vÊn ®Ò Tam Gi¸o qua bμi minh trªn chu«ng chïa thanh l©m
am gi¸o, mét thuËt ng÷ khoa häc th−êng ®−îc hiÓu lµ sù kÕt hîp hµi hßa gi÷a c¸c ®¹o lín nh−: PhËt - Nho - §¹o, trong cïng mét tÝn ng−ìng, trong cïng mét kiÕn tróc t«n gi¸o vµ mét céng ®ång x· héi.
Trong t¸c phÈm gÇn ®©y vÒ T«n gi¸o ThÕ giíi vµ ViÖt Nam, Mai Thanh H¶i cã viÕt vÒ Tam gi¸o nh− sau: “...C¸c chïa thê PhËt nhiÒu khi còng thê thªm c¸c vÞ th¸nh thÇn cña §¹o L·o mµ d©n tin cËy tr«ng ngãng, nh− chïa Thµy ë Sµi S¬n, ng−îc l¹i c¸c ®Òn, c¸c phñ còng ®Æt thªm t−îng PhËt lªn bÖ thê. Cã nh÷ng tr−êng hîp thËt minh b¹ch râ rµng nh− chïa Ch©u §µi ë lµng Th−îng C¸t (Tõ Liªm, Hµ Néi) mµ d©n chóng nhiÒu ®êi quen gäi lµ “®Òn Tam Gi¸o” tõ l©u ®· thê trªn cao nhÊt lµ L¹c Long Qu©n, ¢u C¬, §øc ThÝch Ca, Quan
¢m, Tõ Lé (Tõ §¹o H¹nh), Khæng Tö, TrÇn H−ng §¹o (vµ phu nh©n), Th¸i Th−îng l·o qu©n cïng 12 vÞ tiªn ®ång ngäc n÷. ë mét sè chïa vµ ®Òn kh¸c, chóng ta còng th−êng gÆp c¸c §øc PhËt chung bÖ thê víi ®øc th¸nh T¶n Viªn, bµ Chóa LiÔu H¹nh, thËm chÝ ThÇn §éc C−íc, Tam Bµnh, HuyÒn §µn, «ng §ïng bµ §µ.
Chu«ng chïa Thanh L©m (th«n Nguyªn X¸, x· Minh Khai, huyÖn Tõ Liªm, Hµ Néi) cã kh¾c mét bµi minh cña TiÕn sÜ TrÇn B¸ L·m, ®ç Tam gi¸p khoa §inh Mïi 1787, cã ®o¹n nh− sau: Tam gi¸o thÞnh suy, bÜ th¸i cïng thÊy, ®Òu cã tõng thêi; song,
®iÒu ®¸ng quý ®èi víi chóng ta lµ thêi thÕ thÕ nµo, th× còng ph¶i sö xù cho ®óng thÕ Êy”(1).
Tõ l©u, vÊn ®Ò Tam gi¸o ®· ®−îc ®Æt ra, tõ nhiÒu gãc nh×n kh¸c nhau, mçi nhµ nghiªn cøu tù ®−a ra mét kiÕn gi¶i cña
NguyÔn M¹nh C−êng(*)
m×nh. §Ó cã thªm t− liÖu vÒ vÊn ®Ò nµy, chóng t«i xin giíi thiÖu toµn bé néi dung bµi minh v¨n trªn chu«ng chïa Thanh L©m.
1. Chu«ng chïa Thanh l©m Chïa cæ Thanh L©m n»m ë th«n Nguyªn X¸, x· Minh Khai, huyÖn Tõ Liªm, Hµ Néi. Trong chïa cã nhiÒu di vËt quý nh−ng ®¸ng kÓ nhÊt lµ qu¶ chu«ng
®ång ®óc thêi T©y S¬n - n¨m 1799.
Chu«ng cã kÝch th−íc: cao toµn bé: 103cm;
cao th©n: 73cm; cao quai chu«ng: 30cm;
®−êng kÝnh miÖng: 50cm; tØ lÖ chªnh gi÷a cao th©n víi ®−êng kÝnh miÖng: 2,1; tØ lÖ chªnh gi÷a cao th©n víi cao quai chu«ng:
2,4. Quai chu«ng lµ h×nh mét ®«i rång, quay mÆt sang hai bªn, hai ®u«i xo¾n lÊy nhau, hai chi tr−íc khuúnh ra b¸m chÆt lÊy th©n chu«ng, th©n ®«i rång uèn cong t¹o thµnh mét quai h×nh b¸n nguyÖt kh¸ ®Ñp.
Th©n rång cã nhiÒu líp vÈy, chç liÒn chç thñng, t¹o ra ®é cao thÊp kh¸c nhau t¨ng vÎ d÷ tîn cho qu¶ chu«ng.
