WACANA WAYANG GOLÉK CÉPOT KEMBAR TI GIRIHARJA 3: ULIKAN STRUKTURAL JEUNG ÉTNOPÉDAGOGIK.

(1)

V Gun Gun Cahya Gumilar, 2015

WACANA WAYANG GOLÉK CÉPOT KEMBAR TI GIRIHARJA 3

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

WACANA WAYANG GOLÉK CÉPOT KEMBAR TI GIRIHARJA 3 (ULIKAN STRUKTURAL JEUNG ÉTNOPÉDAGOGIK)

Gun GunCahyaGumilar 1302301

e-mail: Gun.GunzSunda@yahoo.com

ABSTRAK

Ieupanalungtikanbogatujuanpikeunmikanyahostrukturwacanawayanggolékjeu ngajén- inajénétnopédagogikdinalakonCépotKembarti Giriharja3. Métodeanudipakédinaieupanalungtikannyaétametodédeskriptif.

Maksudanuhayangdihontaldinaieupanalungtikannyaétangagambarkeunsartamilah-milahstrukturwacanawayanggolékjeungajén-inajénétnopédagogik.

Téhnikanudipaképikeunngumpulkeun data dinaieupanalungtikan,

nyaétatehniktalaahpustaka, tehnikobservasi, jeungtehniktranskripsi. Pikeunngolah data anugeuskapaluruhngagunakeuntéhnikanalisislangsung. Data anudianalisisnyaéta data wacanawayanggolékhasiltranskripsi. Pikeunngolahajénétnopédagogik, digunakeunmétodeheurmeunitik. Dina ieupanalungtikankapanggih data,

nyaétaStrukturwacanawayanggolékdinalakonCépotKembaraya 61

strukturcaritawayang. Tina étastruktur, dibagijadi 4 bagian, nyaétamurwa (sakali), kakawén (11 kali), nyandra (19 kali), jeungantawacana (29 kali). saliantiétatinaieupanalungtikankapanggihogéAjén-inajénétnopédagogikanujumlahna 20 paguneman. Tina étapaguneman, dibagijadi 4 bagian, nyaétaajén moral manusakapangéran (7 kali), ajén moral manusakadirina (3 kali), ajén moral

manusakamanusa (8 kali), jeungajén moral

manusadinangahontalkasugemaanlahirjeungbatinna (2kali).

(2)

WACANA WAYANG GOLÉK CÉPOT KEMBAR DARI GIRIHARJA 3

(KAJIAN STRUKTURAL JEUNG ÉTNOPÉDAGOGIK)

Gun GunCahyaGumilar 1302301

ABSTRAK

Penelitianinibertujuanuntukmengetahuistrukturwacanawayanggolekdannilai-nilaietnopedagogik yang adadalamlakonCepotkembardariGiriharja 3. Metode yang

dipakaidalampenelitianiniadalahmetodedeskriptif. Maksud yang

ingindicapaidalampenelitianiniadalahmenggambarkandanmemilah-milahstrukturwacanawayanggolekdannilai-nilaietnopedagogik. Tehnik yang

digunakanuntukmengumpulkan data

dalampenelitianiniadalahmenggunakantelaahpustaka, tehnikobservasi,

dantehniktransliterasi. Untukmengolah data yang

terkumpulmenggunakantehnikanalisislangsung. Data yang

dianalisisyaituwacanawayanggolekhasiltranskripsi.

Untukmengolahnilai-nilaietnopedagogik, digunakanmetodeheurmeunitik. Berdasarkanhasilpenelitian,

diperolehkesimpulanbahwastrukturwacanawayanggolekCepotkembarada 61

strukturcaritawayang. Dari strukturtersebut, dibagimenjadi 4 bagian. Yaitumurwa (satukali), kakawén (11 kali), nyandra (19 kali), danantawacana (29 kali). selainitujuga, darihasilpenelitianinidiperoleh data nilai-nilaietnopedagogikdalam 20 percakan. Dari percakapantersebutdibagimenjadi 3 bagian. Yaitu moral manusiakepada yang menciptakannya (7 kali, moral manusiakepadadirinyasendiri (3

kali), moral manusiadenganmanusia (8 kali), dan moral manusia

dalammenemukankepuasanlahirdanbatin (2 kali)

