors relating to the plague persistence were: monthly temperature lower 27⁰⁰C, absence of inundation, presence of Rattus exulans. The effective control measure was to exterminate fleas with chemical. Depositing the Kartman bait boxes has been able to eradicate persitent plague foci. Up to now, plague in Vietnam was restrained greatly. It is needed to continuously carry out measures of surveillance and control to eradicate completely plague in Vietnam in the near future.

1. Giôùi thieäu

Dòch haïch laø beänh truyeàn nhieãm toái nguy hieåm do tröïc khuaån dòch haïch (Yersinia pestis) töø ñoäng vaät laây sang ngöôøi qua trung gian cuûa boï cheùt. Beänh laây lan maïnh, dieãn tieán naëng gaây töû vong cao, coù aûnh höôûng ñeán quan heä-giao löu quoác teá. Naêm 2003, ñaùnh daáu 105 naêm beänh dòch haïch coù maët ôû Vieät Nam (1898-2003). Beänh ñaõ töøng gaây caùc vuï dòch vôùi haøng ngaøn ngöôøi maéc, haøng traêm ngöôøi cheát.

Sau 1975, cuøng vôùi phoøng choáng dòch ñang buøng phaùt-lan roäng, vieäc nghieân cöùu beänh dòch haïch ñaõ ñöôïc tieán haønh moät caùch heä thoáng taïi taát caû caùc khu vöïc treân caû nöôùc: mieàn Baéc, mieàn

Trung, Taây Nguyeân vaø Nam Boä. Caùc keát quaû nghieân cöùu ñaõ laø cô sôû khoa hoïc ñuùng ñaén cho hoaït ñoäng giaùm saùt vaø phoøng choáng hieäu quaû beänh dòch haïch ôû Vieät Nam trong gaàn 30 naêm qua. Ñeán nay, beänh dòch haïch ôû Vieät Nam ñaõ ñöôïc khoáng cheá moät böôùc lôùn vôùi khaû naêng seõ thanh toaùn haún trong moät töông lai khoâng xa.

Baøi vieát naøy trình baøy toång hôïp khaùi quaùt keát quaû nghieân cöùu vaø phoøng choáng beänh dòch haïch ôû Vieät Nam 1975 - 2003, ñöôïc thöïc hieän trong chieàu höôùng xem xeùt ñaùnh giaù laïi tình hình, ñeà ra noäi dung vaø bieän phaùp cuï theå trong cho hoaït ñoäng phoøng choáng beänh dòch haïch ôû nöôùc ta trong thôøi gian tôùi.

Ĉһng Tuҩn Ĉҥt NguyӉn Thái và CS

(2)

2. Tieán trình cuûa beänh dòch haïch ôû Vieät Nam Dòch haïch ñöôïc xaùc ñònh coù maët ôû Vieät Nam 1898 taïi Nha Trang do taøu thuyeàn ñem töø Hoàng Koâng ñeán trong khung caûnh cuûa vuï ñaïi dòch theá giôùi laàn thöù ba¹. Soá lieäu vaø dieãn tieán cuûa beänh dòch haïch ôû Vieät Nam cho ñeán nay qua toång hôïp töø nhieàu nguoàn1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9vaø soá lieäu ghi nhaän sau 1975 ñöôïc taäp hôïp trình baøy theo Baûng 1, Bieåu ñoà 1, Bieåu ñoà 2, Bieåu ñoà 3, Baûng 2.

Coù theå chia tieán trình beänh Dòch haïch ôû Vieät Nam laøm 4 thôøi kyø dòch teã hoïc:

a. Thôøi kyø xaâm nhaäp vaø taïo laây lan noäi ñòa 1898- 1922

Dòch ôû Nha Trang 1898, Saøi Goøn 1906, Laïng Sôn 1909, Haûi Phoøng 1917, ñaùnh daáu söï xaâm nhaäp cuûa beänh dòch haïch vaøo Vieät Nam. Dòch xaâm nhaäp chuû yeáu theo haøng hoùa cuûa ngöôøi Trung Hoa. Sau khi xaâm nhaäp dòch laây lan ñeán nhöõng nôi khaùc: Haø Noäi, Baéc Ninh, Hoøn Gay, Phan Thieát, Phan Rang, Soùc Traêng... Nhöõng nôi dòch xaâm nhaäp laây lan ñeán ñeàu coù tính chaát taïm thôøi tröø Saøi Goøn vaø Phan Thieát coù chieàu höôùng trôû thaønh vuøng dòch löu haønh dai daúng.

