TRIỂN KHAI NGHIÊN cứu XÃ HỘI HỌC HÌNH PHẠT Ở VIỆT NAM
Võ Khánh Lỉnh*
2 Học phần “Xã hội học Luật Hình sự” đã được đưa vào chương trình đào tạo cao học chuyên ngành Luật Hình sự và Tố tụng hình sự của Học viện Khoa học xã hội và Trường Đại học Mở Hà Nội.
Tóm tắt: ơViệt Nam, các nghiên cứu về hình phạt thườngtập trung vàophân tích luật thựcđịnh mà chưa thậtsựquan tâm đến các khía cạnh xã hội củahìnhphạt, chưa làm rõ quy luật vận động trong xã hội của hình phạt và cách thức đảnh giá nhữngkết quả của chế tài này trong thực tiễn. Đe làm được điều đó, cần thiết triển khai một hướng nghiên cứu mới - xã hội học hình phạt. Bài viết luận giải sự cần thiết của nghiên cứu xã hội học hình phạt, bướcđẩu nhận diện những vẩn đề mà hướng nghiên cứunày quan tâm.
Abstract: In Viet Nam, penalty-related studies tend to focus on substantive laws with little attention to social aspects ofpenalty, unable to clarify the rules of social progress andmethods to evaluate the outcomes ofthose sanctions in practice. To that end, it is necessary to deploy a new direction on the sociology of penalty. This article explains the necessity for sociological study ofpenalty, making first steps toward identifying issues within thisresearch scope.
1. Sự cần thiết triển khai nghiên cứu xã hội học hình phạt
Trong khoảng 30 năm trở lại đây tại Việt Nam, bên cạnh phương pháp nghiên cứu luật thực định, ngày càng xuất hiện những hướng nghiên cứu mới về pháp luật.
Có được kết quả này làbởi tư duy tiếp cận đa ngành, liên ngành, xuyên ngành trong nghiêncứuvàđàotạo luật học đã được triển khaimạnhmẽ ở nhiều cấp độ. Các nhà khoa học, nhà giáo dục luật học đồng thuận cao với quan điểm rằng, tri thức pháp luật rất rộng lớn, nếu chỉ dựavào tiếp cận luật thực định thì không thể đáp ứng được nhu cầu khám phá tri thức đó1. Xã hội học pháp luật là hướng nghiên cứumới đã được triển khai Ị
Ị--- --- —
I __ .Ẵ
r TS., Khoa Chỉnh trị học, Học viện Thanh thiểu niên Việt Nam.
1 Võ Khánh Vinh, về tiếp cận đa ngành, liên ngành, Ỉ uyên ngành trong nghiên cứu và đào tạo luật học ở
lệt Nam hiện này, trong quyển “Tiếp tục đổi mới tư uy pháp lý phục vụ sự nghiệp phát triển đất nước”, íxb. Khoa học xã hội, 2020, tr. 861.
trong thời gian qua, thu hút sự quan tâm từ cácnhà luậthọc và xã hội học, bước đầu đã hình thành một hệ thống tri thức lýluận khá hoàn thiện.
Xã hộihọc pháp luật mở racác lĩnhvực nghiêncứu ở nhiềucấp độ khác nhau, trong đó đáng quan tâm nhất là cấp độngànhluật và cấp độ chế định luật. Các lĩnh vực xãhội họcpháp luật chuyên ngành dần được triển khai, trong đó, xã hội học Luật Hình sự là hướng nghiên cứu được quan tâm rất lớn.