(3)

V Gun Gun Cahya Gumilar, 2015

WACANA WAYANG GOLÉK CÉPOT KEMBAR TI GIRIHARJA 3

(4)

THE STORY OF THE TWIN CEPOT WOODEN PUPPET FROM

GIRIHARJA 3

(A STRUCTURAL AND ETHNO-PEDAGOGICAL ANALYSIS)

Gun GunCahyaGumilar 1302301

ABSTRACT

This research was conducted to know the structure of the wooden puppet story as well as the ethno-pedagogical values contained in the act of the twin Cepot from Giriharja 3. The methodology used in this study is a descriptive method. Additionally, the purpose of this study is to describe and identify the structure of the story and its ethno-pedagogical values. In collecting the data, this research used literary study, observation and trans-literacy techniques. Furthermore, direct analysis technique was employed to analyze the collected data. The analyzed data consisted of the transcription of the wooden puppet story. To process the ethno-pedagogical values, heurmeunitic method was also used. Based on the research, it is found that there are 61 puppet story structures in the story of the twin Cepotwooden puppet. The structures found were then divided into four parts. Those include murwa (1 time), kakawen (11 times), nyandra (19 times) and antawacana (29 times). In addition, the data of ethno-pedagogical values were found in 20 conversations. The conversations were then divided into 3 parts. Those are the moral of humans to whom creating them (7 times), the moral of humans to themselves (3 times), the moral of humans to humans (8 times) and the moral of humans in finding their external and internal satisfaction (2 times).

(5)

vi

DAPTAR EUSI

Kaca

LEMBAR PENGESAHAN ...

PERNYATAAN ...

PANGJAJAP ... i

CATUR PANUHUN ... ii

ABSTRAK ... v

DAPTAR EUSI ... vi

DAPTAR SINGGETAN ... x

DAFTAR BAGAN ... xii

DAPTAR LAMPIRAN ... xiii

BAB I BUBUKA 1.1 Kasang Tukang Panalungtikan ... 1

1.2.2 Rumusan Masalah ... 4

1.3 Tujuan Panalungtikan ... 4

1.4 Mangpaat Panalungtikan...4

1.4.1 Mangpaat Tioritis ... 4

1.4.2 Mangpaat Praktis ... 4

1.5 Raraga Tulisan ... 5

BAB II TATAPAKAN TIORI 2.1 Wayang ... 6

2.1.1 Wangenan Wayang ... 6

2.1.2 Sajarah Wayang... 6

2.1.3 Jenis Wayang ... 8

2.1.4 Kapercayaan jeung Anggapan...13

(6)

2.2.1 Wangenan Wayang Golék ...14

2.2.2 Sajarah Wayang Golék ...15

2.2.3 Étika pagelaan ...16

2.2.4 Tetekon Padalangan Sunda ...18

2.2.5 Pungsi Pagelaran Wayang Golék ...19

2.3 Wacana ...19

2.3.1 Wangenan Wacana ...19

2.3.2 Struktur Wacana Wayang Golék ...20

2.3.2.1 Murwa ...20

2.3.2.2 Kakawén ...22

2.3.2.3 Nyandra ...25

2.3.2.4 Antawacana ...26

2.4 Struktur Carita... 27

2.4.1 Fakta Carita... 27

2.4.1.1 Galur... 27

2.4.1.2 Karakter... 28

2.4.1.3 Latar... 28

2.5 Étnopédagogik...28

2.6 panalungtikan Saméméhna ...30

2.7 Raraga Mikir ...31

BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN 3.1 Desain Panalungtikan ...33