Bªn d−íi s¸t mÐp víi miÖng chu«ng lµ 4
« h×nh ch÷ nhËt cã trang trÝ h×nh bèn con vËt quý lµ: Long, Li, Quy, Ph−îng cßn
®−îc gäi lµ ®Ò tµi trang trÝ Tø Linh.
PhÝa trªn c¸c « trang trÝ tø linh lµ 4 « ch÷ nhËt ®øng kh¸ lín ®Ó kh¾c c¸c ®¹i tù vµ bµi minh. Sau ®©y lµ phÇn phiªn ©m vµ dÞch nghÜa.
Phiªn ©m: Thanh L©m Tù Chung.
*. TS. ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.
1. Mai Thanh H¶i. T«n gi¸o thÕ giíi vµ ViÖt Nam.
Nxb C«ng an Nh©n d©n, Hµ Néi 2000, tr. 144 - 145.
T
Di Êp chi bµng h÷u th«n viÕt Nguyªn X¸, Phó DiÔn x· ngò th«n chi nhÊt d·, dÜ KØ Mïi chi ®«ng thµnh Thanh L©m tù chung. C¸i tr−ëng l·o thiÖn tÝn hîp tµi di vi chi, nhi chu truyÒn k× sù t¸i Êp nh©n NguyÔn Träng C¬ thª NguyÔn ThÞ Phïng d÷ ph¸p t¨ng hiÖu Ph¸p Thanh thµnh thª NguyÔn ThÞ S©n vi chi chñ t−íng d÷ nghÖ d− khÊt nhÊt ng«n d÷ chÝ chi. Thêi h÷u t©y giai kh¸ch tèt nhiªn vÊn d− viÕt: ThÝch thi chi gi¸o ng« nho tÞnh thi vi ch©n kh«ng, t−íng c«ng dÜ vi hµ nh−. D− øng chi viÕt:
ng· tù Êu viÖc nho, − thÝch gi¸o bÊt t¨ng thiÖp liÖp, trung niªn ngé lo¹n kiÕn ph¹m l©m ®ång khÝ tËn cung qu©n quèc chi nhu, quan binh nghÖ tù dÜ lai h÷u tµng hÆc gi¶
chiÕp ®ao thèng kh¶o, liªn miªn qu¸t thø n÷ h÷u thèn di, chung do kh¶ d·, chÝ − duÖ
®¶ s¾c t−íng thËm bÊt kham chÝnh nh©n.
PhËt gi¸o nh−îc qu¶ h− v« hÜ, tµi bÊt sè lÉm, nh©n c¸c héi tµi, trïng t©n ®¶ t¹o ®ång chung, ®ång t−îng, t− tù giai phóc k× s¬ trµ qu¶ h−¬ng yªn vu hå k× thÞnh, phËt gi¸o h÷u nh−îc vi thuû bÊt h÷u d·. N·i tri thiªn h¹ v¹n sù hµ th−êng bÊt v« diÖc hµ th−êng bÊt h÷u d·. N·i tri thiªn h¹ v¹n sù hµ th−êng bÊt v« diÖc m¹c bÊt h÷u thêi së quý hå. Ng« nh©n së dÜ thêi k×. Thêi gi¶ ®−¬ng thêi suy bÜ d·, nhiÖm nhÜ b¸ch ban mua diÖc bÊt muéi. Ng« chi ch©n nh−, cïng t¾c biÕn, biÕn t¾c th«ng, ®¹i ®¹o v« h÷u bÊt lîi hanh chi li ®¹o do l« d·. Nh©n c¸i dÞ k× së su, nhi t«n sïng kÝnh tÝnh t¾c c¨n − thiªn lÝ chi b¶n nhiªn, tam gi¸o tÝnh lËp − khung nh−ìng chi gian cung t−êng huy di tinh tùa tµi vÞ thuû bÊt ®ång ng« nh©n. Tuú k× së h¶o nhi t«ng chi, yÕn t¹i tån h÷u t©m, hµ nh− nhÜ ®¹o chi th«ng t¾c tai hå thêi phi kh¶ sè h÷u nh©n viÖn biÖn d·. Kh¸ch viÕt:
ThiÖn tai! D− kÝ chi di vi cÇu ®¹o gi¶
khuyÕn. Së h÷u héi ch− h−ng c«ng cËp thËp ph−¬ng bè thÝ k× tÝnh tiÒn sè khai liÖt vu hËu....
Hoµng triÒu C¶nh ThÞnh thÊt niªn träng
®«ng nguyÖt nhÞ thËp nhËt.
Cùu Lª triÒu KØ Hîi thÞnh khoa tØnh nguyªn, §inh Mïi chÕ khoa §×nh nguyªn, Hµn l©m ViÖn, hiÖu th¶o, Tõ Liªm, V©n Canh TrÇn B¸ L·m tÜnh phu so¹n.
Kinh B¾c xø Siªu Lo¹i, ThÞ CÇu cùu huyÖn thõa NguyÔn Danh §iÓn chó côc tinh kh¾c tù.
