nh÷ng th¸ch thøc trªn con ®êng ®æi míi vµ héi nhËp1

Mét thÕ kû d©n téc häc ViÖt Nam - nh÷ng th¸ch thøc trªn con ®­êng ®æi

míi vµ héi nhËp

¹

NguyÔn V¨n ChÝnh^*

1. Nh÷ng nÒn t¶ng cña d©n téc häc ViÖt Nam.

Trong khi cho r»ng c¸c tri thøc d©n téc häc ë ViÖt Nam ®· ®­îc tÝch luü tõ rÊt sím, cã thÓ ng­îc vÒ tËn thÕ kû 14 - 15, c¸c nhµ nghiªn cøu nãi chung ®ång ý r»ng, víi t­ c¸ch lµ mét bé m«n khoa häc th× ®©y lµ “mét ngµnh khoa häc non trΔ ra ®êi trong nh÷ng n¨m s¸u m­¬i cña thÕ kû tr­íc (Khæng DiÔn 1998: 277;

2003: 16; Phan H÷u DËt 2004: 50). Sù thËt hiÓn nhiªn nµy d­êng nh­ ch¼ng cã g× ph¶i bµn c·i. Tuy nhiªn, b»ng c¸ch nhÊn m¹nh tÝnh chÊt m¸c-xÝt cña d©n téc häc ViÖt Nam ®Ó ph©n biÖt víi khoa häc nµy ë c¸c n­íc ph­¬ng T©y, c¸c nhµ nghiªn cøu cña chóng ta cã vÎ nh­ kh«ng muèn thõa nhËn vµ xem xÐt vai trß cña di s¶n d©n téc häc thùc d©n ®èi víi qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña m«n khoa häc nµy ë n­íc ViÖt Nam sau ®éc lËp. V× thÕ, trong mét vµi bµi viÕt hiÕm hoi vÒ lÞch sö d©n téc häc ®· c«ng bè, ng­êi ta th­êng viÖn dÉn tªn nh÷ng c«ng tr×nh cña c¸c häc gi¶ thùc d©n nh­ng l¹i kh«ng cè g¾ng chØ ra bÊt kú mèi liªn hÖ nµo gi÷a c¸c nghiªn cøu cña hä víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña khoa häc d©n téc häc ViÖt Nam hiÖn nay. Trong khi ®ã, mèi liªn hÖ gi÷a d©n téc häc hiÖn ®¹i víi nh÷ng ghi chÐp tõ nhiÒu thÕ kû tr­íc cña Lý TÕ Xuyªn, NguyÔn D÷, NguyÔn Tr·i, v.v. l¹i ®­îc nhÊn m¹nh. §iÒu nµy cã vÎ nh­ ch­a ®­îc c«ng b»ng, vµ h¬n thÕ n÷a, thÓ hiÖn mét c¸ch nh×n ®øt ®o¹n vÒ qu¸ tr×nh tÝch luü tri thøc d©n téc häc ë n­íc ta, vµ do ®ã phñ nhËn mèi liªn hÖ cña ngµnh khoa häc nµy víi nh÷ng céi rÔ trùc tiÕp ®­îc h×nh thµnh tõ d­íi thêi thùc d©n. T«i cho r»ng bªn c¹nh viÖc xem xÐt nh÷ng ¶nh h­ëng cña c¸c yÕu tè kh¸c ®· gãp phÇn t¹o thµnh nh÷ng nÒn t¶ng ®Çu tiªn cña d©n téc häc ë ViÖt Nam hËu thùc d©n, cÇn ph¶i xem xÐt l¹i mét c¸ch biÖn chøng h¬n di s¶n cña d©n téc häc d­íi thêi thùc d©n vµ nh×n nhËn mèi liªn hÖ cña nã víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña

* TS. §¹i häc Quèc gia Hµ Néi

d©n téc häc ViÖt Nam sau nµy. Theo c¸ch nh×n cña t«i, d©n téc häc – víi t­

c¸ch lµ mét khoa häc, ®· ®­îc du nhËp vµo ViÖt Nam vµ ®­îc h×nh thµnh ngay tõ d­íi thêi thùc d©n, th«ng qua mét hÖ thèng hoµn chØnh gåm c¸c thÓ chÕ nh­

c¬ quan nghiªn cøu, xuÊt b¶n vµ ®µo t¹o. Ngµnh d©n téc häc mµ chóng ta x©y dùng tõ håi ®Çu thËp kû 60 trë ®i, tuy cã nh÷ng kh¸c biÖt trong c¸ch tiÕp cËn vµ quan ®iÓm gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng v¨n ho¸, nh­ng vÉn cã nhiÒu ®iÓm chung víi c¸c nghiªn cøu d©n téc häc – nh©n häc ®· h×nh thµnh tõ tr­íc ®ã. V× thÕ, nÕu ph¶i ph©n biÖt nghiªn cøu cña d©n téc häc hiÖn nay víi thêi kú tr­íc, chóng ta cã thÓ nãi tíi hai thêi kú, t¹m gäi lµ d©n téc häc thùc d©n vµ d©n téc häc hËu thùc d©n. Sù ph©n biÖt nµy chñ yÕu ®­îc xem xÐt ë chç trong thêi kú

®Çu, khoa häc d©n téc häc chñ yÕu tiÕp cËn ®èi t­îng nghiªn cøu tõ quan ®iÓm thùc d©n, cßn sau nµy, nã l¹i ®­îc tiÕp cËn tõ quan ®iÓm chÝnh thèng cña §¶ng Céng s¶n. MÆc dï cã sù kh¸c nhau do ®­îc dÉn d¾t bëi c¸c quan ®iÓm nghiªn cøu kh¸c nhau nh­ng vÒ c¬ b¶n, d©n téc häc cña ta vÉn cã nhiÒu ®iÓm chung víi nh÷ng nghiªn cøu d©n téc häc kiÓu cò trong khi ch­a tiÕp cËn gÇn h¬n víi d©n téc häc vµ nh©n häc v¨n ho¸ cña ph­¬ng T©y hiÖn ®¹i (²). Theo t«i, d©n téc häc ViÖt Nam sau c¸ch m¹ng thùc ra ®· ®­îc t¹o dùng hoÆc chÞu ¶nh h­ëng cña ba yÕu tè hîp thµnh, trong ®ã bao gåm: 1) Di s¶n d©n téc häc thêi thùc d©n;

2) Sù truyÒn nghÒ tõ c¸c nhµ d©n téc häc X«-viÕt; vµ 3) Qu¸ tr×nh tiÕp nèi nh÷ng tri thøc d©n téc häc tiÒm tµng ®­îc tÝch luü tõ tr­íc thêi thùc d©n vµ

®­îc thóc ®Èy bëi nhu cÇu x©y dùng mét ngµnh khoa häc nh»m phôc vô chÝnh s¸ch d©n téc cña nhµ n­íc ViÖt Nam sau ®éc lËp. T«i cho r»ng sù kÕt hîp cña ba thµnh tè nµy ®· t¹o ra nh÷ng ®Æc ®iÓm rÊt riªng cña d©n téc häc ViÖt Nam, kh«ng gièng víi c¸c truyÒn thèng ph­¬ng T©y nh­ng còng kh«ng thùc sù ¶nh h­ëng s©u ®Ëm bëi tr­êng ph¸i d©n téc häc x«-viÕt nÕu chóng ta xem xÐt trªn c¸c khÝa c¹nh lý luËn, ph­¬ng ph¸p vµ néi dung nghiªn cøu. Trong khi yÕu tè thø ba ®· kh¸ râ rµng, t«i thÊy cÇn thiÕt ph¶i lµm râ h¬n quan ®iÓm cña m×nh vÒ

¶nh h­ëng cña d©n téc häc thùc d©n vµ d©n téc häc x« viÕt lªn c¸c thùc hµnh d©n téc häc ViÖt Nam hiÖn nay.

2. VÒ di s¶n d©n téc häc thùc d©n

Tr­íc hÕt, cã thÓ thÊy r»ng d©n téc häc lµ mét khoa häc nhËp ngo¹i, ®­îc giíi thiÖu vµo ViÖt Nam tõ kho¶ng mét tr¨m n¨m qua. LÞch sö cña d©n téc häc thÕ giíi g¾n liÒn víi sù bµnh tr­íng cña chñ nghÜa thùc d©n ch©u ¢u ®Õn c¸c vïng ®Êt xa l¹ thuéc ch©u ¸, Phi vµ Mü. V× vËy, ch¼ng cã g× ng¹c nhiªn khi cã ng­êi cho r»ng sù ph¸t triÓn cña d©n téc häc lµ s¶n phÈm cña chñ nghÜa thùc d©n bëi v× ë bÊt kú ®©u chñ nghÜa thùc d©n ch©u ¢u cai trÞ, ë ®ã cã nhu cÇu s¶n xuÊt ra c¸c tri thøc d©n téc häc. §èi víi tr­êng hîp ViÖt Nam, ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu cña c«ng cuéc th¸m hiÓm vµ chinh phôc ®Êt n­íc nµy, c¸c nhµ truyÒn gi¸o vµ c¸c nhµ th¸m hiÓm qu©n sù Ph¸p ®· thu thËp nhiÒu th«ng tin d©n téc häc. Sau khi c¸c chiÕn dÞch “b×nh ®Þnh” qu©n sù ®­îc tiÕn hµnh ®Ó thiÕt lËp nÒn cai trÞ thùc d©n, c¸c nhµ nghiªn cøu chuyªn nghiÖp vµ b¸n chuyªn nghiÖp Ph¸p

®· thùc hiÖn nhiÒu ch­¬ng tr×nh nghiªn cøu vµ tõ ®ã, hä ®· cho ra ®êi hµng lo¹t c¸c m« t¶ d©n téc häc vÒ lÞch sö, v¨n ho¸, t«n gi¸o vµ x· héi cña c¸c téc ng­êi ë §«ng D­¬ng, vµ c¸c nghiªn cøu cña hä thùc sù ®· g©y ®­îc ¶nh h­ëng m¹nh mÏ ®èi víi d©n téc häc thÕ giíi (Bayly, 2000). Cã thÓ nãi c¸c kiÕn thøc d©n téc häc thùc d©n vÒ §«ng D­¬ng trªn thùc tÕ ®­îc s¶n xuÊt ra tõ hai nhãm c¸c nhµ nghiªn cøu: 1) Nh÷ng nhµ nghiªn cøu kh«ng chuyªn hoÆc b¸n chuyªn nghiÖp,

bao gåm c¸c nhµ truyÒn gi¸o, c¸c qu©n nh©n ®ån tró, c¸c viªn chøc thuéc ®Þa;

vµ 2) C¸c nhµ nghiªn cøu chuyªn nghiÖp ®­îc ®µo t¹o bµi b¶n vµ kh¸m ph¸ v¨n ho¸ c¸c d©n téc b¶n ®Þa lµ nghÒ nghiÖp chñ yÕu cña hä. Thùc ra, lùc l­îng nghiªn cøu kh«ng chuyªn hoÆc b¸n chuyªn nghiÖp nãi trªn ®· cã ¶nh h­ëng kh«ng nhá trong viÖc t¹o ra h×nh ¶nh cña c¸c nÒn v¨n ho¸ ë §«ng D­¬ng, vµ

®Èy c¸c nghiªn cøu cña hä thµnh mét khoa häc phôc vô c¸c môc ®Ých cña c«ng cuéc khai th¸c thuéc ®Þa (³). Tuy nhiªn, cÇn ph¶i thÊy r»ng nh÷ng nghiªn cøu chuyªn nghiÖp cña ng­êi Ph¸p ë §«ng D­¬ng ®· ®­îc thÓ chÕ ho¸ tõ rÊt sím víi viÖc cho ra ®êi mét c¬ quan nghiªn cøu ë thuéc ®Þa cã tªn gäi lµ Tr­êng ViÔn ®«ng B¸c cæ (EFEO) vµo n¨m 1900 ®ãng t¹i Hµ Néi mµ tiÒn th©n cña nã lµ Ph¸i ®oµn Kh¶o cæ häc ®­îc lËp ra n¨m 1898 t¹i Sµi Gßn. Tr­êng nghiªn cøu nµy ®· ho¹t ®éng kho¶ng 60 n¨m t¹i ViÖt Nam vµ chØ rêi Hµ Néi vµo n¨m 1959 mÆc dï tõ sau n¨m 1945, ho¹t ®éng nghiªn cøu cña nã ®· b¾t ®Çu ®i xuèng.