b. Thôøi kyø laéng dòu vaø trôû thaønh dòch löu haønh ñòa phöông 1923-1960

Ñeå phoøng choáng ngöôøi Phaùp cho kieåm dòch taøu thuyeàn, ñoát caùc nhaø coù dòch. Dòch giaûm daàn chæ coøn löu haønh ôû Saøi Goøn vaø Phan Thieát. Töø 2 nôi naøy coù luùc dòch lan roäng. ÑaøLaït: 1947, 1948, 1950. Bình Long: 1955, 1956. Taây Ninh: 1955, 1956.

c. Thôøi kyø buøng phaùt, lan traøn, löu haønh treân dieän roäng 1961-1990

Coù theå chia laøm 2 thôøi kyø nhoû:

- Töø 1961 ñeán 1975

Dòch buøng phaùt lan traøn ôû mieàn Nam. Sau ñoù tieáp tuïc löu haønh treân dieän roäng ôû caùc tænh ven bieån mieàn Trung, Taây Nguyeân, mieàn Ñoâng Nam Boä.

Chính quyeàn mieàn Nam ñöôïc ngöôøi Myõ giuùp ñôõ thöïc hieän Chöông trình quoác gia phoøng choáng Dòch haïch cuoái thaäp nieân 1960, ñaàu thaäp nieân 1970 khoáng cheá ñöôïc dòch moät böôùc, nhöng nhìn chung dòch vaãn naëng neà vôùi quy moâ lôùn.

- Töø 1975 ñeán 1990

Sau 1975 dòch buøng phaùt, soá maéc - cheát taêng voït.

Coù naêm dòch lan ra caùc tænh thaønh phía Baéc : Haø Noäi: 1977, 1978, 1986, 1987.

Haûi Phoøng: 1978, 1986.

Baéc Thaùi: 1978.

Haûi Höng: 1978, 1986.

Haø Nam Ninh: 1986.

Thanh Hoùa: 1980.

Ngheä Tónh: 1977, 1978.

d. Thôøi kyø thu heïp-chæ coøn löu haønh taïi moät soá oå dai daúng 1991-2003

Soá maéc-cheát coù chieàu höôùng giaûm vaø phaïm vi dòch thu heïp daàn.

Sau 1999, chæ coøn 2 tænh GiaLai vaø ÑakLak ghi nhaän coù dòch. Taïi Gia Lai vaø ÑakLak dòch cuõng chæ coøn ghi nhaän taïi moät soá vuøng dai daúng.

3. Caùc ñaëc ñieåm cuûa dòch

a. Beänh nhaân chuû yeáu laø theå haïch. Coù ghi nhaän theå phoåi nguyeân phaùt nhöng hieám khi xaûy ra dòch theå phoåi lôùn. Coù moät soá ít theå nhieãm truøng huyeát, theå maøng naõo.

b. Dòch coù maët quanh naêm vôùi cao ñieåm thöôøng vaøo caùc thaùng 2, 3, 4, 5 vaø thay ñoåi theo ñòa phöông.

Nhòp ñieäu phuï thuoäc chuû yeáu vaøo nhieät ñoä vaø löôïng möa. Muøa dòch ñeán khi nhieät ñoä khoâng khí trung bình thaùng taêng cho ñeán 27⁰C. Töø 27⁰C trôû leân dòch giaûm. Dòch ít xuaát hieän trong caùc thaùng möa lôùn.

c. Thaáy hình thaønh 2 vuøng dòch :

- Vuøng taïm thôøi: Caùc tænh thaønh phía Baéc.

- Vuøng löu haønh: Caùc tænh thaønh phía Nam, töø Bình Trò Thieân trôû vaøo.

Vuøng dòch dai daúng bao goàm cöïc Nam duyeân haûi Trung Boä, Taây Nguyeân vaø mieàn Ñoâng Nam Boä.