B¶n x· KiÒu Tr× th«n cùu tri sù chøc V−¬ng §¨ng §¸p ®¶ tù.
Xin t¹m dÞch nh− sau:
Bµi v¨n trªn Chu«ng chïa Thanh L©m.
C¹nh Êp t«i cã mét th«n tªn lµ Nguyªn X¸, lµ mét trong 5 th«n cña x· Phó DiÔn, vµo mïa ®«ng n¨m KØ Mïi ®óc xong chu«ng chïa Thanh L©m. Vèn c¸c bËc tr−ëng l·o thiÖn tÝn gãp tiÒn cña ®Ó ®óc chu«ng ý nay viÖc ®· hoµn thµnh trän vÑn nªn c¸c vÞ chñ tr−¬ng gåm ng−êi ë Êp t«i lµ NguyÔn Träng C¬ vµ vî lµ NguyÔn ThÞ Phïng cïng vÞ Ph¸p t¨ng hiÖu lµ Ph¸p Thanh vµ vî lµ NguyÔn ThÞ S©n ®Õn gÆp t«i xin vµi lêi ®Ó ghi vµo chu«ng.
Lóc Êy, cã mét t©y giai kh¸ch ®Õn ch¬i nhµ, chît hái t«i r»ng: “Gi¸o lÝ cña hä ThÝch, nhµ Nho ta bµi b¸c nã lµ trèng rçng,
«ng ®Þnh viÕt thÕ nµo?”
T«i tr¶ lêi r»ng: “T«i tõ nhá vèn theo nghiÖp Nho, ®èi víi PhËt gi¸o ch−a tõng hiÓu biÕt. §Õn tuæi trung niªn gÆp thêi lo¹n l¹c, thÊy ®å ®ång n¬i cöa chïa tÊt thÈy ®Òu
®ãng gãp cho viÖc qu©n quèc. Quan binh
®Õn chïa b¾t ®−îc ai ch«n giÊu nh÷ng vËt
®ã ®Òu ®¸nh ®Ëp tra kh¶o rÊt d÷. V¬ vÐt nhiÒu n¨m liªn tiÕp kh«ng cßn chót g×.
ChÝnh chu«ng còng kh«ng tho¸t khái t×nh tr¹ng ®ã. §å t−îng PhËt th× bÞ ®Ëp ph¸.
ThËt lµ ngang tai tr¸i m¾t!”.
PhËt gi¸o qu¶ thËt lµ h− v« thÕ mµ chØ trong mÊy n¨m mäi ng−êi ai nÊy ®ãng gãp tiÒn cña ®Ó ®óc l¹i chu«ng ®ång, c¸c chïa chiÒn ®Òu ®−îc phôc håi nh− x−a. ViÖc h−¬ng khãi trµ qu¶ d©ng cóng l¹i thÞnh v−îng, PhËt gi¸o tõ x−a ch−a tõng cã.
ThÕ míi biÕt mäi viÖc trong thiªn h¹ kh«ng cã c¸i g× lµ kh«ng, còng kh«ng cã c¸i g× lµ cã, mµ sù thÞnh suy, bÜ th¸i cña Tam gi¸o kh«ng cã g× kh«ng? Xem ë chç Trêi ®ang ë trong thêi k× suy bÜ dï kÎ kh¸c tr¨m ph−¬ng ngµn kÕ tiªu diÖt còng kh«ng mê tèi ®−îc. C¸i ch©n nh− cña ta gÆp lóc cïng sÏ biÕn ®æi mµ biÕn ®æi th× thµnh th«ng suèt.
§¹o còng gièng nh− con ®−êng mµ mçi ng−êi cã mét c¸ch ®i kh¸c nhau, song lßng sïng kÝnh, sù tin t−ëng th× ®Òu ®−îc coi lµ c¸i gèc cña thiªn lÝ. Tam gi¸o còng dùng lªn trong kho¶ng trêi ®Êt, tuy t−êng m¸i kh¸c nhau nh−ng tinh cèt l¹i gièng nhau.
Ta tuú theo c¸i tèt ®Ñp cña tõng gi¸o lÝ mµ coi träng nã, cèt yÕu lµ cã lßng mµ th«i.
T¹i sao «ng l¹i hái nh− vËy? C¸i viÖc th«ng suèt hay ¸ch t¾c ®Òu do thêi cña nã, ®©u cã thÓ ®em viÖc cã hay kh«ng ra bµn ®−îc.
Kh¸ch r»ng: “§óng thay!”.
Ta bÌn cÇm bót ghi l¹i viÖc ®ã ®Ó khuyÕn khÝch nh÷ng kÎ theo ®¹o. Nh÷ng ng−êi gãp c«ng cña cïng thËp ph−¬ng thiÖn tÝn. Tªn hä vµ sè tiÒn ®ãng gãp cña mäi ng−êi kª khai d−íi ®©y...