C¸c chøc vô khoa häc cña c¸n bé nghiªn cøu lµm viÖc t¹i c¬ quan nµy ®­îc nhµ n­íc b¶o hé bæ nhiÖm, tr¶ l­¬ng vµ giao nhiÖm vô. Ngoµi c¸c chuyªn luËn ®­îc xuÊt b¶n ë nh÷ng n¬i kh¸c, T¹p chÝ cña ViÔn ®«ng B¸c cæ (BEFEO) ®· cho c«ng bè gÇn mét tr¨m c«ng tr×nh nghiªn cøu d©n téc häc, gåm c¸c chuyªn luËn vµ bµi viÕt trong ®ã phÇn lín tËp trung vµo c¸c khÝa c¹nh t«n gi¸o, lèi sèng vµ tæ chøc x· héi cæ truyÒn (⁴). Hai tê t¹p chÝ thùc d©n kh¸c mµ sau nµy c¸c nhµ nghiªn cøu cña chóng ta còng th­êng trÝch dÉn nhiÒu lµ Nh÷ng ng­êi b¹n cña HuÕ (BAVH) vµ §«ng D­¬ng (RI)(⁵). D­êng nh­ vÉn ch­a ®ñ, n¨m 1938 ng­êi Ph¸p cßn lËp ra ViÖn §«ng D­¬ng Nghiªn cøu Con ng­êi (IIEH: Institut Indochinois pour l’Etude de l’Home) trong ®ã lÇn ®Çu tiªn ë ViÖt Nam, viÖc nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y theo h­íng nh©n häc hiÖn ®¹i kÕt hîp gi÷a c¸c lÜnh vùc nh©n lo¹i häc h×nh thÓ ng­êi, ng«n ng÷, kh¶o cæ, v¨n ho¸ vµ t«n gi¸o ®·

®­îc viÖn nµy nhÊn m¹nh. L·nh ®¹o ViÖn Nghiªn cøu Con ng­êi lµ G. Coedes, mét häc gi¶ næi tiÕng vÒ lÞch sö v¨n ho¸ trong khi P. Huard, gi¸o s­ nh©n chñng häc t¹i §¹i hoc Y Hµ Néi lµ Phã ViÖn tr­ëng. Hai nhµ d©n téc häc cã tiÕng kh¸c lµ P. Levy vµ P. Guilleminet ®· tham gia Ban Gi¸m ®èc cña ViÖn. Ngoµi ra, c¸c c¸n bé nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y chÝnh t¹i ViÖn nµy cßn cã c¸c tªn tuæi

®¸ng l­u ý kh¸c nh­ §ç Xu©n Hîp, Vò §×nh Tông, G. Dumontier, M. Colani, P. Pelliot, NguyÔn ThiÖu L©u, NguyÔn V¨n Khoan, NguyÔn V¨n Huyªn, v.v...

Mét trong nh÷ng träng t©m nghiªn cøu cña ViÖn nµy lµ nh¾m vµo tæ chøc vµ thÓ chÕ cña c¸c x· héi cæ truyÒn ë ViÖt Nam nh­ lµng x·, h­¬ng ­íc, vµ luËt tôc víi ngô ý øng dông vµo qu¶n lý x· héi thuéc ®Þa.

Nh­ vËy, cã thÓ nãi sù h×nh thµnh mét lùc l­îng nghiªn cøu ®«ng ®¶o vµ ®a d¹ng cña Ph¸p ë §«ng D­¬ng trong suèt mét thêi kú dµi nhiÒu thËp kû, ®Æc biÖt lµ sù ra ®êi cña c¸c c¬ quan nghiªn cøu chuyªn nghiÖp ®­îc h×nh thµnh ngay tõ ®Çu thÕ kû 20, ®· s¶n xuÊt ra mét l­îng tri thøc khæng lå vÒ v¨n ho¸ vµ x· héi thuéc ®Þa, vµ c¸c ph¸t hiÖn cña hä ®· ®i vµo lÞch sö nh­ mét thêi kú vµng son cña d©n téc häc thùc d©n. Trong sè c¸c nhµ nghiªn cøu chuyªn nghiÖp Ph¸p, hä ®· cè g¾ng ®øng gi÷a quyÒn lîi cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa vµ ng­êi d©n b¶n xø, vµ nh÷ng nghiªn cøu cña hä kh«ng nhÊt thiÕt chØ nh»m phôc vô lîi Ých cña Ph¸p ë thuéc ®Þa (⁶). §iÒu cÇn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ khi xem xÐt c¸c nguån tµi liÖu tham kh¶o vµ trÝch dÉn cña c¸c nhµ d©n téc häc thuéc thÕ hÖ ®¾p mãng x©y nÒn cña d©n téc häc ViÖt Nam hËu thùc d©n, chóng ta thÊy nghiªn cøu cña hä ®· chÞu ¶nh h­ëng trùc tiÕp vµ ®¸ng kÓ tõ c¸c nghiªn cøu cña c¸c

häc gi¶ Ph¸p. T¸c ®éng cña d©n téc häc thùc d©n kh«ng chØ ¶nh h­ëng ®Õn nh÷ng nghiªn cøu cña thÕ hÖ ®Çu tiªn cña d©n téc häc ViÖt Nam mµ cho ®Õn tËn h«m nay, nh÷ng nghiªn cøu cña hä vÉn ®ang cßn t¸c dông nh­ mét nguån tham kh¶o quý b¸u cña thÕ hÖ nghiªn cøu trÎ trong thêi kú héi nhËp hiÖn nay. ViÖc cho dÞch vµ xuÊt b¶n c¸c t¸c phÈm ®· trë thµnh kinh ®iÓn cña M. Mauss, L.

Cadier, P.Gourou, G. Condominas, H. Maitre, J. Dournes, J. Cuisenier, v.v.

trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë ViÖt Nam ®· nãi lªn ®iÒu ®ã.

Kh«ng chØ s¶n xuÊt ra mét khèi l­îng tri thøc cã ¶nh h­ëng to lín ®Õn sù ph¸t triÓn cña d©n téc häc ViÖt Nam hËu thùc d©n, c¸c c¬ quan nghiªn cøu vµ

®µo t¹o cña Ph¸p còng ®· gãp phÇn t¹o ra mét lùc l­îng c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ – x· héi ViÖt Nam mµ tªn tuæi cña hä ®· ®­îc kh¾c ghi vµo lÞch sö khoa häc x· héi nh©n v¨n thêi hiÖn ®¹i cña n­íc nhµ nh­ nh÷ng bËc tiÒn bèi

®Çu tiªn. Vµ nÕu chóng ta cã ý ®Þnh phñ nhËn mèi liªn hÖ céi nguån víi d©n téc häc thùc d©n th× chóng ta còng kh«ng thÓ b¸c bá tªn tuæi c¸c häc gi¶ ViÖt Nam

®­îc xem lµ nh÷ng ng­êi ®· ®Æt nh÷ng viªn ®¸ t¶ng ®Çu tiªn cho viÖc h×nh thµnh nÒn d©n téc häc ViÖt Nam hËu thùc d©n. Cã thÓ kÓ ra ®©y mét vµi tªn tuæi

®¸ng kÝnh träng nh­ NguyÔn V¨n Tè, NguyÔn V¨n Huyªn, NguyÔn V¨n Khoan, TrÇn V¨n Gi¸p, NguyÔn ThiÖu L©u, Ng« Quý S¬n. Hä lµ nh÷ng ng­êi ViÖt Nam d­íi thêi thùc d©n ®i tiªn phong trong nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸ vµ x·

héi cña chÝnh m×nh. MÆc dï trong sè hä, chØ cã NguyÔn V¨n Huyªn ®­îc bæ nhiÖm lµ thµnh viªn chÝnh thøc cña EFEO, nh­ng nh÷ng nhµ nghiªn cøu cßn l¹i, víi vai trß lµ c¸c trî lý nghiªn cøu ®¾c lùc cña EFEO, ®· gãp phÇn rÊt quan träng trong viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c t­ t­ëng khoa häc cña Tr­êng ViÔn ®«ng B¸c cæ. NÕu xem xÐt c¸c xuÊt b¶n phÈm cña EFEO trong thêi kú tõ sau 1930 trë ®i, ta cã thÓ thÊy r»ng ngµy cµng cã nhiÒu c¸c nhµ nghiªn cøu ng­êi ViÖt tham gia vµo viÖc kh¸m ph¸ v¨n ho¸ b¶n xø §«ng D­¬ng vµ sè l­îng c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña hä ®­îc xuÊt b¶n còng t¨ng lªn nhanh chãng (NguyÔn Ph­¬ng Ngäc, 2007). Sau khi nhµ nghiªn cøu NguyÔn V¨n Ngäc c«ng bè s­u tÇm vÒ thµnh ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam (1928), Ph¹m Quúnh xuÊt b¶n “Ng­êi n«ng d©n B¾c kú qua c¸c c©u chuyÖn truyÒn miÖng”

(1930) vµ lo¹t bµi viÕt cña NguyÔn V¨n VÜnh trªn tê Annam Nouveau vÒ phong tôc vµ thÓ chÕ x· héi cæ truyÒn cña ng­êi ViÖt Nam, trªn c¸c tê b¸o tiÕng ViÖt nh­ §«ng Thanh, Thanh NghÞ vµ Tri T©n ®· xuÊt hiÖn cuéc tranh luËn cña c¸c häc gi¶ ViÖt Nam vÒ viÖc vËn dông c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu cña häc gi¶

thùc d©n vµo t×m hiÓu v¨n ho¸ - x· héi cña ng­êi b¶n xø. Cuéc tranh luËn vÒ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu nµy ®· gãp phÇn lµm t¨ng nhu cÇu giíi thiÖu vµ ph¸t triÓn c¸c ph­¬ng ph¸p thu thËp th«ng tin vµ ph©n tÝch c¸c hiÖn t­îng v¨n ho¸

cña c¸c häc gi¶ ng­êi ViÖt. Cã thÓ xem ®©y lµ mét b­íc ngoÆt quan träng ®¸nh dÊu qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn tõ ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tr×nh bÇy kiÓu Khæng häc sang c¸ch tiÕp cËn khoa häc kiÓu T©y ph­¬ng cña c¸c häc gi¶ ViÖt Nam.

Th«ng qua trµo l­u nghiªn cøu nµy mµ ng«n ng÷ b¶n ®Þa, trªn hÕt lµ quèc ng÷,

®· ®­îc ph¸t triÓn vµ sö dông vµo viÖc m« t¶ vµ ph©n tÝch c¸c vÊn ®Ò khoa häc.

Còng tõ ®©y, mét ®éi ngò häc gi¶ b¶n xø ®«ng ®¶o ®· h×nh thµnh vµ chÝnh hä

®ãng mét vai trß quan träng trong chÝnh phñ c¸ch m¹ng ra ®êi sau n¨m 1945 (⁷). Còng cÇn l­u ý thªm r»ng nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Ó xÐt tÆng gi¶i th­ëng cao quý Hå ChÝ Minh cho häc gi¶ NguyÔn V¨n Huyªn chñ yÕu lµ nh÷ng c«ng tr×nh khoa häc ®­îc hoµn thµnh trong thêi kú tõ 1931 ®Õn 1945,

tøc lµ thêi kú «ng ®­îc ®µo t¹o vµ nghiªn cøu trong khu«n khæ cña c¸c thÓ chÕ khoa häc thùc d©n.

Bªn c¹nh viÖc tæ chøc nghiªn cøu vµ c«ng bè c¸c ph¸t hiÖn cña m×nh, c¸c nhµ khoa häc ë EFEO vµ c¸c c¬ quan nghiªn cøu kh¸c cña Ph¸p còng tham gia vµo viÖc thµnh lËp vµ gi¶ng d¹y t¹i tr­êng §¹i häc Hµ Néi (1906) trong ®ã nh©n lo¹i häc ®· ®­îc ®­a vµo ch­¬ng tr×nh cña ban v¨n häc vµ luËt ngay tõ

®Çu. Tuy nhiªn, v× nh÷ng lý do kh¸c nhau, tr­êng ®¹i häc nµy ®· ph¶i ngõng tuyÓn sinh cho ®Õn tËn n¨m 1917. Ng­êi ®¶m nhiÖm bé m«n nh©n lo¹i häc ®Çu tiªn cña tr­êng §¹i häc Hµ Néi chÝnh lµ Auguste Bonifacy. ¤ng vèn lµ mét sü quan qu©n ®éi Ph¸p, ®Õn B¾c Kú vµo n¨m 1894, vµ ®­îc cö sang EFEO tõ th¸ng 10/1901 ®Õn th¸ng 2/1902 ®Ó lµm nghiªn cøu vÒ ng­êi M¸n (Yao). Lµ mét nhµ nghiªn cøu b¸n chuyªn nghiÖp, n¨m 1906 Bonifacy ®­îc phong lµm thµnh viªn th«ng tÊn cña EFEO vµ sau khi tõ gi· binh nghiÖp vµo n¨m 1917,

«ng ®­îc cö phô tr¸ch m«n nh©n lo¹i häc t¹i §¹i häc Hµ Néi. T¹i ®©y, Bonifacy gi¶ng vÒ d©n téc häc,(⁸) Victor Goloubev vµ Louis Bezacier gi¶ng d¹y m«n lÞch sö nghÖ thuËt trong khi c¸c gi¶ng viªn vÒ v¨n ho¸, kh¶o cæ, ng«n ng÷

vµ nh©n chñng häc ®­îc mêi tõ EFEO, IIEH vµ Tr­êng Cao ®¼ng V¨n ch­¬ng Hµ Néi (lËp n¨m 1923). Bonifacy còng lµ héi viªn Héi Nh©n häc Paris thuéc Héi Nghiªn cøu ch©u ¸, thµnh viªn Héi D©n téc häc quèc tÕ t¹i Paris (⁹).