Khôngchỉdừnglạiở nghiên cứu, đào tạoxã hộihọc Luật Hình sự cũng được triểnkhai ở bậc sau đại học2. Xã hội học Luật Hình sự triển khai nghiên cứu các khía cạnh xã hội của Luật Hình sự về bản chất, vai trò, mục đích,chức năng, luận giải tính quyết định xã hội và cơ chế quyết định xã hội của Luật Hình sự, tìmhiểu cáctác động xãhội trong
NHÀ NƯỞCVÀ PHÁP LUẬT SÔ 3/2022
quá trình xây dựng, áp dụng và thi hành Luật Hình sự, từ đó cho phép đánh giá hiệu quảxã hội củaquy phạm luật hình sự trong thực tiễn3. Có thể thấy, trọng tâm trong nghiên cứuxã hội học Luật Hình sự gồm có hai vấn đề chính làxã hội học tội phạm4 và xã hội học hìnhphạt5. Những nghiêncứu về chủ đề này mặc dù đã được triển khai, nhưng mức độ lan toả trong giới khoa học pháp lý vẫn cònkhiêm tốn.
3 Xem: Đe cương chi tiết học phần “Xã hội học Luật Hình sự” của Khoa Luật, Trường Đại học Mở Hà Nội. Đe cương này đã phác thảo những nội dung cơ bản của lĩnh vực xã hội học Luật Hình sự gồm có:
(1) Những vấn đề chung về xã hội học Luật Hình sự;
(2) Xã hội học tội phạm; (3) Cơ chế tác động của điều câm hình sự; (4) Xã hội học hình phạt; (5) Xã hội học áp dụng pháp Luật Hình sự; (6) Hiệu quả cùa pháp luật hình sự.
4 Xem: Trần Đức Châm, Xã hội học tội phạm, Nxb.
Chính trị quốc gia Sự thật, 2018.
5 Xem: Võ Khánh Linh, Xã hội học hình phạt:
Những vấn đề lý luận và thực tiễn, Luận án tiến sĩ Luật học, Học viện Khoa học xã hội, 2017.
6 Võ Khánh Linh, Tình hình nghiên cứu hình phạt ở nước ta thời gian qua và những vấn để đặt ra cần được tiếp tục nghiên cứu, Tạp chí Nhân lực khoa học xã hội, số 01 (32) 2016, tr. 11 - 25.
Trong điều kiện hiện nay, khi các nghiên cứu về hình phạt theo cách tiếp cận luật thực địnhđâ rất phát triển6 * *, việc đặt ra một hướng nghiên cứu mới là xã hội học hình phạt thật sự cần thiết nhằm giải quyết những vấnđề cấp bách của chế tài này trong đời sống xã hội. Nhiều vấn đề như bản chất, vai trò, chức năng, cơ chế hình thành, áp dụng, thi hành và cách thức đánh giá hiệu quả của hình phạt khó lòng được giải thích thấu đáo trong cách tiếp cận luật thực định, nhưng có thể được làm sáng tỏ trong nghiên cứu xã hội học hình phạt. Việc triển khai nghiên cứu xã hội học hình phạt cần được đón nhận mạnh mẽ trong giới khoa học tư pháp hình sựhiệnnay, bởiba lýdo:
Thứ nhất, triển khai nghiên cứu xã hội học hình phạt phù hợp với bối cảnh các nghiên cửu đa ngành, liên ngành, xuyên ngành trong nghiên cứu luật học nói chung và nghiên cứu xã hộihọc pháp luật (đặcbiệt là xã hội học Luật Hình sự) nói riêng đang được đẩy mạnh, điều này góp phần mở rộng hơn nữa thế giới quan, đối tượng nghiên cứu của khoa học pháplý.
Thử hai, xã hội học hình phạt là một trong những chủ đề quan trọng trong việc hoàn thiện hệ thống tri thức của xã hội học Luật Hình sự. Các nghiên cứu khác nhau về tội phạm học, xã hội học tội phạm đã được triển khai từ nhiều năm trở lại đây, nhưng các cách tiếp cận mới về hìnhphạt vẫn chưa đượckhai phá.
Thứ ba, xã hội học hình phạt là một hướng nghiên cứu mới củahình phạt, cung cấp phương pháp luận để làm sáng tỏ những vấn đề về bản chất, vai trò, chức năng, cơ chế hình thành, áp dụng, thi hành và đánh giá các hiệu quả trong xã hội của hình phạt - những vấn đề khó được giải quyết thấu đáo bởi phương pháp nghiên cứu hình phạt thựcđịnh.