Ngµy 20 th¸ng 11 n¨m C¶nh ThÞnh thø 7 (1799).
TÜnh phu TrÇn B¸ L·m quª ë x· V©n Canh huyÖn Tõ Liªm ®ç TØnh nguyªn ThÞnh khoa n¨m KØ Hîi, Tam Gi¸p khoa
§inh Mïi (1787), chøc HiÖu th¶o ViÖn Hµn l©m so¹n v¨n.
Cùu huyÖn thõa NguyÔn Danh §Ønh ng−êi ThÞ CÇu, Siªu Lo¹i xø Kinh B¾c ®óc chu«ng vµ kh¾c ch÷.
Cùu tri sù V−¬ng §¨ng §¸p ng−êi th«n KiÒu Tr× cña b¶n x· viÕt ch÷(2).
2. trë l¹i vÊn ®Ò Tam Gi¸o Tam gi¸o lµ mét vÊn ®Ò t− t−ëng vµ tÝn ng−ìng t«n gi¸o cã ë x· héi ViÖt Nam chóng ta tõ kh¸ l©u. Cã thÓ chia sù ph¸t triÓn cña Tam gi¸o thµnh hai thêi k×.
A. Thêi k× Tam gi¸o qua c¸c khoa thi thêi Lý - TrÇn.
ViÖt Nam thêi Lý - TrÇn, lÊy hÖ t− t−ëng PhËt gi¸o lµm chÝnh thèng. Mét x· héi PhËt gi¸o lµ x· héi chÞu ¶nh h−ëng cña tÝnh nh©n v¨n kh«ng s¸t sinh, kh«ng cã sèng, kh«ng cã chÕt... C¸i khuynh h−íng t−
t−ëng Êy trë nªn m©u thuÉn víi viÖc cai trÞ mét ®Êt n−íc, mét x· héi ng−êi ®a d¹ng, cã ng−êi thiÖn, cã kÎ ¸c. M©u thuÉn néi sinh nµy b¾t buéc PhËt gi¸o ph¶i cã nh÷ng øng biÕn míi. ChÝnh v× vËy mµ V¨n MiÕu ®·
®−îc thµnh lËp vµo n¨m 1070 vµ 5 n¨m sau Quèc Tö Gi¸m ra ®êi (1075). Còng vµo n¨m nµy, cã tæ chøc khoa thi ®Çu tiªn mµ ng−êi ®ç tr¹ng nguyªn lµ Lª V¨n ThÞnh.
Nho gi¸o cïng song hµnh víi PhËt gi¸o vµ c¸c t«n gi¸o kh¸c. TÊt c¶ c¸c khuynh h−íng Êy, theo c¸c nhµ nghiªn cøu cã thÓ t×m quy vÒ hÖ thèng Tam gi¸o do V¹n H¹nh ®Ò x−íng thµnh tiªu chuÈn ®Çu tiªn.
V¹n H¹nh lµ thiÒn s− ViÖt Nam, thuéc
®êi thø 12 dßng thiÒn Tú Ni §a L−u Chi.
S− hä NguyÔn ng−êi lµng Cæ Ph¸p, thuë nhá ®· lµ ng−êi th«ng minh, häc Tam gi¸o ( Nho, L·o, ThÝch) vµ nghiªn cøu B¸ch LuËn. N¨m 21 tuæi, S− theo S− §Þnh HuÖ vµ thô häc víi ThiÒn ¤ng §¹o Gi¶ ë chïa Lôc Tæ lµng DÞch B¶ng, phñ Thiªn §øc.
Sau khi ThiÒn ¤ng tÞch, S− kÕ tôc trô tr×
chïa nµy, chuyªn tËp “Tæng tr× thiªn ma
®Þa” vµ còng v× thÕ khuynh h−íng MËt gi¸o cña S− rÊt râ. Vua Lª §¹i Hµnh rÊt t«n kÝnh S−.
N¨m 980, t−íng Tèng lµ HÇu Nh©n B¶o
®em qu©n ®¸nh n−íc ta. S− tiªn ®o¸n vµi ngµy sau giÆc sÏ rót, qu¶ nhiªn ®óng nh−
thÕ. §Õn lóc Lª Ngäa TriÒu lªn ng«i, nh©n d©n o¸n ghÐt sù tµn b¹o cña vua. Lóc ®ã Lý C«ng UÈn lµm chøc Th©n vÖ, cã theo häc thiÒn víi S−. Nh©n c¬ héi ®ã §µo Cam Méc bµn kÕ víi S− ®−a Lý C«ng UÈn lªn
2. TS. §inh Kh¾c Thu©n ®· gióp hoµn chØnh b¶n dÞch.
ng«i, x−ng lµ Lý Th¸i Tæ, niªn hiÖu ThuËn Thiªn. §Ó chiªu an b¸ch tÝnh, S− ra yÕt thÞ:
TËt Lª trÇm B¾c thñy, Lý tö thô Nam thiªn.