Gaàn nhö hình thaønh moät khu vöïc ñòa lyù khaù roõ reät.

Caùc yeáu toá lieân quan ñeán tính chaát dai daúng cuûa dòch laø:

- Nhieät ñoä: Nhieät ñoä thaùng khoâng vöôït quaù 27⁰C, dao ñoäng gaàn 24⁰C

- Khoâng bò ngaäp luït.

- Vai troø cuûa chuoät Rattus exulans.

d. Dòch coù ñaëc ñieåm laø dòch vuøng daân cö cuûa chuoät gaàn ngöôøi. Khoâng thaáy daáu hieäu cuûa dòch hoang daïi. Khoâng ghi nhaän tröôøng hôïp maéc dòch haïch naøo trong haøng trieäu löôït ngöôøi di chuyeån vaø soáng giöõa röøng nuùi thôøi gian chieán tranh 1945-1975.

Caùc tìm hieåu veà sinh thaùi hoïc tieán haønh trong thôøi gian 1989-1996 khaúng ñònh ôû Vieät Nam khoâng

(3)

coù dòch haïch hoang daïi. Ñieàu tra caét lôùp töø caùc oå dòch ra sinh caûnh baùn hoang daïi - hoang daïi cho thaáy maät ñoä ñoäng vaät, chæ soá boï cheùt lieân quan caøng xa khu vöïc daân cö caøng thaáp, khoâng coù ñieàu kieän cho dòch löu haønh.

e. Bieän phaùp phoøng choáng

- Dieät chuoät baèng hoùa chaát ôû khu vöïc daân cö thieáu an toaøn, chæ thuaän lôïi taïi kho haøng, beán caûng.

- Tieâm phoøng vôùi Vacxin EV, trong thöïc teá coù hieäu löïc khoâng roõ reät vaø khoâng chaéc chaén. Ghi nhaän coù 2 beänh nhaân töû vong tuy coù tieâm phoøng tröôùc ñoù hôn 1 thaùng.

- Bieän phaùp coù hieäu quaû laø dieät boï cheùt. Hoäp moài Kartman vôùi Diazinon boät thaáy coù hieäu löïc thanh toaùn ñöôïc dòch taïi moät soá oå dai daúng 10, 11, 12,13, 14.

5.Tình hình vaø vieäc phoøng choáng dòch haïch ôû Vieät Nam hieän nay

Cho ñeán nay beänh dòch haïch ôû Vieät Nam ñaõ ñöôïc khoáng cheá moät böôùc lôùn. Caùc ñaàu tö cuûa Boä Y teá qua caùc döï aùn nhoû cho vieäc phoøng choáng caùc vuøng dòch troïng ñieåm, giaùm saùt caùc ñaàu moái laây lan trong caùc naêm 1997, 1998, 1999, 2000 ñaõ ñaït ñöôïc muïc tieâu cô baûn ñeà ra laø giôùi haïn daàn vuøng dòch, khoâng ñeå dòch laây lan roäng trong caû nöôùc. UÛy ban nhaân daân tænh Laâm Ñoàng ñaõ coù ñaàu tö ñuùng möùc vaø ñaït ñöôïc keát quûa thích ñaùng cho vieäc chuû ñoäng phoøng choáng dòch haïch löu haønh taïi xaõ Ñaï Ñôøn - huyeän Laâm Haø trong caùc naêm 1997, 1998. Töø 1998, beänh dòch haïch khoâng coøn ghi nhaän taïi tænh Laâm Ñoàng. Thôøi gian 2000 - 2002 dòch tieáp tuïc ñöôïc khoáng cheá taïi caùc oå troïng ñieåm ôû Taây Nguyeân.

Naêm 2003 (ñeán thaùng 11), caû nöôùc khoâng ghi nhaän coù beänh nhaân nhöng giaùm saùt phaùt hieän vaø xaùc ñònh coù dòch ñoäng vaät (phaân laäp Yersinia pestis (+) töø moät chuoät Rattus exulans 06/ 2003) taïi moät oå dòch troïng ñieåm ñang ñöôïc tieán haønh chaét cheõ caùc bieän phaùp phoøng choáng (xaõ Ea Hiao, huyeän Ea H'leo, ÑakLak).