2. Khái niệm xã hội học hình phạt Xã hội học hình phạt là một hướng nghiên cứumới, đểđưa ra một kháiniệm có tính toàn diện, khái quát, trước tiên cần làm rõ mối quan tâm của xã hội học hình phạtlà những vấn đề gì. Bằng việc xác định rõ những mối quan tâm đó mới có thể bước đầuđịnh nghĩa xã hội học hình phạt và xác địnhđối tượng (nội dung) nghiên cứu.
Hình phạt là một hiện tượng pháp lý - xã hội phức tạp, do đó, cần làm rõ các khía cạnh xã hội của hình phạt. Các nghiên cứu thực định về hình phạt đã chỉ ra khái niệm, đặc điểm, mục đích của hình phạt, tuy nhiên điều đó vẫn chưa đủ; bởi có nhiều nghiên cứu cho ràng, lý luận cơ bản về hình phạt
24
TRIỂN KHAI NGHIÊN cứu...
còn phải làm sáng tỏ những vân đê như quan điểm, bản chất của hình phạt, sựbiểu hiện củatính cưỡng chế và tínhthuyết phục của hình phạt, cơ chế tác động của những nội dung trừng trị, giáo dục, cải tạo của hình phạt diễn ra như thế nào7... Điều này cho thấy, còn nhiều vấn đề lý thuyết của hình phạtcần được nghiên cứu và củng cố thêm.
Lý luận về hình phạt không chỉ dừng lại ở khái niệm, mục đích, mà còn phải làm sáng tỏ những vấn đề khác như vai trò xã hội, chức năng xã hội, mối quan hệ giữa hình phạt với các giá trị xã hội. Nếu chỉ nhìn nhận hình phạt từ các quy định pháp luật hỉnh sự thi khó lòng giải đáp những vấn đề trên, mà cần phải có cách tiếp cận coi hình phạt là một hiện tượng pháp lý - xã hội, thâmnhập vàcó cơ chế tácđộng qua lại với đời sống xã hội, với các quan hệ xãhội. Do đó, việc làm sáng tỏ các khía cạnh xã hội thuộc về bản chất, vai trò, chức năng, mục đíchcủa hìnhphạt là vô cùng cầnthiết.
9 Xem các tài liệu: Nguyễn Minh Khuê, Hiệu quả của các hình phạt chỉnh trong hệ thống hình phạt của Việt Nam - đánh giá dưới góc độ chi phí xã hội, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số l(309)/2014, tr.
57 - 63; Nguyễn Minh Khuê, Đàm bảo hiệu quả của các hình phạt chính không tước tự do trong Luật Hình sự Việt Nam, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 3(276)/2015, tr. 27 - 32; Nguyễn Minh Khuê, Các hình phạt chính không tước tự do trong Luật Hình sự Việt Nam, Luận án tiến sĩ Luật học, Học viện Khoa học xã hội, 2016.
10 Nguyễn Mạnh Kháng, Quan điêm tiếp cận hiệu quả của hình phạt, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 2 (2002), tr. 44 - 51. Đổ hiểu hơn tinh thần của bài viết này, xem thêm: Nguyễn Mạnh Kháng. Hình phạt và hiệu quả của hình phạt, chuyên đề thuộc đề tài ‘‘Hiệu quả cùa Luật Hình sự Việt Nam một số vấn đề lý luận thực tiễn ” cùa Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật, 2002.
Một trong những hạt nhân lý luận của xã hội học pháp luật chính là tính quyết địnhxã hội (quy định xãhội) củapháp luật.