Tø ph−¬ng qua can tÞnh, B¸t biÓu h¹ b×nh an.
( TËt Lª ch×m bÓ B¾c, C©y Lý che trêi Nam.
Bèn ph−¬ng binh ®ao døt, T¸m h−íng th¶y b×nh an.)
N¨m ThuËn Thiªn thø 9 (1018). S−
kh«ng bÖnh gäi chóng tíi ®äc kÖ.
Th©n nh− ®iÖn ¶nh h÷u hoµn v«.
V¹n méc xu©n vinh thu hùu kh«
NhËm vËn thÞnh suy v« bè uý ThÞnh suy nh− lé th¶o ®Çu ph«.
(Th©n nh− bãng chíp cã råi kh«ng, C©y cá xu©n t−¬i, thu ®−îm hång, MÆc cuéc thÞnh suy kh«ng sî h·i, ThÞnh suy nh− cá h¹t s−¬ng ®«ng).
Sau ®ã S− b¶o: “C¸c ng−¬i cÇn trô chç nµo? Ta ch¼ng lÊy chç trô mµ trô, ch¼ng y kh«ng trô mµ trô.” Sau khi S− tÞch, nhµ vua vµ ®Ö tö lµm ho¶ t¸ng vµ x©y th¸p cóng d−êng.
VÒ sau vua Lý Nh©n T«ng cã bµi:
"V¹n H¹nh dung tam tÕ, Ung phï cæ sÊm thi, H−¬ng quan danh Cæ Ph¸p,
Trô tÝch chÊn −¬ng k×."
Cã nghÜa lµ:
V¹n H¹nh th«ng ba mª ThËt hîp lêi sÊm x−a Quª nhµ tªn Cæ Ph¸p Dùng gËy v÷ng kinh vua(3).
Th«ng ba mª cña V¹n H¹nh thiÒn s−
ph¶i ®−îc hiÓu lµ chñ tr−¬ng cña V¹n H¹nh lÊy ph−¬ng ph¸p ThiÒn häc ®Ó dung hßa 3 câi Trêi (siªu nhiªn) §Êt (thiªn nhiªn)
Ng−êi (nh©n sinh). Râ rµng t− t−ëng nµy cña ThiÒn s− V¹n H¹nh ®· cã t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo hÖ t− t−ëng PhËt gi¸o, vµo khoa cö thêi Lý - TrÇn.
TriÒu Lý Nh©n T«ng (1075), b¾t ®Çu nhµ vua cho ban chiÕu tuyÓn nh©n sÜ trong n−íc vµo thi Minh Kinh b¸c häc vµ thi Tam Tr−êng Nho häc. N¨m 1086 th¸ng T¸m, thi c¸c nhµ v¨n häc trong n−íc ®Ó bæ vµo Hµn L©m ViÖn. TriÒu Lý Anh T«ng (1138- 1175) n¨m thø 12 (1150) th¸ng M−êi cã
®iÖn thÝ. BÊy giê phÐp thi cßn ch−a ®Þnh râ rµng. N¨m 1165 th¸ng T¸m thi Th¸i häc sinh. N¨m 1179 vua Lý Cao T«ng (1176- 1210) th¸ng Giªng thi nh©n sÜ trong n−íc, tõ 15 tuæi, cã thÓ th«ng thi th−, ®−îc vµo cung vua thÞ häc nghe gi¶ng. Vua cïng Hoµng hËu xem con em t¨ng quan thi ®äc kinh B¸t Nh·, l¹i ngù ra ®iÖn Ph−îng Minh xem bän hoµng nam thi chÐp c¸c th¬ cæ nh©n vµ lµm to¸n. N¨m 1180 Vua chiÕu thi Tam gi¸o.
Sö gia Ng« SÜ Liªn cã bµn vÒ thi Tam gi¸o nh− sau: "Thi Tam gi¸o lµ cã thÓ th«ng hiÓu c¶ 3 gi¸o lÝ Nho, §¹o, ThÝch ®Ó ra lµm quan. C¸c vÞ ch©n Nho thêi x−a cïng xem réng c¸c s¸ch cña b¸ch gia ch−
tö, ra vµo ®¹o L·o vµ ®¹o PhËt mung lung huyÒn bÝ kh«ng c¨n cø vµo ®©u ®−îc c¶.