3.2 Sumber Data ...35

3.3 Instrumén Panalungtikan ...35

3.3.1 Leptop ...36

3.3.2 Kartu Data ...36

3.4 Tékhnik Ngumpulkeun Data ...36

(7)

viii

Gun Gun Cahya Gumilar, 2015

WACANA WAYANG GOLÉK CÉPOT KEMBAR_{TI GIRIHARJA 3}

3.4.2 Téhnik Transliterasi ...37

3.4.3 Téhnik Studi Pustaka ...37

3.5 Téhnik Ngolah Data ...38

BAB IV HASIL PANALUNGTIKAN JEUNG PEDARAN 4.1 Hasil Panalungtikan ...39

4.1.1.1 Ringkesan Carita Wayang Cépot Kembar ...39

4.1.2 Struktur Wacana Wayang Golék Cépot Kembar ...40

4.1.2.1 Murwa ...40

4.1.2.2 Kakawén ...41

4.1.2.3 Nyandra ...43

4.1.2.4 Antawacana ...45

4.1.3 Struktur Carita Wayang Golék Cépot Kembar...60

4.1.3.1 Galur...61

4.1.3.2 Karakter...83

4.1.3.3 Latar...87

4.1.4 Ajén-Inajén Étnopédagogik Lakon Cépot Kembar Ti Giriharja 3 ...88

4.1.4.1Ajén Moral Manusa Ka Pangéran ...88

4.1.4.2 Ajén Moral Manusa Ka Dirina ...97

4.1.4.3 Ajén Moral Manus Ka Manusa Lianna ...101

4.1.4.4 Ajén Moral Manusa Dina Ngahontal Kasugemaan Lahir Batin ...110

(8)

BAB V KACINDEKAN JEUNG RÉKOMÉNDASI

5.1 Kacindekan ...117

5.2 Saran ...119

DAPTAR PUSTAKA ...120

LAMPIRAN-LAMPIRAN ...122

(9)

viii

Gun Gun Cahya Gumilar, 2015

DAFTAR LAMPIRAN

1. Surat Keterangan Pengesahan Judul…...122

2. Kartu data struktur wacana wayang golék lakon Cepot Kembar…...123

(10)

DAFTAR BAGAN

Bagan :

2.6 Bagan raraga mikir………...30

(11)

viii

Gun Gun Cahya Gumilar, 2015

DAFTAR SINGGETAN

1. jrrd. : jeung réa-réa deui

2. jsb. : jeung sajabana

3. jst. : jeung saterusna

4. PT : Perguruan Tinggi

5. SMP : Sekolah Menengah Pertama

6. SMK : Sekolah Menengah Kejuruan

7. Spk. : Saparakanca

8. MMP : Moral manusa ka Pangéran

9. MMD : Moral Manusa ka Dirina

10.MMM : Moral Manusa ka Manusa

11.MMA : Moral Manusa ka Alam

12.MMW : Moral Manusa ka Waktu

(12)

BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Dumasaranalisisjeungpedarandina Bab IV,

panalungtikanngeunaanwacanawayanggolékCépotkembarbisadicindekkeunkieu:

5.1.1 StrukturWacanaWayangGolékCépotKembar Minangkahijicarita,

wayanggolékCépotkembarmangrupawacanaanumibandastruktur nu tangtuanunyoko

kana opatbagian, nyaétamurwa, kakawén, nyandra, jeungantawacana.

a. Murwamangrupaungkarapangmimitinaanudigalantangkeunkudalang.

Murwadinaumumnasokngagunakeunbasakawi,

tapidinalakonCépotKembarmakébasaSunda.

MurwadinalakonCépotKembarlobanyabit-nyabitunsur agama Islam.

Étahalbuktiyénwayanggeuskapangaruhanku agama Islam.

b. Kakawénmibogafungsi nu tangtudinapagelaranwayanggolék. Kakawénkabagijadi

lima bagian, nyaétakakawénsebrakan (umum), sendon, rénggan, geregetsaut,

jeungkakawéntokoh. Tina hasilanalisis data kana ieulalakonkapanggihaya 11 kali

kakawén, anukagolong kana opatwandakakawén, nyaéta (1) kakawénsebrakan,

(2) kakawénsendon, (3) kakawénrenggan, jeung (4) kakawéngegeretsaut.

c. Nyandranyoko kana

bubukadalangpikeunngagambarkeunkaayaanadegananurékdicaritakeun.

Tujuananasangkananulalajongarti kana adegananurékdipintonkeun.

Nyandradinaieulalakonaya 19 kali.

Nyandraanupangmimitinadinaieulalakonnyaétanyandranomer 2

anunaggambarkeunkaayaanpertapanparéwarna di alas saptarengga.