§Õn ®©y chóng ta cã thÓ rót ra nhËn xÐt r»ng khoa häc d©n téc häc ®· theo ch©n nh÷ng nhµ truyÒn gi¸o, th¸m hiÓm, sü quan ®ån tró, c¸c viªn chøc cai trÞ vµ sau cïng lµ c¸c nhµ nghiªn cøu chuyªn nghiÖp vµo ViÖt Nam ngay tõ nh÷ng n¨m ®Çu tiªn cña thÕ kû tr­íc. Mét hÖ thèng c¸c viÖn nghiªn cøu, t¹p chÝ khoa häc vµ tr­êng ®¹i häc ®µo t¹o chuyªn ngµnh ®· lÇn l­ît ra ®êi. Dï cho hÖ thèng nghiªn cøu vµ ®µo t¹o nµy chñ yÕu nh»m phôc vô lîi Ých cña nhµ n­íc thùc d©n, th× chóng ta còng kh«ng cã g× ph¶i nghi ngê, r»ng nh÷ng nÒn t¶ng tri thøc khoa häc vµ mét ®éi ngò c¸c nhµ nghiªn cøu b¶n ®Þa tham gia vµo c¸c thÓ chÕ nghiªn cøu vµ ®µo t¹o thùc d©n ®· h×nh thµnh. V× thÕ, thËt khã chÊp nhËn quan ®iÓm cho r»ng d©n téc häc ë ta chØ thùc sù ra ®êi vµo nh÷ng n¨m 60 khi c¸c bé m«n vµ viÖn nghiªn cøu vÒ d©n téc häc kiÓu Nga x«-viªt ®­îc lËp ra. Nãi mét c¸ch c«ng b»ng th× chóng ta chØ cã thÓ coi d©n téc häc tõ n¨m 1960 trë ®i lµ mét thêi kú ph¸t triÓn kh¸c cña nÒn d©n téc häc n­íc nhµ, cßn khoa häc nµy th× ®· h×nh thµnh ë ViÖt Nam tõ tr­íc ®ã nhiÒu thËp kû råi.

3. Sù truyÒn nghÒ cña d©n téc häc X«-viÕt

NhiÒu nhµ d©n téc häc ViÖt Nam tin t­ëng mét c¸ch m¹nh mÏ r»ng c¸c nghiªn cøu d©n téc häc ®· vµ ®ang ®­îc thùc hµnh ë n­íc ta hiÖn nay cã quan hÖ gÇn gòi hoÆc chÞu ¶nh h­ëng trùc tiÕp cña tr­êng ph¸i d©n téc häc x«-viÕt.

Tuy nhiªn, hÇu nh­ ch­a cã mét nghiªn cøu nµo kh¶o s¸t ¶nh h­ëng cña tr­êng ph¸i d©n téc häc nµy ®Õn c¸c nghiªn cøu cña chóng ta, tõ c¸c luËn thuyÕt khoa häc, ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn, vÊn ®Ò nghiªn cøu vµ ®µo t¹o ®éi ngò.

GS TrÇn V¨n Giµu, chñ nhiÖm Khoa LÞch Sö (§¹i häc Tæng hîp Hµ Néi) nhí l¹i r»ng «ng ®· cã ý ®Þnh x©y dùng hai ngµnh häc d©n téc häc vµ kh¶o cæ häc ë Khoa Sö nh­ng kh«ng t×m ®­îc c¸c nhµ nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y vÒ c¸c bé m«n nµy. Theo «ng, ng­êi Ph¸p ®· nghiªn cøu vÒ c¸c d©n téc ë §«ng D­¬ng rÊt kü, vµ ®Ó l¹i nhiÒu tµi liÖu tham kh¶o, nh­ng lóc «ng vÒ tr­êng ®¹i häc Tæng hîp Hµ Néi th× kh«ng cã ai gi¶ng d¹y ®­îc m«n nµy. V× thÕ «ng ®·

lùa chän mét sè trî lý gi¶ng d¹y trÎ ®Ó båi d­ìng chuyªn m«n vµ mêi c¸c chuyªn gia Liªn X« ®Õn gióp ®µo t¹o (TrÇn V¨n Giµu 1999:172-173). Cã lÏ ®©y lµ b­íc khëi ®Çu cho sù ra ®êi mét thÕ hÖ nghiªn cøu d©n téc häc míi ®­îc ®µo t¹o chÝnh thøc ë n­íc ViÖt Nam sau ®éc lËp. Theo ®­êng h­íng ®· chän, n¨m 1960 Tr­êng §H Tæng hîp Hµ Néi ®· tiÕp nhËn hai nhµ nghiªn cøu d©n téc häc x«-viÕt trÎ tuæi sang ViÖt Nam nghiªn cøu thùc ®Þa lµ S.A. Ariuchinov vµ A.I. Mukh¬nilov. MÆc dï hä cßn ®ang lµ nghiªn cøu sinh, nh­ng ®· ®­îc ®èi

®·i nh­ nh÷ng chuyªn gia nhiÒu kinh nghiÖm. PhÝa ViÖt Nam ®· cö mét ®oµn gåm 6 c¸n bé nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y ®i theo ®Ó häc hái ph­¬ng ph¸p ®iÒn d·

d©n téc häc (§inh Xu©n L©m 1999:176-182) (¹⁰). Còng trong n¨m 1960, c¸c chuyªn gia d©n téc häc x« viÕt E.P. Bux­ghin vµ kh¶o cæ häc P.I. Boricopski ®·

®­îc cö sang Khoa Sö gióp x©y dùng ch­¬ng tr×nh gi¶ng d¹y, ®µo t¹o c¸n bé vµ trùc tiÕp gi¶ng d¹y c¬ së d©n téc häc cho c¸n bé lµm c«ng t¸c gi¶ng d¹y cña Khoa Sö vµ c¸c nhµ nghiªn cøu t¹i Hµ Néi (§inh Xu©n L©m, 1999:180). Cuèn gi¸o tr×nh D©n téc häc ®¹i c­¬ng do E.P Bux­ghin biªn so¹n ®· ®­îc tr­êng

§¹i häc Tæng hîp Hµ Néi dÞch ra tiÕng ViÖt vµ xuÊt b¶n ngay tõ n¨m 1961 ®·

®ãng vai trß nh­ nh÷ng bµi häc vì lßng trong sø m¹ng truyÒn nghÒ d©n téc häc cho c¸c nhµ nghiªn cøu trÎ ViÖt Nam. MÆc dï cuèn gi¸o tr×nh nµy cßn s¬ l­îc vµ h¹n chÕ nh­ng nã ®· trë thµnh s¸ch gèi ®Çu gi­êng cña nhiÒu sinh viªn d©n téc häc, vµ cho ®Õn nhiÒu n¨m sau th× nã vÉn ®­îc sö dông nh­ lµ nguån tµi liÖu ®äc duy nhÊt cho sinh viªn khoa Sö. M·i ®Õn h¬n mét thËp kû sau, ng­êi ta míi thÊy cuèn gi¸o tr×nh d©n téc häc ®Çu tiªn do ng­êi ViÖt biªn so¹n vµ ®­a vµo gi¶ng d¹y ë bËc ®¹i häc. Tõ cuèi nh÷ng n¨m 1990 trë ®i, l¹i cã thªm vµi cuèn gi¸o tr×nh ®¹i c­¬ng vÒ d©n téc häc ®­îc xuÊt b¶n (¹¹). Tuy nhiªn, cÇn l­u ý lµ néi dung c¬ b¶n cña c¸c gi¸o tr×nh nµy kh«ng cã kh¸c biÖt lín so víi c¸c gi¸o tr×nh cña d©n téc häc x«-viÕt ®· phæ biÕn ë Liªn X« tõ vµi thËp kû tr­íc, nÕu cã ch¨ng th× ®ã chØ lµ sù rót gän hoÆc thªm bít mét vµi néi dung phô mµ th«i.

Bªn c¹nh cuèn gi¸o tr×nh d©n téc häc ®¹i c­¬ng cña Bux­ghin phæ biÕn ë tr­êng ®¹i häc, tr­íc ®ã, Nhµ xuÊt b¶n Sö häc còng ®· cho l­u hµnh mét t¸c phÈm cã nhan ®Ò “D©n téc häc lµ g×” (1960). §©y lµ b¶n dÞch mét sè bµi viÕt quan träng ®· ®¨ng trªn T¹p chÝ D©n téc häc X«-viÕt cïng mét vµi bµi cã tÝnh h­íng ®¹o cña Trung Quèc nh»m trang bÞ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n cho c¸c nhµ nghiªn cøu d©n téc häc ViÖt Nam. §¸ng l­u ý lµ c¸c bµi viÕt nµy kh«ng ph¶i ®­îc dÞch trùc tiÕp tõ Nga v¨n mµ th«ng qua b¶n Trung v¨n. §¸ng ng¹c nhiªn lµ ngoµi c¸c tµi liÖu cã tÝnh gi¸o tr×nh nµy ra, chØ cã mét vµi tµi liÖu tham kh¶o Ýt ái ®­îc dÞch tõ tiÕng Nga vµ l­u hµnh néi bé trong c¸c tr­êng ®¹i häc hoÆc viÖn nghiªn cøu. Thªm vµo ®ã lµ mét vµi bµi viÕt ng¾n ®­îc dÞch tõ tiÕng Nga ra tiÕng ViÖt ®¨ng trªn t¹p chÝ D©n téc häc. Th¶ng hoÆc còng cã mét vµi tµi liÖu tham kh¶o hiÕm hoi dÞch tõ tiÕng Nga nh­ tr­êng hîp cuèn s¸ch cña Tocarev vÒ c¸c h×nh th¸i t«n gi¸o s¬ khai, nh­ng ph¶i nhiÒu thËp kû sau khi ra

®êi nã míi tíi ®­îc ®Õn tay ®äc gi¶ réng r·i ë ViÖt Nam (Tocarev, 1994). Nãi nh­ vËy ®Ó thÊy r»ng tµi liÖu tham kh¶o cña c¸i gäi lµ tr­êng ph¸i d©n téc häc X«-viÕt thùc sù kh«ng ®¸ng kÓ trong hÖ thèng s¸ch tham kh¶o chuyªn ngµnh ë ViÖt Nam.

Ng­êi ta cã thÓ tranh luËn r»ng mÆc dï kh«ng cã nhiÒu tµi liÖu d©n téc häc Nga X«-viÕt l­u hµnh ë ViÖt Nam, nh­ng ®· cã nhiÒu nhµ d©n téc häc ViÖt Nam ®­îc ®µo t¹o bµi b¶n ë n­íc Nga vµ c¸c n­íc §«ng ¢u d­íi ¶nh h­ëng

cña tr­êng ph¸i d©n téc häc x«-viÕt. Râ rµng ®©y lµ mét thùc tÕ kh«ng thÓ phñ nhËn. Trong kho¶ng thêi gian tõ 1955 ®Õn nay, ®· cã kho¶ng 30 nhµ d©n téc häc ViÖt Nam ®­îc göi sang §«ng ¢u ®Ó ®µo t¹o vÒ chuyªn ngµnh d©n téc häc ë tr×nh ®é trªn ®¹i häc, vµ phÇn lín trong sè hä sau khi vÒ n­íc vÉn ®ang lµm viÖc t¹i c¸c c¬ quan nghiªn cøu vµ ®µo t¹o kh¸c nhau ë trong n­íc, trong ®ã cã nhiÒu ng­êi ®· vµ ®ang n¾m gi÷ nh÷ng c­¬ng vÞ qu¶n lý cã ¶nh h­ëng ®Õn

®­êng h­íng ph¸t triÓn cña ngµnh khoa häc nµy. Tuy nhiªn, c¸c cuéc trß chuyÖn vÒ qu¸ tr×nh ®µo t¹o cña nh÷ng nhµ khoa häc ®­îc may m¾n tiÕp nhËn sù d¹y nghÒ tõ c¸c c¬ quan ®µo t¹o cña Liªn X« cho thÊy cã nh÷ng ®iÓm cÇn l­u ý. Tr­íc hÕt, phÇn lín nh÷ng ng­êi ®­îc cö ®i ®µo t¹o vÒ d©n téc häc ë Liªn X« vµ c¸c n­íc §«ng ¢u cò ®Òu ®· tèt nghiÖp ®¹i häc ë trong n­íc, vµ hä chñ yÕu ®­îc cö ra n­íc ngoµi ®Ó theo häc bËc ®µo t¹o sau ®¹i häc. Cã rÊt Ýt nh÷ng sinh viªn trÎ theo häc chuyªn ngµnh d©n téc häc ngay tõ bËc ®¹i häc.

Ch­¬ng tr×nh ®µo t¹o sau ®¹i häc ë c¸c tr­êng thuéc Liªn X« cò cho ng­êi ViÖt Nam cã kh¸c nhau ®«i chót tuú theo tr­êng ®¹i häc, nh­ng c¬ b¶n hä ph¶i dµnh kho¶ng 3 n¨m ®Ó bæ tóc ngo¹i ng÷, häc lý luËn chÝnh trÞ, tham dù c¸c chuyªn

®Ò chuyªn m«n, vµ chØ cã mét n¨m hoµn thµnh luËn ¸n tèt nghiÖp. PhÇn lín nh÷ng ng­êi ®· nhËn ®­îc b»ng (Phã) TiÕn sü ngµnh d©n téc häc ®Òu lµm luËn v¨n vÒ ®Ò tµi ViÖt Nam nh­ng kh«ng cã mÊy ai ®· trë vÒ ViÖt Nam ®Ó nghiªn cøu ®iÒn d· thu thËp tµi liÖu lµm luËn ¸n. §iÒu nµy lµ cã thÓ hiÓu ®­îc do kinh phÝ ®µo t¹o kh«ng cho phÐp, nh­ng l¹i kh«ng thÓ chÊp nhËn ®­îc ®èi víi mét nhµ khoa häc chuyªn vÒ d©n téc häc khi hä kh«ng cã ®­îc c¬ héi thùc hiÖn c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ thu thËp th«ng tin tõ thùc ®Þa, bëi v× ai còng hiÓu r»ng ®iÓm kh¸c biÖt c¨n b¶n gi÷a d©n téc häc víi c¸c khoa häc x· héi kh¸c lµ ë nghiªn cøu thùc ®Þa (¹²). Thªm n÷a, còng kh«ng thÊy cã nhiÒu c¸c luËn ¸n trªn

®¹i häc vÒ d©n téc häc ®· b¶o vÖ thµnh c«ng ë c¸c tr­êng ®¹i häc thuéc Liªn X« vµ §«ng ¢u trong thêi kú nµy ®­îc c«ng bè d­íi d¹ng chuyªn kh¶o khoa häc, dï lµ tiÕng ViÖt hay ng«n ng÷ kh¸c. Trong khi ch­a cã ®ñ th«ng tin vÒ c¸c luËn ¸n nh­ vËy nªn chóng ta khã mµ cã thÓ ®­a ra mét nhËn xÐt chÝnh thøc.