Trë l¹i t×m vµo 6 kinh (Thi, Th−, DÞch, Xu©n Thu, LÔ, Nh¹c). S¸u kinh truyÒn c¸i
®¹o cña Khæng Tö, cã quan hÖ vua t«i, cha con, cã gi¸o huÊn vÒ ®Þnh luËt cña sù vËt, vÒ lu©n th−êng cña nh©n d©n, mµ t«n chØ c¬
b¶n th× ë t¹i nguyªn lÝ duy tinh, duy nhÊt khiÕn cho ng−êi ta mét khi ®· theo ®¹o Nho, mµ l¹i th«ng hiÓu sang ®¹o PhËt vµ
®¹o L·o. §¹o L·o chñ thuyÕt thiªn biÕn, v¹n hãa cã ®øc l¹i kh«ng cho lµ ®øc, tïy c¶m mµ øng vËt kh«ng biÕt ®©u lµ vÕt tÝch th−êng cßn. §¹o PhËt th× thuyÕt: Kh«ng cã sèng, kh«ng cã chÕt, kh«ng tõ ®©u ®Õn vµ kh«ng ®i vÒ ®©u, cïng kh«ng cã c¶ søc
3. Ch©n Nguyªn, NguyÔn T−êng B¸ch. Tõ ®iÓn PhËt häc. Nxb ThuËn Hãa, HuÕ 1999, tr. 481 - 482.
m¹nh g©n thÞt, cïng kh«ng cã t−íng m¹o.
§Êy lµ nh÷ng c¸i häc réng mµ kh«ng thuÇn nhÊt, t©m t¹p lo¹n, thiÕu nhÊt trÝ tuy cã
®−îc kinh s¸ch cña c¸c vua nh− Hiªn Viªn,
§Õ Cèc ®Ó l¹i, hay lµ gi¸c ngé ®−îc bÝ truyÒn huyÒn diÖu cña A Nan hay Ca DiÕp, th× cã gióp g× cho ®−êng ®êi, cã Ých g× cho quèc d©n, cho ra lµm quan ®Ó lµm chi vËy thay”(4).
Phan Huy Chó viÕt vÒ Tam gi¸o trong LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ nh− sau:
"TriÒu ®¹i Lý - TrÇn, c¶ hai thêi ®Òu t«n sïng PhËt, L·o cho nªn tuyÓn chän nh©n sÜ
¾t lÊy ng−êi kiªm th«ng c¶ hai gi¸o lÝ Êy.
Tuy chÝnh ®¹o dÞ ®oan ®Òu ®−îc t«n sïng kh«ng ph©n biÖt cho nªn kÎ sÜ øng thi vµo nh÷ng khoa Êy nÕu kh«ng häc réng, biÕt nhiÒu th× kh«ng ®−îc lùa chän. H·y xÐt xem gi¸o lÝ PhËt, L·o thËt kh«ng ph¶i kÎ ®i häc nªn häc tËp, mµ c¸i ®¹o lín cña th¸nh Khæng h¸ dung cho sù thÞnh hµnh. Nh×n vµo c¸i häc thÕ tôc, ®Òu bá thùc häc sïng hoa mÜ, bá gèc t×m ngän, ®èi víi c¸i häc tu tØnh cho m×nh cña th¸nh hiÒn Nho ®· trë nªn tr¸i nghÞch ph¶n béi. Nh×n sù tr× thñ cña c¸c dßng tu sÜ cßn lo kh«ng kÞp tíi
®−îc, huèng chi cßn mong ph¸t triÓn nh÷ng nghÜa s©u cña th¸nh nh©n, mµ lµm s¸ng truyÒn thèng chÝnh häc ®−îc sao? Tuy nhiªn, khoa môc lÊy ng−êi ph¶i ®©u ®Òu h¹ng ch©n Nho. Cã h¹ng Nho c©u chÊp vµo ch−¬ng có e r»ng ch−a cã thÓ mong cËy tr¸ch vô trÞ b×nh. Trém nghÜ theo phÐp lÊy kÎ sÜ nªn c¨n cø vµo ®øc h¹nh lµm gèc.
Ng−êi mµ thùc cã b¶n lÜnh th× dï cã kiªm th«ng Tam gi¸o (PhËt, L·o, Nho) Cöu L−u (Nho L−u, Ph¸p L−u, Danh L−u, D−¬ng Chu, MÆc §Þch, ¢m D−¬ng, Tung Hoµnh, N«ng L−u, T¹p L−u) cã h¹i g×? B»ng kh«ng ®−îc nh− thÕ, mµ chØ c¾t n¸t miÖng tai, trém c¾p ë s¸o cò, xÐt kü c¸i chç cã
®−îc Êy e r»ng cïng chØ lµ viÖc ®Ïo b¸nh l¸i thuyÒn trong n−íc, hay gi÷ gèc c©y chê thá, ®©u ph¶i viÖc lµm cña Nho sÜ. Nguy nµy tr−íc luËn bµn vÒ ®iÒu chÝnh mµ cã c¶m t−ëng nªn míi bµn thªm vËy”(5).