Ieunyandrangagambarkeunkaayaansakurilingpertapananupinuhkututuwuhananuha

réjo, anu di kurilingkugunung-gununganukatempoéndahnasarta di

(13)

118

Gun Gun Cahya Gumilar, 2015

d. Antawacananyaétapagunemanatawagunem-caturnawayangdinasalasahijiadegan.

Dina padalangan,

anudimaksudantawacananyaétasoradalanganudiolahpikeunngabéda-bédakeun

dialog atawapagunemantokohwayang. Sabadadipasing-pasingngaliwatankartu

data kapanggihaya 29 kali Antawacana.

5.1.2 StrukturCaritawayanglakonCépotKembar

a. Galuranukapanggihdinaieucaritanyaétangagunakeungalurmérélé.

galuranudianalisisdumasar kana episode. Anukapanggihaya lima episode, nyaéta

(1) episode

kahijinyaritakeunArjunaanunepunganAbiasapikeunméntakaterangananunyokotlaya

ngjamuskalimusada, (2)

épisodekaduanyaritakeunBimajeungGatotkacanéangansiCépot di

leuweungTibrasara, (3)

ÉpisodekatilunyaétanyaritakeunArjunajeungPrabuBataraKresnaanunepungan Si

Cépot, (4)

ÉpisodekaopatnyaétanyaritakeuntepungnaCépotaslijeungCépotmamalihan, jeung

(5) Épisodeka lima nyaétanyaritakeunsiCépotjeungrombonganana di kepungku

Para denawa.

b.

Karakteranunyampakdinaieucaritanyaétaayadinapasipatantokohwayanganukagamba

rtinapagunemanana. Tina

pgunemananukapanggihayasababarahakarakteranukapanggihnyaéta, handapasor,

ramahtamah, adil, tanggungjawab, jeunggancangnafsu.

c. Lataranudigambarkeundinaieucaritanyaétaayadualatar, nyaéta (1) di

pertapatParéwaran, jeung (2) Alas Tibrasara.

5.1.3AjénÉtnopédagogik

Dina caritawayangCépotKembarkapanggihajén-inajén moral kamanusaan,

nyaéta(1) moral manusakaPangéran, (2) moral manusakadirina, (3) moral

(14)

119

moral manusa kana kasugemaanlahirjeungbatinna. Ajén-inajén moral dina carita

wayang téh réa kapanggih tina paguneman antartokohna.

a. Ajén moral manusa ka Pangéran kapanggih tinatujuh kali

pagunemananungagambarkeunajén moral manusakaPangéran, nyaéta (1)

PagunemanAbiasajeungArjunangeunaanEuinaLayangJamusKalimusada, (2)

PagunemanAbiasajeungNayaga, (3) PagunemanCépotjeungNayaga, (4)

PagunemanBimaÉléhGelutjeung Si Cépot, (5) PagunemanCépotjeungGatotkaca,

(6) PagunemanCépotméréwejangankaGatotkaca, jeung (7)

PagunemanCépotjeungNayaga.

b. Ajén moral manusa ka dirina kapanggih tilu kali paguneman anu

ngagambarkeun ajén moral manusa ka dirina, nyaéta (1) Paguneman antara Bima

jeung Cépot, (2) Paguneman Cépot jeung Dawala, jeung (3) Paguneman Cépot

jeung Prabu Batara Kresna Ngeunaan Bab Kamanusaan.

c. Ajén moral manusa ka manusa kapanggih dalapan kali paguneman anu

ngagambarkeun ajén moral manusa ka manusa, nyaéta (1) Paguneman Abiasa

Mimiti Tepung jeung Arjuna, (2) Paguneman Cépot jeung Nayaga, (3)

Paguneman Cépot jeung Nayaga, (4) Paguneman antara Bima jeung Cépot, (5)

Paguneman Gatotkaca jeung Cépot, (6) Paguneman Cépot jeung Prabu Batara

Kresna, (7) Paguneman Cépot Asli jeung Cépot Mamalihan, jeung (8) Cépot,

Gatotkaca, Dawala, Raja Denawa Ngariung.

d. Ajén moral manusa dina ngahontal kasugemaan lahir jeung batin kapanggih aya

dua paguneman anu eusina ngandung ajen moral manusa dina ngahontal

kasugemaan lahir jeung batin, nyaéta (1) Paguneman Cépot jeung Nayaga, sarta

(2) Paguneman Cépot jeung Dawala.