Vấn đề hạt nhân này có ý nghĩa phương pháp luận vô cùng quan trọng đối với nghiên cứu xã hội học pháp luật, và điềuđó cũng diễn ra tương tự trong nghiên cứu xã hội học hình phạt. Đây là vấn đề mới vẫn ị còn đang là khoảng trống trong nghiên cứu hình phạt. Tính quyết định xã hội của hình phạt cung cấp chức năng phương pháp luận để luận giải mối quan hệ, cơ chế của sự tác Ịđộng qualại giữahình phạt với hiện thực xã 'hội, với các quan hệ xã hội cụ thể, với con
'người trong xã hội8. Nghiên cứu hình phạt
7 Trịnh Quốc Toàn, Một số vấn đề lý luận về hình phạt trong Luật Hình sự, Tạp chí Khoa học, Đại học 5uốc gia Hà Nội, Luật học 27 (2011), tr. 143 - 147.
" Vô Khánh Linh, Tính quyết định xã hội cùa hình Ỉ hạt: Một số khia cạnh lý luận, Tạp chí Nhân lực
hoa học xã hội, sổ 10 (41 )/2016, tr. 31.
trong mối liên hệ với các quan hệ xã hội có thể khái quát nên cơ chế vận hành của hình phạt trong xã hội, các điều kiện xã hội đã quy định và ảnh hưởng tới xây dựng, thiết kế, áp dụng và thi hành hình phạt như thế nào. Đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu hoá và hiện đại hoá hiện nay, những thay đổi từng ngày, từng giờ trong xã hội có những tác độngtích cực,tiêu cực như thế nào lên hình phạt cũng là vấn đề đáng lưutâm.
Các nghiên cứu về hình phạt luôn đi tới một mục đích quan trọng là góp phần hoàn thiện hơn chính sách, quy định và áp dụng, thi hành hình phạt trong thực tiễn. Để làm được điều đó, các nghiên cứu phải chỉ ra nhữngđiểm chưa họp lý, những tồn tại, hạn chế trên nhiều phương diện của quy định hình phạt thực định thông qua soi chiếu, kiểm nghiệm chúng trong thực tiễn9. Mặc dù nhu cầu đo lường hiệu quả của hình phạt đã được đề cập từ rất sớm10 với tư cách là một vấn đề lý luận của hình phạt, nhưng việc triển khai nghiên cứu vẫn chưa quyết liệt. Để làm được điều này cần thiết xây dựng bộtiêuchí đánh giáhiệu quả và những yếu tố tác động tích cực, tiêu cực trong quá
NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬTSÔ 3/2022
trình tác động xã hội của hìnhphạt' ’. Đây là nhu cầu rất lớn, tuy nhiên, để xây dựng bộ tiêu chí này nếu chỉ tiếp cận từ những điều luật trên giấy thì rất khó hoàn thành, cần phải nghiên cứu tác động xã hội của hình phạt, những nhu cầu xãhội đã định hình ra mục đích, chức năng của hình phạt để soi chiếu trở lại, từ đó mới đủ công cụ để đo lườngmức độ đạt đượccác mụctiêu mà chế tài nàyđã đề ra.
Những luận giải trên tái khẳng định hình phạt không chỉ là một chế định pháp luật quan trọngcủa Luật Hình sự, mà còn là một hiện tượng xã hội. Do đó, từ bản chất đến vai trò, mục đích, chức năng của hình phạt đều hàm chứa trong nó các thuộc tính xã hội không thể tách rời. Sự hình thành và xu hướng phát triển của hìnhphạt không chỉ bị quyết định bởi tư duy lập pháp, mà còn (chủ yếu) được quyết định bởi những nhu cầuvà sựvận động của xã hội. Các nhu cầu xã hội luôn nằm trong sự vận động không ngừnghình thành nên những biến đổi xã hội ở những bối cảnh cụ thể. Đến lượt nó, những biến đổi xã hội này có tác động sâu sắc và định hình mọi quá trình xã hội của hình phạt, từ việc quy định, áp dụng cho đến thi hành. Trong chiều ngược lại của mối quan hệ, hình phạt có những tác động cụ thể đếnđời sống xã hội. Việc đánh giá kếtquả, khả năng giải quyết các mục tiêu mà hình phạtđặt ra có ý nghĩa quan trọng trongviệc *
11 Trịnh Tiến Việt, Lý thuyết kiếm soát xã hội đối với tội phạm và ứng dụng ở Việt Nam, Nxb. Tư pháp, 2016, tr. 330 - 380. Tác giả đã thiết lập bộ tiêu chí đánh giá hiệu quả kiểm soát xã hội đối với tội phạm từ thực tiễn Việt Nam. Các tiêu chí này dựa theo lý thuyêt kiêm soát xã hội, nhưng có giá trị tham khảo khi xây dựng các tiêu chí đánh giá hiệu quả của hình phạt với các căn cứ: Diễn biến của tình hình tội phạm, chi phí kinh tế - xã hội, khả năng cải tạo người phạm tội, mức độ tái hoà nhập xã hội cho người phạm tội.
đánh giá hiệu quả của việc sử dụng hình phạt đối với mục đích, chức năng vốn có củanó.
Với nhữngbình luận trên, bước đầu có thể đưa ra khái niệm cơ bản về xã hội học hình phạt như sau: Xã hội học hĩnhphạt là hướng nghiên cứu về hình phạt với tính cách là hiện tượng pháp lý - xã hội, luận giải các phươngdiện xã hội ciỉa hìnhphạt, sựchi phoi của các điều kiện xã hội đổi với mọiquátrình của hình phạt (tính quyếtđịnh xãhộicủa hìnhphạt) và đánh giá nhữngtác động của hình phạt trong đời sống xã hội.
3. Đổi tượng nghiên cứu của xã hội học hình phạt
Những vấn đề màxã hội học hìnhphạt quan tâm có thể khái quát thành ba nội dung chính:
3.1. Các khía cạnh xã hội của hình phạt Đây là nhóm vấn đề thuộc về lý luận của hình phạt, bao gồm các vấn đề cụ thể như sau:
Thứ nhất, bản chất xã hội của hìnhphạt.
Cần trả lời các câu hỏi: (1) Hình phạt có phải là một hiệntượng pháp lý - xã hội hay không? (2) Nguồn gốcxãhội của hình phạt?
(3) Hình phạt chứa đựng và truyền tải những thôngtin gì từxã hội? (4) Hình phạt phản ánh những chuẩn mựcxãhội nào?
Thứ hai, vai trò xã hội của hình phạt, càn làm sáng tỏ vai trò của hình phạt nói chung và từng loại hình phạt nói riêng đối với đời sống xã hội, cùng với đó là vai trò của từng loại hình phạt trong hệ thốnghình phạt. Mỗi hình phạt đều có liều lượng thuyết phục, cưỡng chế khác nhau, do đó cần làmrõ mức độ của từngliều lượng này, việc cân đối hài hoà liều lượng thuyếtphục, cưỡng chế trong mỗi hình phạt và xác định rõ các nhân tố quyết định xu hướng phát triển của hìnhphạt.
26
TRIỂN KHAI NGHIÊN cửu...
Thứ ba, mục đích xã hội của hình phạt.
Nội dung này không chỉ xác định cái đích đến cuối cùng của hình phạt, mà còn phải làmsáng tỏ những thành tố quyết định ở các khâu xây dựng, áp dụng và thi hành hình phạt để đạtđuợcmục đích đó.
Thứ tư, chứcnăng xãhội của hình phạt.
Một số chức năng xã hội của hình phạt cần được tiến hành phân tích là: (1) Chức năng I phòng ngừa tình hình tội phạm; (2) Chức
năng giáo dục, cải tạo; (3) Chức năng bảo đảm và thực thi công lý; (4) Chức năng duy trì và bảo đảm các chuẩn mực xã hội...