Thi Tam gi¸o chØ tån t¹i vµo thêi Lý - TrÇn. Nh− Ng« SÜ Liªn vµ Phan Huy Chó nhÊn m¹nh, nh÷ng cuéc thi nµy nh»m chän ng−êi ra lµm quan. Do vËy, tõ mét gãc ®é nµo ®ã ë x· héi phong kiÕn, Tam gi¸o lµ thø gi¸o lÝ cña nh÷ng kÎ lµm quan.
Tõ thêi Lª vÒ sau kh«ng thÊy thi Tam gi¸o n÷a. Nh− vËy, vÒ mÆt chÝnh thèng c¸c cuéc thi Tam gi¸o coi nh− kh«ng cßn nh−ng Tam gi¸o vÉn ®−îc b¶o l−u l©u dµi trong c¸c ®×nh, ®Òn, chïa lµng vµ trong v¨n ho¸ d©n gian ë c¸c thêi ®¹i sau.
B. Tam gi¸o trong d©n gian sau thêi Lý - TrÇn
Trong mét bµi viÕt trªn T¹p chÝ Kh¶o cæ häc, khi nghiªn cøu vÒ §×nh lµng, tÝnh hai mÆt vµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi, chóng t«i cho r»ng khi b−íc vµo thêi Lª víi Nho gi¸o lµm quèc gi¸o, x· héi ViÖt Nam ®· b−íc vµo mét giai ®o¹n míi - giai ®o¹n qu¶n lÝ x· héi theo c¸c thiÕt chÕ míi - lÊy ph¸p trÞ lµm gèc. NhiÒu bé luËt kh¾t khe ra ®êi, c¹nh ®ã lµ c¸c lÖ lµng, h−¬ng −íc ®· lµm cho x· héi víi ®¬n vÞ lµng lµ cÊp s¬ së b−íc vµo nh÷ng ngæn ngang, nh÷ng v−íng m¾c míi(6).
TÇng líp Nho gia bÞ d»n vÆt bëi c¸i triÕt lÝ Khæng gi¸o lÊy c¸i §øc lµm gèc. §øc TrÞ sÏ kh«ng cßn gi¸ trÞ trong mét x· héi ph¸p quyÒn. Nh÷ng hÐ më th«ng th−¬ng gi÷a n−íc ta víi c¸c nhµ bu«n t− b¶n ph−¬ng T©y, ®· lµm cho viÖc ®¸nh gi¸ c¸i
§øc cã phÇn chao ®¶o. Nh÷ng d»n vÆt nµy cø lín dÇn lªn sinh ra nh÷ng bÕ t¾c vÒ mÆt t− t−ëng. ChÝnh v× vËy, c¸c Nho gia nghiªng vÒ t×m hiÓu triÕt lÝ PhËt gi¸o vµ l¹i
4. NguyÔn §¨ng Thôc. §¹i quan t− t−ëng thêi ®¹i nhµ TrÇn. TËp san Kh¶o cæ häc. Sè VII, Sµi Gßn 1971, tr. 227.
5. Phan Huy Chó. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ.
Khoa môc chÝ, T. III. Nxb Sö häc, Hµ Néi 1961, tr.
54.
6. Xem: NguyÔn Anh TuÊn, NguyÔn M¹nh C−êng.
§×nh lµng, tÝnh hai mÆt vµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi. T¹p chÝ Kh¶o cæ häc, sè 3, 1995, tr. 47 - 62.
thÝch c¸i thó tiªu dao cña L·o Tö hay v« vi cña Trang Tö ®Ó “trèn” c¸i thùc tÕ x· héi
®ang sèng. Cµng vÒ sau, cµng cã nhiÒu Nho gia viÕt cho PhËt vµ m−în triÕt lÝ PhËt, §¹o d·i bµy tÊm lßng m×nh, mµ vÞ quan TrÇn B¸
L·m quª ë V©n Canh, Tõ Liªm (Hµ Néi) lµ mét thÝ dô cô thÓ.
Kh«ng ph¶i chØ cã mét bµi minh trªn chu«ng chïa Thanh L©m nãi vÒ vÊn ®Ò Tam gi¸o mµ cßn nhiÒu bµi minh kh¸c cïng thêi nµy ®Ò cËp ®Õn nã. Bªn c¹nh ®ã, chóng ta ph¶i kÓ ®Õn Ng« Thêi NhËm víi Th¸nh Nguyªn t«ng chØ nguyªn thanh cña ThiÒn ph¸i Tróc L©m ®Ó minh chøng r»ng, nhµ Nho thêi nµy thÝch nãi vÒ PhËt gi¸o...
Tam gi¸o ®· trë thµnh mét vÊn ®Ò bøc xóc x· héi. VÊn ®Ò nµy l¹i do chÝnh c¸c nhµ Nho ®Ò x−íng ra vµ ®−îc v¨n häc d©n gian thõa nhËn.