Tuy nhieân nhìn chung treân caû nöôùc, quy moâ vaø möùc ñoä cuûa dòch ñoäng vaät vaãn chöa ñöôïc bieát roõ.

Dòch vaãn coù khaû naêng buøng phaùt lôùn neáu khoâng ñöôïc giaùm saùt phoøng choáng chaët cheõ.

Maët khaùc do:

- Tính chaát bieán ñoäng daân cö, moät soá daân cö trong vuøng dòch thöôøng ñi laïi giao löu keøm vaän chuyeån löông thöïc ñeán nhieàu nôi khaùc treân caû nöôùc

(caùc tænh phía Baéc, ven bieån mieàn Trung...).

- Vieäc vaän chuyeån saûn phaåm noâng nghieäp, laâm nghieäp.

- Chöa thöïc hieän ñöôïc vieäc kieåm dòch.

- Khaû naêng dòch laây lan roäng trong caû nöôùc, xaâm nhaäp ñeán caùc ñaàu moái giao löu quan troïng: TP Hoà Chí Minh, TP Haûi Phoøng, TP Ñaø Naüng, TP Haø Noäi, TP Quy Nhôn , TP Nha Trang..., laø hieän thöïc.

Moät vaán ñeà khaùc caàn chuù yù laø soá löôïng haøng hoùa töø Trung Quoác vaøo Vieät Nam; moät phaàn ñaùng keå laø löông thöïc, thöïc phaåm; caøng luùc caøng taêng.

Taïi Trung Quoác coù caùc oå dòch haïch töï nhieân hoang daïi. Tænh Vaân Nam saùt bieân giôùi phía Baéc vaø coù giao löu roäng raõi veà haøng hoùa vôùi nhieàu tænh thaønh treân caû nöôùc, trong khoaûng 1990-1999 haøng naêm ñeàu ghi nhaän coù beänh nhaân vaø dòch ñoäng vaät^{15, 16}. Hieän nay dòch coù theå töø Trung Quoác xaâm nhaäp vaøo Vieät Nam, nhö ñaõ xaâm nhaäp vaøo cuoái theá kyû 19,ñaàu theá kyû 20; (Nha Trang 1898, Laïng Sôn 1909, Haûi Phoøng 1917), môû ra tieán trình 105 naêm beänh dòch haïch ôû Vieät Nam.

Taïi caùc vuøng dòch löu haønh, caùc troïng ñieåm coù nguy cô bò xaâm nhaäp, vieäc giaùm saùt, phoøng choáng vaãn coøn nhieàu khoù khaên do hoaït ñoäng veà dòch haïch naëng neà vaø phöùc taïp maø chöa ñöôïc ñaàu tö thích ñaùng.

6. Ñeà nghò

6.1. Caùc noäi dung caàn thöïc hieän trong thôøi gian tôùi:

a. Giaùm saùt, phoøng choáng chaët cheõ, tieán tôùi thanh toaùn caùc oå dòch noùng: GiaLai, ÑakLak.

b. Giaùm saùt caùc ñaàu moái laây lan:

- Tp. Hoà Chí Minh, Haûi Phoøng, Ñaø Naüng, Haø Noäi.

- Laøo Cai, Laïng Sôn.

c. Giaùm saùt, xaùc ñònh tình hình dòch ñoäng vaät taïi caùc oå dòch cuõ: Bình Ñònh, KonTum, Laâm Ñoàng.

6.2. Boä Y Teá coù ñaàu tö cho hoaït ñoäng giaùm saùt phoøng choáng beänh dòch haïch treân caû nöôùc vôùi caùc muïc tieâu:

a. Thanh toaùn beänh dòch haïch treân ngöôøi vaøo naêm 2005

b. Thanh toaùn dòch ñoäng vaät tröôùc 2010. Ñöa Vieät Nam ra khoûi danh saùch caùc nöôùc coù beänh dòch haïch.

c. Phoøng choáng dòch haïch töø caùc nöôùc khaùc xaâm nhaäp vaøo.

(4)

NAÊM MAÉC CHEÁT

1898 72 53 1924 99 16 1950 149 33 1976 1373

3 440

1899 - - 1925 106 17 1951 119 39 1977 1381

7 414

1900 - - 1926 70 52 1952 40 7 1978 5344 154

1901 - - 1927 19 8 1953 22 2 1979 3642 95

1902 - - 1928 51 5 1954 1980 2427 65

1903 - - 1929 30 23 1955 1981 3000 101

1904 - - 1930 21 17 1956 43 9 1982 3971 89

1905 - - 1931 3 2 1957 4 1 1983 1902 46

1906 36 22 1932 5 1958 15 2 1984 3293 108

1907 519 412 1933 17 1959 - - 1985 2746 81

1908 2435 1325 1934 17 1960 15 1 1986 1891 91

1909 422 325 1935 4 1961 85 5 1987 1939 104

1910 2528 1936 3 1962 125 9 1988 2959 75

1911 1108 1937 1 1963 119 6 1989 778 56

1912 579 1938 - 1964 485 47 1990 1044 55

1913 1689 1939 - 1965 4563 253 1991 439 8

1914 1466 1940 - 1966 2844 141 1992 491 20

1915 408 1941 52 1967 5718 275 1993 667 30

1916 624 1942 53 1968 4194 216 1994 422 33

1917 792 1943 48 1969 5098 208 1995 179 11

1918 948 255 1944 31 1970 4044 78 1996 277 20 1919 401 112 1945 19 1971 3479 129 1997 210 11

1920 369 1946 52 24 1972 1360 63 1998 85 7

1921 453 1947 90 40 1973 465 38 1999 196 6

1922 396 1948 355 105 1974 1695 112 2000 38 0

1923 223 1949 113 55 1975 895 21 2001 12 2

2002 9 0

Baûng 1: Soá maéc - cheát beänh dòch haïch ôû Vieät Nam 1898 - 2002

TT TÆNH

THAØNH 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 04 95 96 97 98 99 00 01 02 1 THAÙI

NGUYEÂN 2 QUAÛNG

NINH 3 HAÛI

HÖNG

`4 HAÛI PHOØNG 5 HAØ NOÄI 6 NAM

ÑÒNH 7 THANH

HOÙA 8 NGHEÄ

TÓNH 9 QUAÛNG

BÌNH 10 QUAÛNG

TRÒ 11 T. THIEÂN

- HUEÁ 12 QUAÛNG

NAM ÑN 13 QUAÛNG

NGAÕI 14 BÌNH ÑÒNH 15 PHUÙ YEÂN 16 KHAÙNH

HOØA 17 NINH THUAÄN 18 BÌNH

THUAÄN 19 KONTUM 20 GIALAI 21 ÑAKLAK 22 LAÂM

ÑOÀNG 23 ÑOÀNG NAI 24 TP.

H.C.MINH 25 BÌNH

PHÖÔÙC 26 BÌNH

DÖÔNG 27 TAÂY

NINH 28 LONG AN 29

TRAØ VINH - V.L 30 HAÄU

GIANG 31 CAØ MAU-

B.LIEÂU

COÄNG 19 24 26 21 20 14 17 16 18 14 14 10 11 8 9 6 7 6 6 5 5 5 3 2 2 2 2

Baûng 2: Dieãn bieán vuøng coù beänh nhaân dòch haïch ôû Vieät Nam theo tænh 1976 - 2002 Ghi chuù:Ñeå troáng laø khoâng coù soá lieäu.

(5)

1 10 100 1000 10000 100000

98* 00* 02* 04* 06* 08* 10* 12* 14* 16* 18* 20* 22* 24* 26* 28* 30* 32* 34* 36* 38* 40* 42* 44* 46* 48* 50* 52* 54* 56* 58* 60* 62* 64* 66* 68* 70* 72* 74* 76* 78* 80* 82* 84* 86* 88* 90* 92* 94* 96* 98* 00* 02*

Bieåu ñoà 1: Soá maéc - cheát beänh dòch haïch ôû Vieät Nam naêm 1898 - 2002 trình baøy theo logarithm

0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000

1976* 1977* 1978* 1979* 1980* 1981* 1982* 1983* 1984* 1985* 1986* 1987* 1988* 1989* 1990* 1991* 1992* 1993* 1994* 1995* 1996* 1997* 1998* 1999* 2000* 2001* 2002*