Ị
3.2. Tinh quyết định xã hội của hình phạtỊ Tính quyết định xã hội đã được khẳng định là một đặc trưng cơ bản của pháp I luật12, hay nói cách khác, tính quyết định xã hội của pháp luật chính là vấn đềcơ bản nhất của xã hội học pháp luật13. Các phân tích về tính quyết địnhxã hội của hình phạt phải làm sáng tỏ quy luật hình thành của hình phạt xuất phát từ những nhu cầu xã hội. Nói cách khác, mọi khía cạnh, quá trình của hình phạt đều được quyết định bởi sự vận động của xã hội, của các quan hệ xã hội, của hành động và tư duy của con người. Những vấnđề chủ yếucần làm sáng tỏ bao gồm:
12 Ngọ Văn Nhân, Xã hội học pháp luật, Nxb. Hồng 0ức, 2012, tr. 170.
p Hoàng Thị Kim Quế (2007), Triết học pháp luật trong hệ thống các khoa học pháp lý, Tạp chí Khoa
lọc, Đại học Quốc gia Hà Nội, tr. 50, 51.
Thứnhất, khái niệm tính quyết định xã hội và cơ chế quyết định xã hội của hình phạt. Đây là vấn đề lý luận then chốt, là Ịphương pháp để nghiên cứu cách thức vận Ị hành có tính hệ thống, quy luật của quá I trình tác động lẫn nhau giữa hình phạt với (hiện thực xã hội, với các quan hệ xã hội cụ thể, vớicon người. Mối liên hệ này cho thấy
Cơ chế tiếp nhận sự tác động của hình phạt diễn ra ở mỗi con người ra sao và phản ánh của con người về những sự tác động của hình phạt như thếnào.
Thứhai, những tác động của xã hội tới quá trình của hình phạt, cần làm rõ sự tác động này trong ba giai đoạn: (1) Giai đoạn thiết kế các phương án của hình phạt trong Luật Hình sự và hoàn thiện các phương án đó để ban hành; (2) Giai đoạn hình phạt hiện hữu trongxãhội để thực hiện các chức năng của mình và thời điểm áp dụng hình phạt trong quá trình tố tụng; (3) Giai đoạn các cơ quan thi hành án hình sự, các cơ quan chức năng cùng người chấp hànhhình phạtthi hành án.
Thứ ba, nhữngtác động của biến đổi xã hội đốivới hình phạt. Tốc độ phát triển của kinh tế -xã hộiViệt Nam được dự báo sẽ có nhiều tác động tới xu hướng vận động của chế tài hình sự. Do đó, cần nghiên cứu để làm rõ sự tác động của biến đổi xã hội đối với nhận thức, tư duy về hình phạt, các xu hướng hình sự hoá, phi hình sự hoá, từ đó có thể đưa ra những hành động phù hợp trong việc xây dựng chính sách hình phạt.
Thứ tư, xu hướng phát triển của hình phạt. Nghiên cứu sự vận động để làm rõ xu hướng pháttriểncủa hình phạt là cần thiết để hoàn thiện chính sách và pháp luật hình sự.
Các nghiên cứu về chủ đề này có thể được triển khai theo một số phương diện sau: (1) Xu hướng phát triển của hình phạt chínhvà hình phạt bổ sung; (2) Xu hướng phát triển của từng loại hình phạt; (3) Các giá trị xãhội chi phối xu hướng phát triển của hình phạt;
(4) Xu hướng phát triển của hình phạt đáp ứngyêucầu cải cách tư pháp...
3.3. Hiệu quả của hình phạt
Hình phạt cần giải quyết tốt các nhu cầu xã hội đã quy định ra nó, vì vậy đo lường hiệu quả của chế tài này là rất quan trọng.
NHÀNƯỚC VÀ PHẢP LUẬT SÔ 3/2022
Đo lường hiệu quả của hình phạt cần có cách tiếp cận gắn liền với xã hội, lấy mức độ hài lòng của xã hội làm cơ sở. Do đó, để triển khai vấn đề này cần làm sáng tỏ:
Thứ nhất, quan điểm về hiệu quả của hình phạt, cần làm rõ các cách hiểu, cách tiếp cận về hiệu quả của hình phạt và lựa chọn cách tiếp cận nào làm phương pháp.
Mỗi cách tiếp cận sẽ định hình hướng nghiên cứu, từ đó sẽ có thao tác khái niệm hiệuquả của hình phạt khác nhau.