VÊn ®Ò “Tam gi¸o ®ång t«n”, “Tam gi¸o ®ång nguyªn” ®· b¾t ®Çu ¨n nhËp vµo trong c¸c ng«i chïa cuèi thêi Lª ®Çu thêi NguyÔn. Trong nhiÒu ng«i chïa, trªn ban thê PhËt xuÊt hiÖn mét lo¹i h×nh tam thÕ míi, tam thÕ víi PhËt - Nho - L·o cïng song hµnh tån t¹i víi tam thÕ PhËt. Chóng t«i cã trong tay nhiÒu b¶n vÏ mÆt b»ng PhËt
®iÖn c¸c chïa, trong ®ã cã bµi trÝ c¸c t−îng tam thÕ víi sù chØ ®Þnh ®©y lµ t−îng PhËt ThÝch Ca MÇu Ni, ®©y lµ t−îng Khæng Tö, kia lµ L·o Tö... Víi c¸c gi¸o ph¸i ë miÒn Nam, chóng ta thÊy cã nhiÒu gi¸o ph¸i vÉn sö dông hÖ thèng Tam gi¸o ®ång t«n nµy, nh− ®¹o Cao §µi.
L¹i thªm viÖc xuÊt hiÖn phñ thê trong c¸c ng«i chïa. C¸c phñ thê th−êng hay ®Æt sau PhËt ®iÖn nh− mét m« tÝp “tiÒn PhËt hËu Th¸nh”. HiÖn t¹i, mäi ng−êi th−êng quy c¸c phñ thê nµy lµ cña Bµ Chóa LiÔu hay LiÔu H¹nh quª ë Phñ Giµy, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh. Trªn thùc tÕ, Chóa LiÔu còng chØ lµ mét nh©n vËt trong hÖ
thèng B¸t Tiªn vµ Tø BÊt Tö cña ViÖt Nam.
B¸t Tiªn, Tø BÊt Tö hay ®¹o Tu Tiªn ®· cã tõ thêi xa x−a víi Tiªn Dung - Chö §ång Tö.
§×nh, ®Òn, chïa - ba kiÕn tróc t«n gi¸o hoµ nhËp trong mét tæng thÓ kiÕn tróc t«n gi¸o ë mäi lµng quª ViÖt Nam lµ mét minh chøng toµn mÜ nhÊt cho mét d¹ng cÊu tróc tam gi¸o ®ång t«n. T¹i lµng La D−¬ng, x·
D−¬ng Néi, huyÖn Hoµi §øc, Hµ T©y, ba kiÕn tróc t«n gi¸o nµy chØ thê cã mét chñ thÓ thÇn linh, nh÷ng vÞ th¸nh tæ d−íi c¸c c¸i tªn nghe rÊt PhËt gi¸o: Tõ §¹o H¹nh - Kh«ng Lé vµ Gi¸c H¶i thiÒn s−. Ba vÞ nµy
®−îc thê ë chïa víi ba pho t−îng ®ång kÒ s¸t víi hµng t−îng ThÝch Ca Cöu Long.
Khi ë ®×nh, tam vÞ th¸nh tæ nhËp l¹i víi nhau theo tªn gäi trong s¾c phong lµ Tam vÞ Minh TuÊt. Råi còng chÝnh “tam vÞ” Êy l¹i cã mÆt trong gian trang träng nhÊt cña
®Òn thê La D−¬ng, cïng víi nhiÒu vÞ th¸nh n÷a cña §¹o gi¸o lµm thµnh mét h×nh thøc tam gi¸o võa cã tÝnh chÝnh thèng l¹i mang
®Ëm mµu s¾c v¨n ho¸ d©n gian. ChØ tiÕc r»ng, nh÷ng di tÝch nµy hiÖn cßn kh«ng nhiÒu. Tam vÞ nhÊt thÓ kh«ng chØ thÊy ë ViÖt Nam mµ cßn cã ë nhiÒu d©n téc kh¸c t¹i vïng §«ng Nam ¸, nh− bé ba “Vishnu- Braman - Siva” cña Bµ La M«n gi¸o ë ng−êi Khmer...
Sù hßa ®ång gi÷a PhËt gi¸o, Nho gi¸o vµ
§¹o gi¸o ®· lµm cho t«n gi¸o ViÖt nam mang mµu s¾c míi - Tam gi¸o. HÖ thèng Tam gi¸o Êy lóc ®Çu n»m trong sù qu¶n lÝ chÝnh thèng cña nhµ n−íc phong kiÕn th«ng qua khoa cö thêi Lý - TrÇn ®Ó ®µo t¹o líp ng−êi ra lµm quan. Khi hÖ thèng Tam gi¸o mÊt ®i vai trß chÝnh thèng cña nã trong c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn tiÕp theo, nã trë vÒ víi ®êi sèng d©n gian, tån t¹i trong c¸c ®×nh, ®Òn, chïa, phôc vô cho ®êi sèng t©m linh cña ng−êi d©n./.