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500

1976* 1977* 1978* 1979* 1980* 1981* 1982* 1983* 1984* 1985* 1986* 1987* 1988* 1989* 1990* 1991* 1992* 1993* 1994* 1995* 1996* 1997* 1998* 1999* 2000* 2001* 2002*

Bieåu ñoà2: Soá maéc beänh dòch haïch ôû Vieät Nam 1976 - 2002

Bieåu ñoà 3: Soá cheát beänh dòch haïch ôû Vieät Nam 1976 - 2002

(6)

Taùc giaû: PGS.TS. Ñaëng Tuaán Ñaït - Tröôûng tieåu ban phoøng choáng dòch haïch quoác gia; Vieän tröôûng Vieän veä sinh dòch teã Taây Nguyeân. Ñòa chæ: 59 Hai Baø Tröng, TP.Buoân Ma Thuoät - tænh Ñaéc Laéc. Email: [email protected]

Taøi lieäu tham khaûo:

1.Yersin A. Ann de L' Inst. Pasteur Paris [1898]; 261-262.

2. Gaide et Bodet. La peste en Indochine. Transaction of The eighth Congress held in Siam. December 1930. Far East Association of Tropical Medecine. Vol 11 [1930] ; 273-241.

3. Delbove D, Reynes V. La peste acquisitions recentes sur quelques maladies infectieuses. Institut Pasteur d' Indochine [1942].103-107.

4. Töôûng Chí Löông. Historique de la peste au Viet Nam.

These pour le doctorat en Medecine. Universiteù nationale du Viet Nam. Faculteù mixte de Medecine et de Pharmacie de SaiGon. Anneeù 1956-1957. No 8.

5. USA Medical Research Team [WRAIR] and Institute Pasteur of Viet Nam. Plague in Viet Nam 1964-1965. Annual Progress Report. 01. Oct. 1964 - 31.Augst.1965;1- 37.

6. Institut Pasteur du Viet Nam. Peste. Rapport Annuel sur le fonctionnement technique [1964]. 25- 45.

7. Marshal JD, Gidson FL, Cavanaugh DC, et al. Plague in VietNam 1965-1966. Annual progress report 1 Sept. 1965- 31Augt.1996; 29 - 62.

8. Cavanaugh DC et al. Some observation on the current plague outbreak in the Republic of Viet Nam. Amer - J.

public health 58 [1968]; 742-752.

9. Velimirovic B. Investigations on the epidemiology and control of plague in South VietNam. Zbl - Bakt - Hyg I. Abt Origin A 228. [1974 ]; 482 - 532.

10. Nguyeãn AÙi Phöông vaø Cs. Baùo caùo nghieäm thu ñeà taøi khoa hoïc caáp Nhaø nöôùc 64B.03. [1991]. Nghieân cöùu phoøng choáng beänh dòch haïch ôû Vieät Nam.

11. Trung Taâm Nhieät Ñôùi Vieät Nga - Boä Quoác Phoøng, Vieän Veä Sinh Dòch Teã Taây Nguyeân - Boä Y Teá . Baùo caùo toång keát ñeà taøi khoa hoïc caáp Nhaø nöôùc M.1.1; Nghieân cöùu toång hôïp caùc ñaëc ñieåm dòch teã, vi sinh vaät, vaät chuû vaø trung gian truyeàn beänh dòch haïch ôû Taây Nguyeân. (Thuoäc chöông trình Ecolan M. 1989 - 1996).

12.WHO. Plague Manual. Epidemiology, Distribution, Surveillance and Control. [Geneva ]. [ 1999 ].

13. Barnes A M, Kartman L. Control of plague vectors on diurual rodents in the Sierra Nevada of California by use of insecticide bait boxes. The Journal of Hygiene (Cambridge) 58 (1960). 347 - 355.

14. Dong Xingqi et al. (1999). A survey of plague epidemic in Yunnan provinve, P. R China. 108-113. Yunnan institute for epidemic disease control and research, Dali - P. R.

China.

15. A general survey and analysis of plague epidemiology in China during 1990 - 1999 . (Yunnan institute for epidemic disease control and research, Dali - P.R. China).