Thứ hai, thiết kế bộkhung tiêu chí đánh giá hiệu quả của hệ thống hình phạt. Để đánh giá hiệu quả của hình phạt cần phải xây dựng các tiêu chí chung có tính khái quát, điểnhình, từ đó thao tác từngtiêu chí chung thành các tiêu chí cụ thể và chuẩn hoá để làm căn cứ đánh giá mức độ của từng tiêu chí. Một số tiêu chí như tần suất áp dụng hình phạt, mức độ tự cải tạo, tự giáo dục của người chấp hành án, không phạm tội mới, mức độ tái hoà nhập cộng đồng hiện nay đang được được các nhà nghiên cứu thừa nhận rộng rãi và sử dụng khi xem xéthiệu quả của hình phạt.
Thứ ba, nhận diện các yếu tố tác động tới hiệu quả của hệ thống hình phạt. Các yếu tố tác động tới hiệu quả của hệ thống hình phạt có thể thuộc về chính sách, quy địnhpháp luật, thiết chế, cách thức tổ chức, thực hiện, yếu tốcon người... Những yếu tố này có thể hiện hữu ở bất kì thời điểm nào trong quá trình của hình phạt, từ khi xây dựng, ban hành đến lúc áp dụng, thi hành.
Nócó thể tácđộng tích cực (bảo đảm) hoặc tiêucực (ảnh hưởng) đến việcđạt được mục đích của hìnhphạt. Do đó, việc nghiên cứu vấn đề này có ý nghĩa dự báo và thiết kế chính sách, các phương án áp dụng,thi hành hìnhphạtmột cách phù hợp.
Thứ tư, xây dựng bộ tiêu chí đánh giá hiệu quả của từng loại hình phạt. Nhiều
nghiên cứu hình phạt đưa ra các giải pháp hoàn thiện và nâng cao chất lượng áp dụng hình phạt trongthực tiễn, nhưng căn cứ của các kiến nghị đó thường ít dựa vào tiêu chí cụ the hoặc các tiêu chí có phần mơ hồ.
Tiêu chí là cách thức cụ thể nhất để đo lường mức độ hiệu quả của một công việc, do đó “tiêu chí hoá” đang làxu hướng đánh giá hiệu quả quản trị quốc gia14. Hình phạt là một trong những chế tài quan trọng của pháp luật, vì vậy nghiên cứu các luận cứ khoa học và thực tiễn để hoàn thiệnmột bộ tiêuchí đánh giá hiệu quả của từng loại hình phạt là vô cùng cần thiết.
14 Có thể nói đến một số bộ tiêu chí lớn đánh giá hiệu quả quản trị và chính sách ở Việt Nam như: (1) Chỉ số hiệu quả quản trị và hành chính công cấp tỉnh (PAPI) bao gồm: 8 chỉ số lĩnh vực nội dung, 29 chỉ số nội dung thành phần và hơn 120 chi tiêu thành phần về hiệu quả quản trị và hành chính công của toàn bộ 63 tinh/thành; (2) Bộ tiêu chí quốc gia về xã nông thôn mới giai đoạn 2016 - 2020 gồm: 19 tiêu chí và 39 nội dung được phân bổ ở từng tiêu chí; (3) Bộ tiêu chí quốc gia về y tế xã giai đoạn đến 2020 gồm: 10 tiêu chí và 46 nội dung được phân bổ ờ từng tiêu chí...
Thứ năm, làm rõ các yếu tố tác độngtới hiệu quả của từng loại hình phạt. Đe đạt được những mục tiêu đề ra, trong quá trình điều chỉnh quan hệxã hội,hình phạt sẽ chịu nhiều tác động từ các yếu tố chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội, từ đó làm giảm thiểu tính hiệu quảcủa mình. Mỗihình phạt khác nhau sẽ “đương đầu” với những yếu tố tác động khác nhau. Mặt khác, có nhiều yếu tố xã hội có thể là động lực, cơ hội để tăng cường hơn hiệu quả của hình phạt. Việc nghiên cứu, làm sáng tỏ các yếu tố tác động tới hiệu quả của từng loại hình phạt góp phần quan trọng trong công tác đánh giá hiệu quả của hình phạt.
(Xem tiếp trang 84)
28
NHÀ NƯỚC VÀ PHẢPLUẬTSÓ3/2022
Bên cạnh đó, để thúc đẩy sự phát triển của trọng tài trực tuyến, ngoài việc chủ động, tích cực của các trung tâm trọng tài, cần phải có sự sửa đổi, bổ sung một số quy định phápluật ViệtNamhiệnhành:
Một là, cần đưa khái niệm trọng tài trực tuyếnvào Luật Trọng tài thương mại để tạo cơ sở pháp lý rõ ràng cho trọng tài trực tuyến. Hiện tại, không có bất kỳ quy định nào cấm các trung tâm trọng tài trực tuyến, nhưng vì không có quy định cụ thể về vấn đề này nên các trung tâm trọng tài chưa mạnh dạn triển khai và sự tiếp cận của các bên liên quan tranh chấp về vấn đề này bị hạnchế.
Hai là, cần bổ sung quy định trong thương mại điện tử cho phép các bên ký kết một điều khoản trọng tài trực truy en được kết hợp trongĐiều khoản vàĐiều kiện trên website. Đồng thời, cũng bổ sung quy định về mất quyền phản đối đối với sự lựa chọn trọng tàitrực tuyến trong trường hợp đã lựa chọn, trừ khi bên đó chứng minh có lý do
hợp lý cho việc không phản đối trong các trường hợp cụ thể.
Ba là, cầnban hành quy địnhvề vấnđề chứng thực tài liệu là dừ liệu điện tử trong GQTC trọng tài trực tuyến. Dù có quy định về thừa nhận giá trị của dữ liệu điện từ, nhưng hiện nay chưa có quy định bắt buộc việc chứng thực dữ liệu điện từ. Do đó, sẽ làm cho các cơ quan GQTC gặp khó khăn trong việc có nên yêu cầu phải chứng thực các tài liệu là dữ liệu điện tử hay không?
Theo quan điểm của nhóm tác giả, chúng ta cần tiếp cận theo hướng khôngbắtbuộc, trừ khi có sựnghi ngờ từ phía các bên hoặc Hội đồng trọng tài thì mới phải tiếnhành chứng thực tài liệu nhằm tiết kiệm chi phí cũng như tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của trọng tàitrực tuyến.
Cuối cùng, cần ban hành quy định về mối quan hệ giữa địa điểm GQTC và địa điểm ra phán quyết trọng tài, trong đó cần làm rõ cách xác địnhđịa điểm ra phán quyết nếu thực hiện trong môi trường trực tuyến.
(Tiêp theo trang 28 - Triến khai nghiên cứu xã hội học...)
Kết luận
Với cách tiếp cậnhình phạt từmột hiện tượng xã hội, nhiều lĩnh vựctrithức của hình phạt được mở ra cả về lý luận và thực tiễn.
Điều này cho phép các nghiên cứu về hình phạt trở nên sống độnghơnkhi làm rõ sự tác động, vận hành của hìnhphạttrong đời sống xã hội. Các kết quả nghiên cứu sẽ có tính ứng dụng cao, góp phần hoàn thiện chính sách, các quy định của hình phạt và thựctiễn xây dựng, áp dụng và thi hành hình phạt ở Việt Nam hiện nay. về phương diện nghiên
cứu, có thể triển khai xã hội học hình phạt với hai cách tiếp cận: Thứ nhất, nghiên cứu những nội dung thuộc đối tượng nghiên cúu của xãhội học đã được trình bày ởphầntrên của bài viết; thứ hai, sử dụng cách tiếp cận xã hộihọc hình phạttrong các nghiêncứuvề hình phạt thực định. Tác giảchorằng, cần ưu tiên triển khai cách tiếp cận thứ nhất đểxây dựng hệ thống lý luận hoàn thiệnvề xã hội học hình phạt làm nền tảng để ứng dụng các phương pháp nghiên cứu này vào các nghiên cứu hình phạt thực định sau này.