Ngay c¶ nh÷ng nhËn xÐt ban ®Çu võa nãi ë trªn còng hoµn toµn kh«ng cã ngô ý r»ng c¸c nhµ d©n téc häc ®­îc ®µo t¹o t¹i Liªn X« cò cã chÊt l­îng thÊp.

Ng­îc l¹i, nã cho thÊy qu¸ tr×nh truyÒn nghÒ cña d©n téc häc x«-viÕt cho ng­êi häc cßn nhiÒu bÊt cËp, ®Æc biÖt lµ viÖc trang bÞ cho ng­êi häc nh÷ng kü n¨ng lµm viÖc thùc ®Þa, mét ®Æc tr­ng sèng cßn cña nghiªn cøu d©n téc häc. V× vËy

®Ó trë thµnh mét nhµ nghiªn cøu ®éc lËp, hä ph¶i dùa vµo kinh nghiÖm vµ nç lùc hÕt m×nh cña b¶n th©n thay v× tr«ng ®îi nh÷ng kiÕn thøc ®­îc trang bÞ tõ nhµ tr­êng.

Nh÷ng th«ng tin ®· tr×nh bÇy ë trªn cã vÎ nh­ ®ang mang l¹i mét gîi ý r»ng mÆc dï d©n téc häc ViÖt Nam ®­îc truyÒn nghÒ trùc tiÕp tõ nhiÒu nguån kh¸c nhau cña d©n téc häc x«-viÕt nh­ng ¶nh h­ëng cña tr­êng ph¸i khoa häc nµy lªn c¸c nghiªn cøu ë ViÖt Nam l¹i kh«ng thùc sù s©u s¾c nh­ chóng ta vÉn t­ëng. §Ó kiÓm tra thªm gi¶ thuyÕt nµy, t«i ®· sö dông ph­¬ng ph¸p kh¶o s¸t c¸c nguån tµi liÖu tham kh¶o ®­îc sö dông vµo nghiªn cøu cña mét sè nhµ d©n téc häc ViÖt Nam ®Ó xem xÐt ph¹m vi vµ møc ®é ¶nh h­ëng cña d©n téc häc x«-viÕt ®Õn nghiªn cøu cña hä. T«i ®· chän ra mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu ®·

c«ng bè cña c¸c nhµ khoa häc ®Çu ngµnh trong lÜnh vùc d©n téc häc ë ViÖt Nam ®­îc xem lµ cã ¶nh h­ëng trong giíi chuyªn m«n ®Ó xem xÐt. §iÒu ®¸ng

ng¹c nhiªn lµ nguån tµi liÖu tham kh¶o tõ d©n téc x«-viÕt thùc sù kh«ng ®¸ng kÓ, ng­îc l¹i, trong nhiÒu nghiªn cøu cña c¸c nhµ d©n téc häc ®Çu ngµnh ViÖt Nam, c¸c tµi liÖu tham kh¶o tõ nguån tiÕng Ph¸p c«ng bè d­íi thêi thùc d©n l¹i chiÕm mét tû lÖ quan träng. Ph¸t hiÖn nµy, cïng víi nh÷ng th«ng tin vÒ qu¸

tr×nh dËy nghÒ cña d©n téc häc x«-viÕt ®èi víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña d©n téc häc hËu thùc d©n ë ViÖt Nam cho phÐp nhËn xÐt r»ng ¶nh h­ëng cña d©n téc häc x«-viÕt kh«ng thùc sù s©u s¾c. Tuy nhiªn, ch¾c ch¾n gi÷a d©n téc häc ViÖt Nam vµ d©n téc häc x« viÕt cã chia sÎ mét sè ®Æc ®iÓm chung mµ ng­êi ta cã thÓ t×m thÊy trong c¸c chuyªn luËn d©n téc häc tiªu biÓu cña ViÖt Nam, ch¼ng h¹n nh­ ph­¬ng ph¸p luËn m¸c-xÝt dùa trªn c¬ së duy vËt biÖn chøng vµ lÞch sö. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy cã lÏ do t¸c ®éng cña hÖ thèng chÝnh trÞ h¬n lµ t¸c ®éng cã tÝnh häc thuËt, vµ chóng ta sÏ cã c¬ héi ph©n tÝch s©u h¬n vÊn ®Ò nµy ë phÇn sau cña bµi viÕt.

4. Lý luËn vµ thùc hµnh nghiªn cøu d©n téc häc ë ViÖt Nam LÇn gië l¹i nh÷ng bµi viÕt ®· c«ng bè trªn c¸c t¹p chÝ d©n téc häc trong nh÷ng n¨m ®Çu x¸c lËp nhiÖm vô vµ chøc n¨ng cña khoa häc nµy, chóng ta thÊy cã nhiÒu bµi viÕt mang tÝnh hïng biÖn nh»m ph©n biÖt d©n téc häc m¸c-xÝt víi d©n téc häc thùc d©n – t­ s¶n. LuËn ®iÓm chung cña c¸c bµi viÕt nh­ vËy th­êng cã khuynh h­íng cho r»ng d©n téc häc khi n»m trong tay giai cÊp t­ s¶n th× “®Òu cùc kú duy t©m vµ ph¶n ®éng”, v× “môc ®Ých cña nã lµ phôc vô cho giai cÊp thèng trÞ vµ ph­¬ng ph¸p luËn cña nã lµ dùa trªn c¬ së chñ nghÜa duy t©m”, cßn c¸c lý thuyÕt khoa häc cña d©n téc häc t­ s¶n n¶y sinh sau khi chñ nghÜa thùc d©n cò kÕt thóc th× kh«ng thÓ chÊp nhËn ®­îc v× “chóng g¾n liÒn víi chñ nghÜa ®Õ quèc, giai ®o¹n tét cïng cña chñ nghÜa t­ b¶n” (Phan H÷u DËt, 1973:1). Trong khi thÓ hiÖn th¸i ®é døt kho¸t ph¶i ®o¹n tuyÖt víi lý luËn d©n téc häc ph­¬ng T©y nÆng mïi thùc d©n – t­ s¶n, c¸c nhµ d©n téc häc cã ¶nh h­ëng cña ViÖt Nam còng x¸c ®Þnh nhiÖm vô cña d©n téc häc m¸c-xÝt lµ ph¶i tÝch cùc phôc vô chÝnh trÞ, phôc vô chÝnh s¸ch d©n téc cña §¶ng, gãp phÇn ®Êu tranh chèng l¹i nÒn d©n téc häc thùc d©n tr­íc ®©y vµ t­ s¶n hiÖn nay (Phan H÷u DËt 1973:3).

Nh÷ng ph¸t biÓu nÆng vÒ hïng biÖn nãi trªn tõng ®­îc xem lµ kim chØ nam cho c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu d©n téc häc ë n­íc ta trong nhiÒu thËp kû qua.

Tuy nhiªn, c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu d©n téc häc mÊy chôc n¨m qua l¹i d­êng nh­ kh«ng ®¹t ®­îc nh÷ng mong muèn ®¸ng chê ®îi, nhÊt lµ vÒ ph­¬ng diÖn lý luËn vµ øng dông phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn miÒn nói vµ d©n téc. ThËm chÝ c¸c nghiªn cøu gÇn ®©y cßn bÞ xem lµ cã xu h­íng tôt lïi so víi nh÷ng nghiªn cøu tõ håi ®Çu khi ngµnh khoa häc nµy míi h×nh thµnh. Mét trong nh÷ng lý do cña t×nh tr¹ng nµy, nh­ chÝnh c¸c nhµ d©n téc häc cña chóng ta ®· ph©n tÝch, lµ thiÕu sù vËn dông c¸c lý thuyÕt x· héi vµo viÖc ph©n tÝch khoa häc, lµm cho d©n téc häc chØ ®¬n gi¶n lµ mét d¹ng “d©n téc chÝ”, nh÷ng tµi liÖu m« t¶ kh« cøng vµ thiÕu thuyÕt phôc. (Thªm vµo ®©y liªn hÖ víi d©n téc häc thùc d©n: m« t¶

c¸c VH xa l¹) Theo NguyÔn V¨n Huy th× nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y kÐm chÊt l­îng ®i mét phÇn lín lµ do kh«ng ph¸t huy ®­îc mÆt m¹nh cña ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc ®Þa c«ng phu vµ tû mû nh­ tr­íc, mµ ng­îc l¹i,

“phæ biÕn lµ nh÷ng cuéc ®iÒn d· chíp nho¸ng, pháng vÊn nhanh vµ trªn diÖn réng”. Thªm vµo ®Êy, d©n téc häc cña chóng ta còng kh«ng nghiªn cøu s©u c¸c

vÊn ®Ò lý thuyÕt vµ kinh nghiÖm cña thÕ giíi ®­îc xem lµ nÒn t¶ng vµ c¬ së cho mäi nghiªn cøu cã chÊt l­îng cao”. ¤ng nhÊn m¹nh:

“§ã lµ ®iÒu ai còng biÕt vµ còng thÊy cÇn thiÕt, nh­ng l¹i th­êng bÞ bá qua nªn ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn chÊt l­îng nghiªn cøu, lµm cho kÕt qu¶ nghiªn cøu chØ dõng l¹i ë viÖc m« t¶ thuÇn tuý, c¸c nghiªn cøu khã cã thÓ cã ¶nh h­ëng réng.” (NguyÔn V¨n Huy, 2000:3-4).

Hai trÝch dÉn trªn ®©y d­êng nh­ ®ang ®Æt ra tr­íc d©n téc häc ViÖt Nam hiÖn nay mét m©u thuÉn c¨n b¶n ch­a ®­îc gi¶i quyÕt. Mét mÆt, c¸c nhµ nghiªn cøu nhËn thøc ®­îc r»ng muèn ®­a khoa häc lªn tÇm cao míi, cã t¸c

®éng thùc sù ®Õn ®êi sèng x· héi, cÇn ph¶i héi nhËp khoa häc, trong ®ã nghiªn cøu d©n téc häc ph¶i ®­îc dÉn d¾t bëi c¸c lý thuyÕt khoa häc, ®ång thêi ph¶i vËn dông triÖt ®Ó c¸c nguyªn lý chung trong nghiªn cøu thùc ®Þa vµ thu thËp tµi liÖu. ThÕ nh­ng yªu cÇu nµy d­êng nh­ ®ang vÊp ph¶i rµo c¶n ®Çu tiªn lµ nh÷ng ng¨n c¸ch vÒ lËp tr­êng quan ®iÓm trong gi¶i thÝch v¨n ho¸ vµ x· héi.

Chõng nµo chóng ta cßn xem c¸c lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p d©n téc häc ph­¬ng T©y lµ duy t©m vµ ph¶n ®éng, vµ dùng lªn mét hµng rµo ®Ó ph©n biÖt hai lo¹i khoa häc “®óng ®¾n” vµ “ph¶n ®éng”, chõng ®ã chóng ta sÏ kh«ng thÓ t×m hiÓu, giíi thiÖu vµ vËn dông c¸c lý thuyÕt khoa häc nµy mét c¸ch réng r·i vµo c¸c nghiªn cøu cña m×nh. Vµ nh­ thÕ c¸c nghiªn cøu cña chóng ta sÏ vÉn bÞ giíi h¹n trong vßng kiÒm to¶ vµ trãi buéc cña c¸c quan ®iÓm chÝnh trÞ t¶

khuynh, sÏ vÉn chØ quanh quÈn víi nh÷ng m« t¶ vÒ c¸c chñ ®Ò ®· trë nªn s¸o mßn mµ th«i. Thùc ra, m©u thuÉn nµy ph¶n ¸nh mét sù thùc lµ nghiªn cøu khoa häc x· héi nãi chung, d©n téc häc nãi riªng cña chóng ta ch­a v­ît ra khái nh÷ng rµng buéc do chÝnh m×nh dùng lªn, ®Ó råi khoa häc cña chóng ta tôt l¹i rÊt xa ë phÝa sau so víi ®µ tiÕn bé nhanh chãng cña ®Êt n­íc trong thêi ®¹i héi nhËp vµ toµn cÇu ho¸. ThiÕt nghÜ, tri thøc khoa häc lµ tµi s¶n chung cña nh©n lo¹i, ®­îc tÝch luü vµ truyÒn t¶i tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. Kh«ng cã c¬ së

®Ó ph©n biÖt hai nÒn khoa häc “ph¶n ®éng” vµ “®óng ®¾n”, mµ chØ cã nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau nh»m kh¸m ph¸ ch©n lý vµ c¸c nguyªn lý cña x· héi loµi ng­êi mµ th«i. V× vËy, chóng ta kh«ng nªn tù t¸ch khoa häc cña chóng ta ra khái nh÷ng gi¸ trÞ chung cña khoa häc thÕ giíi vµ tri thøc cña nh©n lo¹i, vµ chØ cã lµm nh­ vËy chóng ta míi cã c¬ héi ph¸t huy nh÷ng tiÒm n¨ng cña khoa häc d©n téc häc phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn cña ®Êt n­íc nh­ chóng ta h»ng mong ®îi.

B©y giê t«i muèn tËp trung vµo ph©n tÝch nh÷ng khuynh h­íng nghiªn cøu chñ ®¹o trong d©n téc häc cña ta, vµ xem xÐt chóng trong mèi liªn hÖ víi d©n téc häc - nh©n häc kinh ®iÓn vµ hiÖn ®¹i nãi chung. T«i muèn tËp trung vµo hai ý kiÕn tranh luËn ®· tõng ®­îc nªu lªn trong c¸c nghiªn cøu vÒ lÞch sö d©n téc häc ViÖt Nam: 1) D©n téc häc cña ta ®­îc x©y dùng trªn mét nÒn t¶ng lý luËn vµ hÖ thèng chÝnh trÞ c¨n b¶n kh¸c ph­¬ng T©y, vµ c¸c quan t©m khoa häc cña nã còng chñ yÕu nh»m phôc vô môc ®Ých chÝnh trÞ Êy; 2) D©n téc häc cña ta cã khuynh h­íng m« t¶ c¸c hiÖn t­îng v¨n ho¸ truyÒn thèng, tÜnh t¹i vµ Ýt biÕn ®æi. Thùc ra, hai nhËn xÐt nµy ®Òu cã nh÷ng ®iÓm chung nhau, bëi v× mäi nghiªn cøu vµ m« t¶

vÒ c¸c nÒn v¨n ho¸ x· héi ®Òu Ýt nhiÒu ®­îc dÉn d¾t hoÆc chÞu ¶nh h­ëng bëi mét thø lý luËn nµo ®ã. V× vËy t«i sÏ kh«ng xem xÐt hai vÊn ®Ò nµy t¸ch rêi nhau mµ ng­îc l¹i, nh×n chóng trong mèi quan hÖ g¾n bã víi nhau.

Tr­íc hÕt, mét sè nhµ nghiªn cøu ®· ®­a ra nhËn xÐt cho r»ng c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu d©n téc häc cña ta cã ®Æc ®iÓm næi bËt lµ h­íng vµo viÖc m« t¶ c¸c khÝa c¹nh vµ hiÖn t­îng v¨n ho¸ cña téc ng­êi, cè g¾ng ®i t×m nh÷ng nÐt v¨n ho¸ “truyÒn thèng” vµ Ýt biÕn ®æi. Thªm n÷a, nh÷ng miªu thuËt d©n téc häc nh­

vËy bao giê còng cè g¾ng bao qu¸t tÊt c¶ c¸c mÆt cña ®êi sèng téc ng­êi, tõ v¨n ho¸ vËt chÊt ®Õn quan hÖ gia ®×nh vµ x· héi, råi nh÷ng sinh ho¹t cña ®êi sèng tinh thÇn. Sau ®ã, c¸c t­ liÖu nµy th­êng ®­îc nhËp vµo mét khu«n mÉu gi¶i thÝch cã s½n, ch¼ng h¹n t×m mèi liªn hÖ cña chóng trong lÞch sö, phÇn lín lµ ng­îc vÒ thêi §«ng S¬n, råi ®­a ra nh÷ng nhËn xÐt vÒ céi nguån lÞch sö chung nµo ®ã gi÷a nÒn v¨n ho¸ §«ng S¬n víi lÞch sö vµ v¨n ho¸ cña téc ng­êi ®­îc nghiªn cøu. Trong khi ®ã, c¸c quan hÖ téc ng­êi hiÖn t¹i l¹i th­êng ®­îc xem xÐt trªn c¬ së cña mét khu«n mÉu kh¸c, ®­îc tr×nh bÇy gièng nh­ lµ hÖ qu¶ cña tinh thÇn ®oµn kÕt chèng ngo¹i x©m, chung l­ng ®Êu cËt x©y dùng quèc gia-d©n téc, v.v. Dùa trªn quan s¸t nh­ vËy, D. Marr, mét nhµ ViÖt Nam häc næi tiÕng,

®· nhËn xÐt r»ng hÇu hÕt c¸c m« t¶ d©n téc häc ë ViÖt Nam ®Òu cã ®Æc ®iÓm chung lµ “gièng nh­ nh÷ng hiÖn vËt b¶o tµng, kh«ng cã thêi gian, cø nh­ thÓ tÊt c¶ c¸c téc ng­êi nµy ®· ch­a tõng tr¶i qua nh÷ng thö th¸ch vµ biÕn ®æi ®¸ng kÓ nµo trong suèt nöa thÕ kû qua” (Marr, 1992:169).

Trong mét lÇn may m¾n ®­îc trß chuyÖn víi mét vÞ gi¸o s­ hµng ®Çu vÒ d©n téc häc T©y Nguyªn, t«i ®­îc nghe «ng thæ lé r»ng khi «ng vµo nghiªn cøu vÒ T©y Nguyªn th× v¨n ho¸ (cæ truyÒn) cña c¸c téc ng­êi ë ®©y ®· biÕn ®æi nhiÒu råi. Nh÷ng yÕu tè cæ x­a ®· mai mét ®Õn møc khã nhËn ra. V× thÕ «ng ®· ph¶i cè g¾ng ch¾p nèi c¸c yÕu tè truyÒn thèng trong v¨n ho¸ cña hä dùa vµo t­ liÖu thu thËp ®­îc ë tõng ®Þa ph­¬ng kh¸c nhau, cuèi cïng r¸p nèi l¹i, vµ h×nh dung ra ®Æc ®iÓm chung cña nÒn v¨n ho¸ téc ng­êi mµ «ng ®ang nghiªn cøu vµ m«

t¶. Cã vÎ nh­ ®©y lµ mét c¸ch lµm phæ biÕn trong d©n téc häc ë ta, gièng nh­

mét khu«n mÉu chung trong thùc hµnh nghiªn cøu d©n téc häc vËy. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ t¹i sao d©n téc häc ë ta l¹i cã khuynh h­íng ®i t×m nh÷ng ®Æc tr­ng v¨n ho¸ “®iÓn h×nh”, cæ x­a vµ Ýt biÕn ®æi cña téc ng­êi trong khi Ýt xem xÐt nh÷ng biÕn ®æi vµ tÝnh ®a d¹ng cña chóng theo thêi gian vµ trong kh«ng gian? T¹i sao c¸c nghiªn cøu d©n téc häc cña ta l¹i Ýt quan t©m ®Õn c¸c vÊn ®Ò cña x· héi hiÖn ®¹i, nh÷ng n¨ng ®éng kinh tÕ- x· héi vµ d©n sè ë khu vùc ®« thÞ vµ c«ng nghiÖp mµ cã khuynh h­íng tËp trung vµo c¸c téc ng­êi thiÓu sè ë xa c¸c trung t©m ®« thÞ? Cã lÏ c¸c nhµ nghiªn cøu cña chóng ta Ýt khi mæ xÎ vÊn ®Ò nµy, r»ng t¹i sao chóng ta l¹i lµm nh­ vËy, vµ thùc ra chóng ta cã chÞu ¶nh h­ëng hay bÞ dÉn d¾t bëi mét thø lý luËn khoa häc nµo ®ã kh«ng? Cho ®Õn nay, chóng ta Ýt thÊy c¸c th¶o luËn cã tÝnh lý luËn nh­ vËy trªn t¹p chÝ chuyªn ngµnh hay trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu lý luËn vÒ d©n téc häc. Theo t«i, ®Ó gi¶i thÝch thãi quen thùc hµnh d©n téc häc nµy, chóng ta ph¶i ng­îc trë l¹i c¸c yÕu tè cÊu thµnh cña d©n téc häc ViÖt Nam, xem xÐt xem liÖu c¸c truyÒn thèng d©n téc häc thùc d©n vµ d©n téc häc x«-viÕt cã ¶nh h­ëng hay kh«ng ®Õn nghiªn cøu cña chóng ta .

Cã thÓ nãi, truyÒn thèng nghiªn cøu d©n téc häc thùc d©n trªn thÕ giíi vµ

§«ng D­¬ng g¾n liÒn víi lý thuyÕt tiÕn ho¸ x· héi. Trong hÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh d©n téc häc do c¸c nhµ quan s¸t thùc d©n hay truyÒn gi¸o c«ng bè, nh÷ng c­ d©n b¶n ®Þa xa l¹ mµ hä ®ang r¾p t©m chinh phôc th­êng ®­îc m« t¶ nh­

nh÷ng con ng­êi ®ang sèng trong vßng m«ng muéi, thiÕu ¸nh s¸ng cña v¨n

minh, vµ tõ ®ã, gîi lªn nhu cÇu ph¶i gióp ®em ¸nh s¸ng v¨n minh vµ niÒm tin t«n gi¸o ®Õn víi hä. Salemink, mét nhµ d©n téc häc Hµ Lan ®· bá ra gÇn chôc n¨m trêi ®Ó t×m hiÓu vÒ d©n téc thùc d©n Ph¸p vµ Mü ë ViÖt Nam, ®· ®i ®Õn nhËn xÐt r»ng t­ t­ëng “tiÕn ho¸ luËn” ®· ¨n s©u vµo nÕp nghÜ vµ trë thµnh mét truyÒn thèng d©n téc häc thùc d©n bëi v× nã cho phÐp tiÕn tíi gi¶ thiÕt r»ng c¸c bé l¹c “nguyªn thuû” ë §«ng D­¬ng thËm chÝ sÏ biÕn mÊt bëi v× hä bÞ xem lµ nh÷ng “chñng téc ®ang sèng mßn”, kh«ng cã kh¶ n¨ng tiÕn ho¸, thËm chÝ trë thµnh ch­íng ng¹i cho sù ph¸t triÓn, v× hä ®ang ë mét thang bËc thÊp trong sù ph©n lo¹i tiÕn ho¸ cña loµi ng­êi. Râ rµng ngô ý cña c¸ch tiÕp cËn nµy lµ ®Ó më

®­êng cho ng­êi Ph¸p vµ c­ d©n ®a sè ë vïng thÊp tiÕn lªn “khai ho¸” miÒn cao nguyªn (Salemink, 1999:144-245).

§ã lµ c©u chuyÖn cña d©n téc häc thùc d©n thÕ kû tr­íc. §èi víi d©n téc häc hiÖn ®¹i cña thÕ giíi h«m nay, tiÕn ho¸ luËn vÒ x· héi “chØ cßn gi¸ trÞ lÞch sö”

(L­¬ng V¨n Hy, 2001:7). Tuy nhiªn, d©n téc häc ViÖt Nam dï cã phª ph¸n tiÕn ho¸ luËn, vÉn cho r»ng nã “Ýt nhiÒu cã gi¸ trÞ tÝch cùc” lµ do “nã c«ng nhËn sù thèng nhÊt cña loµi ng­êi vµ chñ tr­¬ng v¨n ho¸ loµi ng­êi ph¸t triÓn tõ thÊp lªn cao” (Phan H÷u DËt 1973:1). ChÝnh viÖc thõa nhËn tÝnh “®óng ®¾n” dï Ýt hay nhiÒu nµy cña tiÕn ho¸ luËn mµ trong c¸c miªu t¶ d©n téc häc cña chóng ta, nh÷ng nhËn xÐt vÒ v¨n ho¸ c¸c d©n téc thiÓu sè nh­ “chËm tiÕn bé”, “l¹c hËu”,

“tµn d­ cña x· héi nguyªn thuû”, v.v. th­êng thÊy phæ biÕn ë hÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu. B»ng c¸ch nh×n nh­ vËy, chóng ta ®· tuyÖt ®èi ho¸ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ loµi ng­êi theo c¸c thang bËc x· héi cao thÊp, vµ do ®ã kh«ng nh×n thÊy tÝnh ®a d¹ng vµ kh¸c biÖt cña v¨n ho¸. Ngµy nay, d©n téc häc thÕ giíi khi gi¶i thÝch vÒ c¸c nÒn v¨n ho¸ “kh¸c” th× lý thuyÕt “t­¬ng ®èi v¨n ho¸” ®­îc xem nh­ lµ mét cøu c¸nh. Thay v× xem c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c lµ l¹c hËu vµ nguyªn thuû, lý thuyÕt nµy thõa nhËn tÝnh ®a d¹ng nh­ lµ mét ®Æc ®iÓm phæ qu¸t cña nh©n lo¹i, tøc lµ thõa nhËn vµ dung n¹p sù kh¸c biÖt cña c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c. “T­ t­ëng nµy võa lµ “ph­¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu nh©n häc”, võa lµ “lu©n lý cña nh©n häc” cho ®Õn nay lu«n chi phèi nghiªn cøu nh©n häc v¨n ho¸” (Vò Minh Chi 2004: 87-88). Còng cã ng­êi ph¶n b¸c tÝnh cÊp tiÕn cña

“t­¬ng ®èi luËn v¨n ho¸”, cho r»ng nã nÆng vÒ hïng biÖn h¬n lµ cã gi¸ trÞ thùc tiÔn bëi v× phÇn lín c¸c nhµ d©n téc häc th­êng nh¾m nghiªn cøu cña m×nh vµo môc ®Ých phôc vô chÝnh trÞ (Salemink, 1999:245-46). Tuy nhiªn, t«i muèn nhÊn m¹nh ngô ý cña vÝ dô nµy lµ ë chç ®a d¹ng ho¸ c¸c tiÕp cËn ë tÇm lý luËn ®Ó kh¸m ph¸ x· héi loµi ng­êi lµ mét nhu cÇu cÊp thiÕt trong nghiªn cøu khoa häc, vµ ë ®©y kh«ng cã sù ®éc t«n nµo trong lý luËn häc thuËt, v× chÝnh sù ®éc t«n lý luËn lµ biÓu hiÖn cña quan ®iÓm duy t©m trong khoa häc. Quy luËt cña nghiªn cøu khoa häc lµ qu¸ tr×nh phñ ®Þnh c¸c kiÕn thøc cò ®Ó h­íng ®Õn nh÷ng kh¸m ph¸ míi trªn c¬ së kh«ng ngõng ®æi míi lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p khoa häc. V×

thÕ, c¸c nghiªn cøu cña chóng ta cÇn ph¶i kÕ thõa cã chän läc víi tinh thÇn phª ph¸n c¸c lý luËn khoa häc ®· cã, ®Ó tõ ®ã x©y dùng nh÷ng c¬ së míi cho c¸c tiÕp cËn khoa häc, vµ chØ cã nh­ vËy chóng ta míi cã thÓ ®æi míi vµ n©ng cao chÊt l­îng nghiªn cøu cña chóng ta.

Liªn quan ®Õn nhËn xÐt vÒ viÖc d©n téc häc cña ta th­êng m« t¶ v¨n ho¸ téc ng­êi nh­ thÓ chóng “kh«ng cã thêi gian, gièng nh­ c¸c hiÖn vËt b¶o tµng, vµ nh×n v¨n ho¸ lu«n ë tr¹ng th¸i tÜnh t¹i kh«ng biÕn ®éng”, t«i cho r»ng thùc hµnh d©n téc häc nµy thùc ra cã céi rÔ tõ trong lý thuyÕt vÒ “c¬ tÇng v¨n ho¸” do c¸c

nhµ ng«n ng÷ häc x« viÕt ®Ò xuÊt, vµ c¸c nhµ d©n téc häc ®· t×m thÊy ë ®©y mét c¸ch tiÕp cËn ®Ó gióp hä t×m ra c¸i gäi lµ “b¶n s¾c ®Æc tr­ng cña téc ng­êi” mét trong nh÷ng quan t©m hµng ®Çu cña tiÕp cËn d©n téc häc. TiÒn ®Ò cña lý luËn nµy gi¶ thiÕt r»ng v¨n ho¸ thùc ra cã thÓ h×nh dung nh­ mét mÆt c¾t gåm hai líp chÝnh, líp bÒ mÆt gäi lµ biÓu tÇng, vµ líp s©u h¬n ë phÝa d­íi lµ c¬ tÇng.

Nh÷ng ho¹t ®éng v¨n ho¸ cña con ng­êi vµ qu¸ tr×nh th©m nhËp cña c¸i míi tõ bªn ngoµi vµo v¨n ho¸ mét téc ng­êi lµ nh÷ng g× chóng ta cã thÓ quan s¸t ®­îc trong ®êi sèng hµng ngµy, nã sèng ®éng nh­ng hay biÕn ®æi. Thêi gian nh­ mét líp läc v¨n ho¸. TÊt c¶ nh÷ng g× ®­îc xem lµ gi¸ trÞ sÏ ®­îc l¾ng ®äng l¹i ë mét tÇng s©u h¬n, mµ theo c¸ch nãi vÝ von cña mét sè nhµ nghiªn cøu th× ®Êy lµ líp

“trÇm tÝch v¨n ho¸”. C¸c nhµ d©n téc häc x«-viÕt xem ®©y lµ nh÷ng yÕu tè tr­êng tån cña v¨n ho¸, ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc tr­ng v¨n ho¸ cña téc ng­êi, vµ khoa häc d©n téc häc cã nhiÖm vô m« t¶ vµ ph©n tÝch c¬ tÇng v¨n ho¸ nµy thay v× tËp trung vµo biÓu hiÖn bÒ mÆt cña nã. Tuy nhiªn, trong khi cã thÓ chÊp nhËn vÒ c¸ch tiÕp cËn “hai tÇng v¨n ho¸” nh­ vËy, c©u hái cÇn lµm s¸ng tá ë ®©y lµ mèi liªn hÖ gi÷a biÓu tÇng vµ c¬ tÇng v¨n ho¸ nh­ thÕ nµo; nÕu biÓu tÇng v¨n ho¸ th­êng dÔ biÕn ®æi vµ kh«ng æn ®Þnh th× liÖu “c¬ tÇng v¨n ho¸” cã biÕn ®æi kh«ng? Vµ c¸c m« t¶ d©n téc häc cña chóng ta cã cè g¾ng xem xÐt nh÷ng biÕn

®æi nh­ vËy kh«ng?

§èi víi c¸c nhµ d©n téc häc cæ ®iÓn th× v¨n ho¸ lµ mét tæng thÓ phøc hîp bao gåm kiÕn thøc, niÒm tin, nghÖ thuËt, lu©n lý, tËp qu¸n, c¸c n¨ng lùc vµ thãi quen mµ mçi ng­êi cÇn ph¶i tu©n theo víi t­ c¸ch lµ mét thµnh viªn cña x· héi (Barfield, 1997:98). Theo nh­ quan niÖm nµy th× v¨n ho¸ téc ng­êi kh«ng ph¶i lµ c¸i g× bÊt biÕn. Ng­îc l¹i, nã ®­îc trao truyÒn qua con ®­êng x· héi ho¸, th­êng xuyªn ®æi thay, tiÕp nhËn vµ thÝch øng. C¸c cuéc di d©n, tiÕp xóc téc ng­êi, qu¸

tr×nh céng c­ vµ chÝnh s¸ch ®ång ho¸ cña c¸c nhµ n­íc th­êng dÉn ®Õn nh÷ng

®æi thay v¨n ho¸ téc ng­êi. §iÒu nµy cã nghÜa lµ nh÷ng thay ®æi cña biÓu tÇng v¨n ho¸ còng sÏ dÉn ®Õn thay ®æi v¨n ho¸ ë c¬ tÇng. VÊn ®Ò quan träng lµ nhµ nghiªn cøu cÇn ph©n tÝch nh÷ng con ®­êng cña ®æi thay vµ nh×n v¨n ho¸ nh­ mét n¨ng ®éng x· héi thay v× nh×n nã tÜnh t¹i. Mét khi nhµ d©n téc häc kh«ng lµm râ

®iÒu nµy th× c¸c m« t¶ vÒ v¨n ho¸ téc ng­êi cña hä dÔ dÉn ®Õn c¶m gi¸c r»ng hä nh×n v¨n ho¸ nh­ lµ nh÷ng gi¸ trÞ vÜnh h»ng kh«ng biÕn ®æi.

Mét trong nh÷ng hËu qu¶ cña tiÕp cËn tÇng “v¨n ho¸ tÜnh” cña téc ng­êi lµ chóng ta kh«ng ®¸nh gi¸ ®óng møc nh÷ng vÊn ®Ò cña x· héi hiÖn ®¹i v× xem nã nh­ lµ nh÷ng g× ®ang diÔn ra vµ thay ®æi nhanh. Thùc ra, ngay tõ nh÷ng ngµy

®Çu cña d©n téc häc ViÖt Nam, c¸c nhµ nghiªn cøu tiªn phong cña chóng ta ®·

nhËn ®­îc lêi khuyªn cña ViÖn sü Tonstov, ViÖn tr­ëng ViÖn D©n téc häc Liªn X« lóc bÊy giê vÒ c¸c ®Þnh h­íng nghiªn cøu. Theo M¹c §­êng th× Tonstov ®·

®Æc biÖt nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña nghiªn cøu x· héi hiÖn ®¹i. ¤ng cßn göi cho c¸c nhµ nghiªn cøu trÎ ViÖt Nam c¶ ®Ò c­¬ng h­íng dÉn nghiªn cøu vµ s­u tÇm tµi liÖu vÒ lµng x·, n«ng tr­êng quèc doanh vµ vÒ giai cÊp c«ng nh©n trong x· héi c«ng nghiÖp (M¹c §­êng, 1997:387-88). ThÕ nh­ng cho ®Õn nay, ngoµi viÖc tiÕp tôc nghiªn cøu vÒ lµng x·, mét truyÒn thèng cña d©n téc häc thùc d©n, chóng ta hÇu nh­ vÉn ch­a quan t©m ®Õn c¸c vÊn ®Ò cña d©n téc häc

®« thÞ, ®Õn lèi sèng cña c¸c céng ®ång x· héi hiÖn ®¹i nh­ c«ng nh©n c«ng nghiÖp vµ n«ng l©m tr­êng. D­êng nh­ chóng ta ngÊm ngÇm c«ng nhËn r»ng s©n ch¬i cña d©n téc häc lµ c¸c x· héi truyÒn thèng, trong khi c¸c x· héi hiÖn

®¹i lµ lÜnh vùc cña x· héi häc? Dï sao th× ®©y còng lµ mét ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt

®¸ng kÓ cña d©n téc häc ViÖt Nam so víi xu h­íng cña d©n téc häc – nh©n häc thÕ giíi sau kû nguyªn thùc d©n, trong ®ã, bªn c¹nh nghiªn cøu vÒ c¸c x· héi truyÒn thèng, sù nhÊn m¹nh ®· ®­îc tËp trung vµo ®êi sèng cña c¸c x· héi hiÖn

®¹i, vµo x· héi n«ng d©n vµ ®« thÞ, vµ c¸c céng ®ång x· héi kh¸c nhau trong lßng c¸c x· héi c«ng nghiÖp ph¸t triÓn. Trong khi ®ã, chóng ta vÉn cßn ®ang m¬ mµng víi truyÒn thèng cña d©n téc häc thêi thùc d©n quan t©m chñ yÕu ®Õn c¸c téc ng­êi thiÓu sè, t×m kiÕm nh÷ng ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ cña mét thêi qu¸

v·ng mµ Ýt xem xÐt chóng trong mèi liªn hÖ ®Õn sù biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña

®êi sèng hiÖn t¹i.

Nh÷ng kªu gäi ®æi míi d©n téc häc ViÖt Nam gÇn ®©y cã khuynh h­íng nhÊn m¹nh vµo kh¶ n¨ng øng dông cña nã. Trªn c¬ së quan niÖm r»ng b¶n chÊt cña d©n téc häc lµ “mét khoa häc øng dông” (Hoµng L­¬ng, 2000:7), c¸c nhµ nghiªn cøu ®ßi hái nghiªn cøu d©n téc häc ph¶i phôc vô thùc tiÔn cuéc sèng vµ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn. Së dÜ vÊn ®Ò nµy ®­îc nhÊn m¹nh gÇn ®©y lµ v× vÉn tån t¹i mét c¸ch nghÜ phæ biÕn cho r»ng d©n téc häc cña ta nÆng vÒ miªu t¶ vµ nhÑ ph©n tÝch, xa rêi hiÖn thùc cuéc sèng. ThÕ nh­ng, d­íi con m¾t cña nh÷ng nhµ d©n téc häc n­íc ngoµi th× d©n téc häc ViÖt Nam ®· lµ mét khoa häc rÊt thùc dông. Theo hä, d©n téc häc ë ta ®­îc rµng buéc bëi lý t­ëng c¸ch m¹ng, lÊy träng t©m nghiªn cøu ®Ó phôc vô c«ng t¸c chÝnh trÞ cña §¶ng vµ nhµ n­íc.

Thªm n÷a, ®­îc h­íng dÉn bëi mét tinh thÇn d©n téc chñ nghÜa m¹nh mÏ, c¸c nhµ d©n téc häc ®· tù biÕn khoa häc nµy thµnh mét c«ng cô cña chÝnh trÞ. Nhµ d©n téc häc Grant Evans trÝch lêi cña M¹c §­êng ®Ó ñng hé cho lËp luËn cña m×nh nh­ sau:

“Trong thêi kú x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam, nghiªn cøu cña c¸c nhµ d©n téc häc ®· mÊt ®i ®Æc tÝnh hµn l©m viÖn, vµ c¸c häc gi¶ ®· tù m×nh tham gia tÝch cùc vµo ho¹t ®éng thùc tiÔn ®Ó lµm biÕn ®æi cuéc sèng cña c¸c téc ng­êi l¹c hËu vµ gióp ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ vµ v¨n ho¸ cña hä” (Evans 1985:120).

Trªn thùc tÕ, trong c¸c quyÕt s¸ch cña nhµ n­íc víi c¸c khu tù trÞ d©n téc, víi ®­êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vïng T©y Nguyªn vµ ®Æc biÖt lµ nh÷ng thay ®æi trong chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña §¶ng nh÷ng n¨m gÇn ®©y cho thÊy d©n téc häc thùc sù ®· gãp phÇn thiÕt thùc vµo nh÷ng ch­¬ng tr×nh nghÞ sù cña ®Êt n­íc (¹³). Tuy nhiªn, trong khi kªu gäi ph¶i t¨ng c­êng øng dông phôc vô chÝnh s¸ch ph¸t triÓn, c¸c tr­êng ®¹i häc vµ c¸c viÖn nghiªn cøu liªn quan l¹i ch­a s½n sµng trang bÞ cho c¸c nhµ nghiªn cøu nh÷ng kiÕn thøc cÇn thiÕt vÒ d©n téc häc øng dông. NÕu chØ b»ng nh÷ng nhiÖt t×nh chÝnh trÞ ®¬n thuÇn, c¸i gi¸ ph¶i tr¶ cho nh÷ng ®Ò xuÊt chÝnh s¸ch thiÕu c¬ së khoa häc cã thÓ ®Èy c¸c nhãm téc ng­êi hoÆc c¸c vïng miÒn v¨n ho¸ vµo nh÷ng t×nh thÕ kh«ng thÓ söa ch÷a.

Th¶o luËn vÒ h­íng ®i cña d©n téc häc trong t­¬ng lai, Khæng DiÔn ®· gîi ý r»ng “Nh©n häc trong thÕ kû 21, mét mÆt vÉn ph¶i nghiªn cøu c¬ b¶n vµ ph¶i

®­îc coi ®ã lµ c¸i gèc, ®ång thêi ph¶i chó ý nhiÒu h¬n ®Õn nghiªn cøu øng dông, triÓn khai. Nghiªn cøu c¬ b¶n cã tèt th× nghiªn cøu øng dông triÓn khai míi tèt” (Khæng DiÔn 2003:28). Tuy nhiªn, nghiªn cøu c¸i g× vµ lµm thÕ nµo ®Ó øng dông kiÕn thøc d©n téc häc vµo c¸c ch­¬ng tr×nh ph¸t triÓn cña ®Êt n­íc vÉn ®ang cßn lµ mét Èn sè ch­a cã lêi ®¸p.

5. D©n téc häc hay nh©n häc?

D©n téc häc hay nh©n häc v¨n ho¸ – x· héi trªn thÕ giíi ®· tr¶i qua nhiÒu th¨ng trÇm víi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau. Ngµy nay, ng­êi ta th­êng nh×n nhËn sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña d©n téc häc g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh bµnh tr­íng cña chñ nghÜa thùc d©n ch©u ¢u. Nãi chung, d©n téc häc thùc d©n xem xÐt c¸c nÒn v¨n ho¸ b¶n ®Þa ngoµi ch©u ¢u b»ng con m¾t xa l¹, Ýt biÕn ®æi vµ thÊp kÐm. M« t¶ c¸c nÒn v¨n ho¸ ngoµi ch©u ¢u ®· lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o cña nÒn d©n téc häc nµy. Tuy nhiªn, kû nguyªn thùc d©n chÊm døt còng ®ång thêi kÕt liÔu sø m¹ng cña nÒn d©n téc häc thùc d©n. Mét mÆt, c¸c n­íc sau ®éc lËp kh«ng cßn nhu cÇu ®Ó cho ng­êi n­íc ngoµi ®Õn “kh¸m ph¸” v¨n ho¸ b¶n xø lµm c¬ së cho “sø m¹ng khai s¸ng thùc d©n” nh­ cò. Thay vµo ®ã, c¸c n­íc nµy

®· tù ®µo t¹o c¸c nhµ khoa häc ®Ó nghiªn cøu v¨n ho¸ cña chÝnh m×nh. Trong hoµn c¶nh Êy, c¸c nhµ d©n téc häc thùc d©n ®· “quay vÒ” ng«i nhµ cña m×nh, vµ hä b¾t ®Çu kh¸m ph¸ ra r»ng cã mét thÕ giíi kh¸c cÇn nghiªn cøu thay v× ®i ®Õn c¸c nÒn v¨n ho¸ xa l¹ ngoµi ch©u ¢u. Cã thÓ nãi nh÷ng n¨m 1960 cña thÕ kû 20

®· chøng kiÕn mét trµo l­u nghiªn cøu míi trong d©n téc häc – nh©n häc trong

®ã c¸c nghiªn cøu tËp trung vµo viÖc kh¸m ph¸ c¸c x· héi n«ng d©n vµ ®« thÞ.

V¨n ho¸ n«ng d©n, v¨n ho¸ thÞ d©n, c¸c trµo l­u di d©n vµ ®« thÞ ho¸, thÕ giíi

®êi sèng cña c¸c nhãm d©n c­ vµ giai tÇng kh¸c nhau trong x· héi ®« thÞ vµ c«ng nghiÖp, v.v. ®· thæi bïng lªn niÒm ®am mª míi. Trong khi kh¸m ph¸ ra c¶

mét ch©n trêi míi ®Ó nghiªn cøu, c¸c nhµ d©n téc häc vÉn sö dông mét ph­¬ng ph¸p ®· trë thµnh kinh ®iÓn cña hä lµ ®iÒn d· d©n téc. Hä vÉn b¾t ®Çu c«ng viÖc cña m×nh b»ng c¸ch ®i vµo c¸c céng ®ång ®­îc nghiªn cøu (bÊt kÓ lµ n«ng th«n hay ®« thÞ), ë l¹i ®ã trong mét kho¶ng thêi gian ®ñ l©u ®Ó hiÓu ®­îc v¨n ho¸, ng«n ng÷ vµ c¸c kü thuËt ®Þa ph­¬ng, quan s¸t vµ ph©n tÝch chóng. Mét mÆt, ®Ó quªn ®i c¸i nh·n hiÖu g¾n liÒn víi chñ nghÜa thùc d©n, vµ mÆt kh¸c, ®Ó më réng h¬n n÷a c¸c quan t©m khoa häc cña m×nh, tªn gäi “nh©n lo¹i häc” giê ®©y xem ra cã vÎ nh©n b¶n vµ dÔ ®­îc chÊp nhËn h¬n. MÆc dï nhiÒu lÜnh vùc nghiªn cøu míi ®­îc më ra, vµ thËm chÝ lµ tªn gäi míi ®­îc ­a thÝch h¬n th× t«i vÉn muèn nhÊn m¹nh r»ng cèt lâi cña nh©n häc v¨n ho¸ – x· héi hiÖn ®¹i lµ ®iÒn d·, m«

t¶ vµ ph©n tÝch d©n téc häc (fieldwork, ethnography vµ ethnology) vÉn ®­îc gi÷

l¹i nh­ mét ®iÓn h×nh cña khoa häc nµy mÆc dï ngµy nay, nh÷ng kü n¨ng vµ kü thuËt thu thËp th«ng tin míi cho c¸c ph©n tÝch nh©n häc ®ang ngµy cµng ®­îc bæ xung vµ hoµn thiÖn h¬n (¹⁴).

Còng gièng nh­ ë Trung Quèc, Liªn X« vµ c¸c n­íc §«ng ¢u x· héi chñ nghÜa tr­íc ®©y, ë ViÖt Nam kh«ng cã ngµnh khoa häc cã tªn gäi nh©n lo¹i häc (anthropology) chung (¹⁵). Thay vµo ®ã, chóng ta ®· ph¸t triÓn "c¸c khoa häc nh©n lo¹i häc” (anthropological sciences) mét c¸ch riªng rÏ. Ngoµi nh÷ng ph©n ngµnh nh­ ng«n ng÷ häc, kh¶o cæ häc, nh©n häc h×nh th¸i ng­êi, cæ nh©n lo¹i häc, nh©n häc v¨n ho¸ – x· héi th× c¸c m«n v¨n ho¸ häc, v¨n ho¸ d©n gian vµ t«n gi¸o häc còng cã thÓ xÕp vµo "c¸c khoa häc nh©n lo¹i häc". D©n téc häc ë ViÖt Nam ®­îc xem lµ t­¬ng øng víi lÜnh vùc nh©n lo¹i häc v¨n ho¸ – x· héi, mÆc dï cã ý kiÕn cho r»ng d©n téc häc chØ nh»m vµo viÖc m« t¶ v¨n ho¸ c¸c téc ng­êi vµ do ®ã, cã thÓ ®­îc xem lµ mét giai ®o¹n thÊp cña nh©n lo¹i häc (Xem:

B. Lojkine & B. de Treglode, 1996).

Kho¶ng tõ gi÷a nh÷ng n¨m 1990, Bé m«n D©n téc häc (Khoa Sö, §HQG Hµ Néi) do PGS Hoµng L­¬ng l·nh ®¹o ®· ®Ò xuÊt mét kÕ ho¹ch ®æi míi nghiªn

cøu vµ gi¶ng d¹y d©n téc häc trong ®ã nhÊn m¹nh yªu cÇu cÇn thiÕt ph¶i t¸ch d©n téc häc ra khái sö häc thµnh mét bé m«n khoa häc ®éc lËp, ®ång thêi ®æi míi h­íng tiÕp cËn bÞ giíi h¹n trong khu«n khæ cña v¨n ho¸ téc ng­êi sang mét tÇm nh×n réng h¬n cña nh©n häc v¨n ho¸ trong ®ã nhÊn m¹nh c¸c quan t©m khoa häc vµo c¸c céng ®ång n«ng d©n, n«ng th«n, vµ ®« thÞ còng nh­ øng dông c¸c kiÕn thøc nh©n häc vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn céng ®ång. §Ò xuÊt nµy tuy nhiªn ®· kh«ng ®­îc Héi ®ång Khoa häc khoa LÞch sö chÊp nhËn do kh¸i niÖm nh©n häc cßn qu¸ míi mÎ vµ lóc Êy nhiÒu ng­êi cßn ch­a hiÓu râ ®èi t­îng cña khoa nh©n häc cô thÓ lµ g× (¹⁶). N¨m 2000, Quü Ford t¹i Hµ Néi b¾t ®Çu tµi trî mét lo¹t dù ¸n víi kinh phÝ lªn tíi hµng tû ®ång nh»m trî gióp ViÖt Nam ®æi míi vµ n©ng cao n¨ng lùc nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y d©n téc häc ë ViÖn D©n téc häc, ë c¸c bé m«n d©n téc häc thuéc §HQG Hµ Néi vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh, vµ Héi D©n téc häc. Quü Ford còng dµnh riªng mét ng©n quü cung cÊp häc bæng cho c¸n bé trÎ vµ nghiªn cøu sinh ViÖt Nam thuéc hai ngµnh d©n téc häc vµ x· héi häc ®i ®µo t¹o ë c¸c tr­êng ®¹i häc n­íc ngoµi. Còng trong n¨m 2000, Bé Gi¸o dôc chÝnh thøc cung cÊp m· ngµnh c¸c khoa häc x· héi cho c¸c tr­êng ®¹i häc, vµ ng­êi ta thÊy xuÊt hiÖn mét ngµnh häc míi lµ Nh©n häc cã m· sè 523146 (Ng« V¨n LÖ & NguyÔn V¨n TiÖp, 2000:7). N¨m 2003, §HQG thµnh phè Hå ChÝ Minh chÝnh thøc thµnh lËp Khoa Nh©n häc theo m« h×nh nh©n lo¹i häc ph­¬ng T©y. N¨m 2004, Tr­êng ®¹i häc Khoa häc X· héi Nh©n v¨n Hµ Néi quyÕt ®Þnh ®æi tªn Bé m«n D©n téc häc thµnh Bé m«n D©n téc häc vµ Nh©n häc. Còng trong nh÷ng n¨m nµy, Héi D©n téc häc ViÖt Nam vµ ViÖn D©n téc häc ®· kiÕn nghÞ chÝnh phñ cho ®æi tªn theo h­íng thªm thuËt ng÷ “vµ Nh©n häc” vµo phÝa sau tªn gäi D©n téc häc. MÆc dï ch­a chÝnh thøc ®­îc chÊp thuËn nh­ng trong c¸c giao dÞch quèc tÕ, c¸c c¬ quan nµy ®· dïng tªn gäi míi Institute of Anthropology thay v× Ethnology nh­ tr­íc ®©y. §Æc biÖt, th¸ng 9 n¨m 2005 ViÖn Nghiªn cøu Con ng­êi ®· cho ra m¾t Ch­¬ng tr×nh ®µo t¹o tiÕn sü vÒ Nh©n häc v¨n ho¸ trong khi c¸c viÖn vµ bé m«n d©n téc häc ë c¸c tr­êng ®¹i häc vÉn ®ang cè g¾ng x©y dùng mét khung ch­¬ng tr×nh ®µo t¹o trªn

®¹i häc theo h­íng tiÕp cËn nh©n häc v¨n ho¸ m« h×nh ¢u - Mü.

Nh­ vËy lµ tõ nh÷ng chuyÓn ®éng ®Çu tiªn ®Çy khã kh¨n ë Khoa Sö §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, mét thËp kû sau ng­êi ta ®· thÊy c¶ hÖ thèng nghiªn cøu vµ

®µo t¹o d©n téc häc ViÖt Nam ®ang chuyÓn nhanh h¬n vÒ h­íng nh©n häc v¨n ho¸ – x· héi, mÆc dï vÒ thùc chÊt, ch­a thÊy cã nh÷ng th¶o luËn c«ng khai vµ réng r·i nh»m thay ®æi hay b¶o l­u quan niÖm, néi dung nghiªn cøu vµ lý luËn khoa häc. Ph¶n øng cña c¸c nhµ nghiªn cøu vµ qu¶n lý khoa häc trong n­íc vÒ nh÷ng ®æi thay nµy rÊt kh¸c nhau. Tùu trung l¹i, cã thÓ gép thµnh ba nhãm ý kiÕn sau ®©y: Lo¹i ý kiÕn thø nhÊt hoan nghªnh viÖc t¸ch d©n téc häc ra khái c¬

cÊu cña khoa häc lÞch sö ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho d©n téc häc ph¸t triÓn thµnh mét ngµnh riªng nh­ng tªn gäi lµ d©n téc häc hay nh©n häc th× kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò quan träng v×, theo nh÷ng nhµ nghiªn cøu nµy, còng ch¼ng cã g× kh¸c nhau gi÷a hai tªn gäi nµy. Lo¹i ý kiÕn thø hai døt kho¸t kh«ng muèn ®æi d©n téc häc thµnh nh©n häc v× cho r»ng ®©y lµ hai khoa häc kh¸c nhau. V¶ l¹i, “kh«ng thÓ thay thÕ d©n téc häc b»ng nh©n häc v× “ViÖt Nam lµ mét quèc gia ®a téc ng­êi.

Nghiªn cøu d©n téc häc lµ ®Ó gãp phÇn gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò chÝnh s¸ch d©n téc ë ViÖt Nam”. Lo¹i ý kiÕn thø ba cho r»ng kh«ng nªn thay ®æi ngµnh häc

khi mµ ch­a hiÓu kü nã lµ c¸i g×, nhÊt lµ khi sù thay ®æi Êy l¹i nhËn ®­îc viÖn trî cña n­íc ngoµi (¹⁷).

C¸c ý kiÕn nãi trªn ph¶n ¸nh mét thùc tÕ lµ c¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt Nam vÉn ®ang cßn b¨n kho¨n vÒ mèi quan hÖ gi÷a d©n téc häc vµ nh©n häc, vµ ch­a thùc sù hiÓu kh¸i niÖm nh©n häc víi t­ c¸ch lµ mét khoa häc. Dï cho nh÷ng ®Ò xuÊt vÒ thay ®æi nãi trªn cã vÎ nÆng vÒ h×nh thøc vµ nöa vêi, nh­ng nã ®ang lµ mét nhu cÇu thùc tÕ ë nhiÒu c¬ quan ®µo t¹o vµ nghiªn cøu trong c¶ n­íc. §iÒu

®¸ng ng¹c nhiªn lµ, ngoµi nç lùc cña c¸c c¬ së ®µo t¹o vµ nghiªn cøu riªng lÎ hoÆc quan t©m cña c¸ nh©n c¸c nhµ khoa häc ra, kh«ng thÊy cã sù tham gia cña c¸c c¬ quan qu¶n lý khoa häc tÇm quèc gia còng nh­ c¸c bé, ngµnh liªn quan.

D­êng nh­ c¸c c¬ quan nhµ n­íc nµy vÉn ®ang ®øng ngoµi cuéc, kh«ng thÊy hä cã ý kiÕn, còng kh«ng ®øng ra tæ chøc c¸c cuéc héi th¶o thùc sù khoa häc vµ d©n chñ ®Ó t×m hiÓu xem thùc chÊt cña xu h­íng ®æi míi nµy lµ g×, t¹i sao ph¶i thay ®æi vµ cã cÇn sù hç trî tõ nhµ n­íc hay kh«ng. T¸c ®éng cña nh÷ng

®Ò xuÊt thay ®æi nh­ vËy râ rµng chØ cã tÝnh chÊt côc bé, cÇm chõng, kh«ng triÖt ®Ó vµ cßn ®Çy e ng¹i.

Thùc ra, xu thÕ vµ yªu cÇu ®æi míi trong nghiªn cøu vµ ®µo t¹o d©n téc häc ë ViÖt Nam nh÷ng n¨m qua sang h­íng tiÕp cËn nh©n lo¹i häc kh«ng ph¶i lµ mét ngo¹i lÖ. Tõ sau n¨m 1990, ®©y còng lµ mét xu thÕ phæ biÕn ë tÊt c¶ c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa cò bao gåm Nga vµ c¸c n­íc §«ng ¢u. §Æc biÖt, tõ khi Trung Quèc b­íc vµo thêi kú c¶i c¸ch x· héi cuèi nh÷ng n¨m 1970, ng­êi ta thÊy nhiÒu tr­êng ®¹i häc ë Nam Trung Quèc ®· ®i tiªn phong trong viÖc ®æi míi d©n téc häc sang h­íng tiÕp cËn nh©n lo¹i häc (¹⁸).

Còng gièng nh­ ViÖt Nam, tr­íc khi giµnh ®­îc ®éc lËp d©n téc, nhiÒu tr­êng ®¹i häc ë Trung Quèc ®· cã bé m«n nh©n häc theo m« h×nh ph­¬ng T©y. Vµo n¨m 1923, Tr­êng ®¹i häc Nakai University of Tianjin ®· lÇn ®Çu tiªn

®­a c¸c bµi gi¶ng vÒ nh©n häc vµo ch­¬ng tr×nh gi¶ng d¹y, vµ ®Õn n¨m 1928, hai bé m«n D©n téc häc vµ Nh©n häc ®· ®­îc thµnh lËp t¹i Academia Sinica t¹i B¾c Kinh. N¨m 1926 Cai Yuenpeng ®· cho xuÊt b¶n gi¸o tr×nh vÒ D©n téc häc (Shuo Minzuxue) trong khi ®ã Bé m«n Nh©n häc tËp trung vµo nh©n häc h×nh th¸i ng­êi, cæ nh©n häc vµ kh¶o cæ häc. ViÖc c«ng bè ph¸t hiÖn vÒ ng­êi v­în B¾c Kinh n¨m 1929 víi sù gióp ®ì cña J. Anderson vµ D. Black ®· lµm cho tªn tuæi cña ngµnh häc nµy ë Trung Quèc trë nªn næi tiÕng thÕ giíi. Tuy nhiªn, trong thêi kú tõ 1950 ®Õn 1978, kh«ng cßn tån t¹i bé m«n nh©n lo¹i häc theo m« h×nh ph­¬ng T©y ë Trung Quèc trong khi c¸c bé m«n d©n téc häc vµ kh¶o cæ häc ®­îc ghÐp vµo khoa häc lÞch sö hoÆc v¨n häc vµ x· héi häc. Khi Trung Quèc b¾t ®Çu ®æi míi nÒn kinh tÕ, t×nh h×nh nµy ®· thay ®æi. C¸c bé m«n nh©n lo¹i häc (releixue) lÇn l­ît ra ®êi ë c¸c tr­êng ®¹i häc lín nh­ Trung S¬n (Zhongshan) thuéc tØnh Qu¶ng Ch©u n¨m 1980, ®¹i häc H¹ M«n (Xiamen) thuéc tØnh Phóc KiÕn n¨m 1984, vµ ®¹i häc V©n Nam (Yunnan) n¨m 1994.

§¸ng l­u ý lµ nh÷ng tr­êng ®¹i häc ®i tiªn phong trong viÖc x©y dùng ngµnh nh©n lo¹i häc theo m« h×nh ¢u - Mü chñ yÕu b¾t ®Çu tõ miÒn Nam Trung Quèc, n¬i nh÷ng n¨ng ®éng kinh tÕ - x· héi ®ang thæi bïng lªn ngän löa c¶i c¸ch kinh tÕ vµ x· héi ë Trung Quèc ®¹i lôc. T¹i c¸c tr­êng ®¹i häc trªn, ch­¬ng tr×nh gi¶ng d¹y cho sinh viªn chuyªn ngµnh nh©n lo¹i häc hoµn toµn t­¬ng ®­¬ng nh­ ë c¸c bé m«n nh©n lo¹i häc Mü vµ ph­¬ng T©y víi bèn lÜnh vùc lµ nh©n häc ng«n ng÷, nh©n häc v¨n ho¸, nh©n häc h×nh th¸i ng­êi vµ kh¶o

cæ häc. GÇn ®©y, bé m«n nh©n häc øng dông b¾t ®Çu ®­îc gi¶ng d¹y trong ®ã tËp trung vµo t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo ë khu vùc n«ng th«n vµ thµnh thÞ. N¨m 1986,

§¹i häc Trung S¬n ®· lÇn ®Çu tiªn cÊp b¨ng tiÕn sü nh©n häc theo m« h×nh ®µo t¹o míi. Cho ®Õn nay, ngoµi c¸c tr­êng ®¹i häc nãi trªn, c¸c viÖn nghiªn cøu ë Trung Quèc còng cã xu h­íng ®æi sang nh©n häc v¨n ho¸. Cã thÓ kÓ ra ®©y mét sè c¬ quan nghiªn cøu lín ®· thay ®æi nh­ ViÖn X· héi häc vµ Nh©n häc (Institute of Sociology & Anthropology (2000) ë §¹i häc B¾c Kinh; ViÖn D©n téc häc vµ Nh©n häc (Institute of Ethnology & Anthropology (2002) thuéc ViÖn Khoa häc X· héi Trung Quèc (CASS), B¾c Kinh; Trung t©m Nghiªn cøu Nh©n häc V¨n ho¸ – X· héi (Research Centre for Socio-Cultural Anthropology (1994) thuéc Häc viÖn D©n téc Trung ­¬ng B¾c Kinh; ViÖn Nh©n häc V¨n ho¸ (Institute of Cultural Anthropology (1999) thuéc §¹i häc Thanh Hoa, B¾c Kinh, v.v.

Lý gi¶i nguyªn nh©n vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i ®æi míi nghiªn cøu d©n téc häc vµ x¸c lËp tiÕp cËn nh©n häc ë Trung Quèc, GS Liang Zhaotao ë §H Trung S¬n, Qu¶ng Ch©u, ng­êi ®· ph¸t ®éng cuéc ®Êu tranh ®Ó x¸c lËp ngµnh nh©n häc ë Trung Quèc tõ n¨m 1978 ®Õn nay ®· chØ râ:

“TÊt c¶ c¸c n­íc trªn thÕ giíi ®Òu cã m«n khoa häc nµy (releixue), t¹i sao chóng ta l¹i kh«ng cã? Chóng ta cã mét nÒn v¨n ho¸ s¸ng l¹n, vµ mét d©n sè lín. ThÕ th× t¹i sao chóng ta l¹i nãi kh«ng? Ng­êi Trung Quèc chóng ta ph¶i nghiªn cøu mét tû ng­êi d©n Trung Quèc cña chóng ta! Chóng ta ph¶i nghiªn cøu nÒn v¨n ho¸ vËt chÊt phong phó cña chóng ta - nÕu kh«ng ph¶i chóng ta th×

ai sÏ lµm viÖc nµy ®©y? Chóng ta kh«ng thÓ ®Ó khoa häc nµy lµ ®éc quyÒn cña ng­êi n­íc ngoµi ®­îc! H·y ®Ó cho khoa nh©n lo¹i häc ®ãng gãp vµo c«ng cuéc bèn hiÖn ®¹i ho¸ cña chóng ta” (Guldin 1994:12).

§»ng sau nh÷ng lý do ®­îm mÇu s¾c d©n téc chñ nghÜa nh­ trªn lµ nh÷ng

®éng lùc ®æi míi khoa häc x· héi ®Ó ®¸p øng nh÷ng c¶i c¸ch kinh tÕ - x· héi, nh­ mét nhµ nghiªn cøu nh©n häc Trung Quèc ®· ph©n tÝch:

“Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nh©n häc v¨n ho¸ lµ kh¶ n¨ng nhËn biÕt cña nã ®èi víi ®æi thay x· héi. §iÒu nµy cã nghÜa r»ng trªn thÕ giíi nµy ch¼ng cã c¸i g× lµ tÜnh t¹i vµ tuyÖt ®èi c¶. Chóng ta ph¶i nh×n nhËn c¶i c¸ch vµ tiÕn ho¸

nh­ mét nguyªn t¾c phæ qu¸t. §iÒu nµy còng cã nghÜa r»ng chóng ta ph¶i th¶i lo¹i tÊt c¶ häc thuyÕt tr× trÖ kh«ng cßn thÝch hîp víi t×nh h×nh ®ang thay ®æi gÇn ®©y” (Enzheng Tong, 1996:4).

Do nhËn thøc ®­îc tÇm quan träng vµ vai trß to lín cña nh©n häc v¨n ho¸ x·

héi, chÝnh phñ Trung Quèc ®· chÝnh thøc hËu thuÉn sù kh«i phôc vµ ph¸t triÓn cña ngµnh häc nµy b»ng c¸ch cho dÞch, xuÊt b¶n vµ l­u hµnh c¸c tµi liÖu nh©n häc v¨n ho¸ x· héi kinh ®iÓn cña ph­¬ng T©y lµm tµi liÖu tham kh¶o. ChÝnh phñ Trung Quèc còng thµnh lËp Uû Ban Quèc gia ®Ó xin chÝnh thøc ®¨ng cai

§¹i héi Quèc tÕ lÇn thø 16 cña Liªn hiÖp héi c¸c Khoa häc D©n téc häc vµ Nh©n häc quèc tÕ dù ®Þnh diÔn ra t¹i B¾c Kinh vµo n¨m 2008. Ch¾c ch¾n sù kiÖn nµy sÏ ®¸nh dÊu mét kû nguyªn míi kû nguyªn héi nhËp khoa häc cña nh©n häc v¨n ho¸ – x· héi Trung Quèc.

Kh¶o s¸t c¸c bé m«n nh©n häc v¨n ho¸ vµ x· héi ë c¸c tr­êng ®¹i häc t¹i c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa §«ng ¢u cò, chóng ta còng thÊy r»ng hÇu hÕt c¸c bé m«n hay viÖn nghiªn cøu cã tªn gäi “cultural/social anthropology” ®Òu míi ®­îc lËp ra sau n¨m 1990, ngo¹i trõ tr­êng hîp hiÕm hoi ë Rumani lµ Bé m«n Nh©n häc