5.2Saran

IeupanalungtikantéhpedarananangeunaanStrukturwacanawayanggolékCépotkemb

ar, jeungajén –inajénétnopédagogiklakonCépotkembar.

(15)

120

Gun Gun Cahya Gumilar, 2015

ngansaukurngeunaanstrukturwacanawayanggolékjeungajén-inajénétnopédagogikwungkul, tapingawengkuperkarakarakterisasi, strukturcarita,

budaya, jeungsaterusna. Ku lantarankitu, disarankeun kudu

ayapanalungtikanngeunaanwayanggolék nu

garapananaliantistrukturwacanawayanggolékCépotkembarjeungajén-inajénétnopédagogiklakonCépotkembar,sangkanpanalungtikanngeunaanpagelaranwa

(16)

DAPTAR PUSTAKA

Arikunto. (2006)Prosedurpenelitian(suatupendekatanpraktik). Jakarta: RinekaCipta.

---.(2009)Manajemenpenelitian. Jakarta: RinekaCipta.

---. (2010)Prosedurpenelitian(suatupendekatanpraktik). Jakarta: RinekaCipta.

Danadibrata, R.A. (1986)Kamusumumbasasunda. Bandung: KiblatBukuUtama.

Koentjaraningrat.(1990)Kebudayaan, mentalitas, danpembangunan. Jakarta: GramediaPustakaUtama.

---. (1985)Ritusperalihan di indonesia. Jakarta: BalaiPustaka.

Kosasih, Dede. (2010)Santikabasa. Bandung: Kingqilaban.

LembagaBasaSastraSunda. (1995)Kamusumumbasasunda. Bandung: Tarate.

Maryaeni. (2005)Metodepenelitiankebudayaan. Jakarta: PT BumiAksara.

Muhammad. (2011)Paradigmakualitatifpenelitianbahasa. Yogyakarta: Liebe Book Press.

Mulyono, Sri. (1982)Wayang. Jakarta: PT. IntiIndayu Press.

Pasha, Lukman. (2011)Bukupintarwayang. Yogyakarta: In Azna Book.

Pranowo, Lilih PA. (2011)Atlastokoh-tokohwayangdaririwayatsampaisilsilah. Jakarta: PT. BukuSeru.

Ratna, N. K. (2011)Téori, métode, dantéhnikpenelitiansastra.Yogyakarta: PustakaPelajar

Ra’uf, Amrin. (2010)Jagadwayang. Jogjakarta: Garailmu.

Salmun, MA. (1986)Padalangan I. Jakarta:

DepartemenPendidikandanKebudayaan.

---. (1942)Padalangan di pasundan. Jakarta:

DepartemenPendidikandanKebudayaan.

Soepardi, Atik. (1984)Pagelaranwayanggolekpurwagayapriangan. Bandung: PustakaBuana.

(17)

121

Gun Gun Cahya Gumilar, 2015

Stanton, Robert (2007) Teori fiksi robert stanton. Yogyakarta: Pustaka Pelajar

Sudaryat, Yayat. spk. (2007)Tata basa sunda kiwari. Bandung: Yrama Widya

Sudaryat, Yayat (2015) Wawasan kasundaan. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Derah.

Sukmadinata, N. S. (2012)Métodepenelitianpendidikan. Bandung: PT. RemajaRosdiakarya.

Suryalaga, Hidatat. (2009) Kasundaan rawayan jati. Bandung: Yayasan Nur Hidayat.

Suryana, Jajang. (2002)Wayanggoleksunda. Bandung: Kiblat.

Sutrisno, Nano. (2008) Analisispagelarancaritawayanggolékdornagugur.Skripsi

Sarjana, Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah Universitas Pendidikan Indonesia,

Bandung.

Tarigan, Henri Guntur. (2009) Pengajaran wacana. Bandung: Angkasa Bandung.

Tim PengembangKurikulumdanPembelajaran.

(2014)Kurikulumdanpembelajaran. Bandung: UPI.

Udin. (2006)

Karakteristikpalakudinacaritapandawa-kurawakaryahidayatsusanto.Skripsi Sarjana, Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah