Jagad seni: refleksi kemanusiaan - Repositori Institusi Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan

(1)

1 ! " #

! " # ! " # ! " #

$% # #& '# ( '# )( "

*" )" " # + " ) ) #

+ , &! & # + ( ' * )# ( ! ( ) ( -./" '" ( 001 213

' ) 4 # ! ' ) 4 # / 4

5 4 4 " # ! 4 ( 5 4 ! #

4 ! +# 4 # ! # ( #

/ "4 ! ! 4 4 ! 4 ! 4 +# 4

! # ! # * ' 4 4 "4 (

& 4 ( * 4 ' ' 4 4 4 &

6# " 4 & ( 5 ! ! # " 5 ! +# 4 4 ( ' " ! # 4 4

! " & " & 4 ' 4" ! & ! '

4 # " & 5 4 ' ' 4 4 4 ! +# 4 +

5 ! ( ! ! 4 ! # # ' # / '

# 4 # " ( & ! # 5 4 ! ' "

' 4 ! ' 4 ! / 4 & (

' " 4 ' + 4 ! # ! # '

* +# 4 +( ! ! ' 44" 4 ! 4 5

! ( 4 ' # 5 ! ' " &

+# 4 +# 4 +# 4 +# 4

# # " ! &

* 4 4 7 8 ' ! 4 ! 4

! # ' " 4 ' & 4 & 4

! ( 4 & # ' " ! 4 & ! & !

' ! 4 ! # " ( #9 # ! ' "

9 4 / 4 # 5 5 4 5 #

4 ! 4 ' ! 4 4 ' ' # " &

! ! # & !

# 4 5 " & 5 ! * # & ' # !

. 3( ' 4 # ( 4 ) 4 ( 4 ##: ! "

! 4 " 4 ! 4 ( ! ' ! " 4

! 4 4 5 4 ! 4 4 # ! ! 4 & ! !

( # )( " )( " )( &( )( ! &

( ! ! 4 4 5 4 !

# ! & 4" & 4 & # ! # # "

! 5 " ' ! ' 4 5 "( ( 4 ! ( ! ( 4( !

# 4 ' & ! 4 ) # ' " #

4 5 4 ! 4 # 4 ( ' ( 4 ; " !

1

Makalah disampaikan dalam Workshop Tradisi Lisan, Seni Tradisi Lisan Sebagai Wahana Komunikasi yang Sangat Efektif di Tengah Masyarakat yang Sedang Berubah, Yogyakarta: Balai Kajian Sejarah dan Nilai Tradisional, 6 September 2006.

2

(2)

2

' ' 4 ' ' ! ! :

& * # 5 4 ! # & ! 4 , ( # 4 #

! 5 < & ' 4 & 5 4 ! & 4 ! #(

4 .= ## ( 0>> 1?91 3

7 8 & 4 4 4 ' ! 4 !

# 4 5 # & ! 7 8 ' # ! ' " # & & '

74 ) # 8 4 7 8 ! # 74 ) #8 ! 4 ( # (

! # ' " 5 4 ' 5 ! # 7 ! " ' 5 48 4 & @ # & "' "

02A ! # " # 4 5 4 ' # 4 # $ ! "

4 #' - 7 8 ! 4 ! # 4 ) # ! & ( @ # #

" 4 4 7 8 ! # & ! " 01

# 5 4 & & ' 5 4 7 ! 8 # $B ' 4

" 4 ; 4 - . !5 ( ??? 1 91C( ! ( ??A A3

7 8 ! # 4 ! " 5

4 4 4 9 & 5 5 4 & 4 " ! 4 4

! # " 7 8 ! ! # 7 8 & ' ! ! 7

4 ) #8 . # & ! # + 7' 4 ) #83 ! 4

4 7 8 ! # & 4 5 ! " ! 4 !

( ! # 4 ! & " " ! & # ' " 5 ! ! & &

& 4 ' "* ! 4 ' " ! " !

* # & " # 4 4 & ! ! ! # &

4 # ' " ! " ' # 4 & ( ' &

4 ' ! " 5 ! 4 & # " #

# ' " * ( # & ( ! 4 7 * 8 &

# 4 74 ) #8 ! # 7" # (8 7 8 $ * 8 ! # 4 ) #

# ! 5 ! # 4 7# ' 4 * :8 5 ! # 4

74 * (8 ! 7 * 8 # ) " & ' # 4 ( 7 * 8

' ! ! 7 8 ! # ' " # & 7 4 * 8

& 4 ! 4 4 & ' # " 5 4

* ' & 4 # & ' # ' " ( ) '

4 4 ! 4 7 8 ! # ' " / 4 @ ' ( (

/ ( ! ( @ 5 ( " ( ! ( ! ( * ( @ ( ' ( @ (

!9 D / 4 # ! 4 # ! 4 ! ' " 9

' " ! " 4

' # ! ' " ! " ! 4 ! 4 4 & !

! 7 (8 4 " " # ' ! # 4 ' " ' ! 4

! 5 # & ! ! ! &

! ' 7 D8 & ' 4 # ! ) 4 ! 5 * ' !

$@ 5 ! 4E - ' & & 5 ! ! 9 &

# 4 5 # 7 8 ! 4 # 4 # " 4 # & !

! 7 D8 # " 4 4 5 * ' & ! # " ' " < &

! < 4 4 # 4 4# + 4

& ' # 4 ! ' ) "( ' / 4 @ ' # "

5 4 ' " 4 & ' # ! ! ' & 9

' & & & & ( & ! ' ( ! # 44 4 # 4

! 4 , 9 4 , # & ! ' ) / "4 !

(3)

3

# ! ! 4 4 # 5 ' "* ! #

4 7 8 ' ! ! * ' ! 7 8

4 ! ! 4 & ' ' # "

5 ! 4 ! " # ! 4 @ 5 ( &

! 5 ! 4 ! & 4 ) 9) ! + ! 4 !

" # ! 4 ' : ! 4 & &

" ! ' ! " & 4 ' 4 ' ! # ) " !

! & ! * # 4 # " & ! 4 ! B

/" '" . 0013( '# 4 4 ( ' ! & ! & ( ! # "

5 '# !

+# 4 +# 4 +# 4 +# 4

! 4

' ! ' 4 !

4 # " & ! ' ' # 4 ! 4 )

' 4 ! " : ! 4 4 ! " & ! "

' 4 # + & ! ! # ' 4 .+ 3(

# ' " & " ' # ! # # &

' 4 + 4 # ) ! 4 ! # # " ! "9

5 # 4( 95 #( ' 49' 4( 49 ' 4 ( ! 9 ' (

! # ' & 4 4 ( & ' "*

4 ! " ! ! # 5 # * 5 ! ! : ! # ! 4 (

' ! ( & ' # ! ! " ! ! 4 9

4 ' ! ! # ! & #

% ! ! 4 ' # ' #4 # " / 4 4 "

! 4 ( ' "4 ! 4 * ( ! #

4 ! " / !" & & ! 4 4 ! # " D # " ! )

! ! 4 ! ! # ! ! 4 # " &

4 ' 4 ! " ( ! # # 4 4 ! " ! # !

# " 4 . " )3 & ! 4 ! # ! ' &

# 4 4 4 & ! ! 4 # ! ( & 4

" ! # ' " F & ' (

# ! # & ! 4 " & 4 !

4 ! " ( # 4 ! # # 9# & ( 4

4 ( 4 4 ( 4 ( 5 5 4( "( ! # ' & # )

' 4 & ! # " # * !

# " ( ' ( ) ( ) ) ( ! ! & 4 ( !

! 4 ( 4 # 4 ' " &

' # 4 ' " ( 4

5 ' + ' ! & * .4 # #3: ! # ' "*

# 9 # ! ! # " # * ' ! &

! < # # 9 # & ' # 4 ! # & 4 # # ' '

) 4 # @ ! 4 # " ' # ! 4 4 ' "* 4

' " ' ! & . G( 0>23 & ( # 9 # . 3

(4)

4

! 4 ' ' ! 9 ' ! * & 4 '

' "* # 9 # ! "95 # 4( # "9 ( ' 49' 4( 95 #( ! ' & ) & # 4 4 " ! 5 # & ! # & . 5 #

3: 5 ! 4 # " ' # ! 4 4 ' "* 4 ' ! 5 # '

4 4 # & ! ! # 4 4 ! & ! 4 ( " #

! 4 ' ' "* # 9 # ' ! ! # ! 5 #

! ( ! # & # & ' " ' # ! 4 4 ' "*

# 9 # . 4 3 4 4 ! 5 # 9

5 # . 3 & ! # & ! & 4 ) ! # ( ' "4

! # 4

+# 4 +# 4 +# 4 +# 4 #

# #

# ( ( ( ( #### ( !( !( !( ! 4444 &&&&

! " ! " ' "4 # " ' "

& ' 5 ! # $ # ' - ! # 4

' 4 4 74 & (8 # 4 # 74 ! " & 8 &

) ' 4 ' 4 # & ! 4 $/ # !

4 ' - 6 9 ! ' ' + 4 D

4 5 ! 4 ' 4 + 4

4 & " # # "

' 4 4 # 4 ! ! # " ' # ! #

# ' D / 4 4 " ! # ' # ! 4 # " # 5 (

" 4" " 4

4 4 4 " ' # ! " ) # # 4

)

# ! ! 4 4 & " ' # 4

4 ( # * ! 4 ! # 4 4 ! #

4 94 & ! ! # # 4 ! # " ' # ' " #

# ( " ' & 5 5 #

! 4 ' ( ' ! ' # # ! 4 ' !

# 4 4 5 5 4 # # ( " ( 4 : ' # !

# ' ' 4 ! ( "( ' " # ' 4 !

4 # ' ! # " 4 $! - ! 4 ( )

4 # " & # 4 ' 4 .! 4 3

. ";' "; ) 3 ! . 3 # ." ;4 ;! 3

' ! + " 4 # ! " 4 ' #

) #4 ' 4 # ! ! 5 # 4

4 ! & ' 4 ! ! # " 4 5 # 4

) 4 ! ' ) : # ' 5 #

4 4 " ! 4 5 " !& @ ( ! &

( # " ' " ' 4 " : &

! ! ' # 4 ' 4 4 ( # 4 ! ' ! ! 4

' 4( ! # 4 $H 6 H 4 ' - ! ! # 5 4

5 # 4 4 & ) " & # 4

' 4 "( # 4( ! # " 4 ' ' ' 4

! # ! ( ! ! 4 ! ! # 4 4 !

(5)

5

" ' "4 ' & 4 @ ! 4 ! 5 # 4 ( 4 " *

! # & ! # # ' # 9 # & # ( ! 4 #

! 5 # 4 4 " # ! # " ' #

" ! ' ! ( & ! ) 4 4 ' #

' ! 4 ' 4 + 4 ( 4

# & ' 4 ' ! # ( # ( !

4 ' ! 4 " # # " 4 "

# ! ! 4 ( # ( ! # ' 4 " # & +

I ) & ! ! # " J ) = @ ! !* ! / . 0>A3

* # 4 # 4 & 4 # ! ' 4 ( /

4 ! & 5 4 . 3 # .& & & ! ! #

( < # 3( . 3 # .'

# ' " 4 ! < # ' " & (

' 4 4 ! ! # # 3( ! .23

4 .' # ! ' 4 ! ! 4 # 4 3

" # ! 4 ! 4 #

# ' + ( # .* # ! 4 , #3( ! #

4 & & ! ! # # " ' & 4 / & 4 !

# 4 5 ! ! * 4 # ! ! " & !

5 4 ' & .' "4 ! * 4 & 3 (

# & # # ! # ( 9 !

! # 4 ' " & ! # 4 #

# # ' + ! , ! #( '& 4 + # . # 4 ( (

& ! ! # ! 3 ! 4 ' " .4 ! + 4 ! & ! #

# 4 + 43 ' ! # " & # " "4 4 5 !

! 4 ! ' " # & 4 ! ' 4 # 4 5 !

& ! # ( ' 4 # ! 4 4 # & (

# & ( ( #( 4 4 ! # 4 7! 8

# * ! # ! + 4 & 5 ! # ! 4 ( ) # "

5 4 ' ! # ! # ( # ! 4 #

! 4 ! #

' " # 5 ! 4 4 / ' "* " ' # (

# ( ! 4 & ' + ! # ! ! # 4 4

# ! 4 4 ( & ! 4 ! # ' 4

4 "# 4 9 ! . ! ( # " ( ) ) ( ( ' 3( 4 " #

'& 4 + # ! # " " ! ! # #

( 4 4 # " # .4 " & !

4 4 & # 3( ! 4 # 5 4

# " 4 . * # 4 " # # 4

4 ' " 4 ( # 4 4 # " 4

4 ! 4 43

4 ! ' # " ! # ! 4 '

' " 4 , 5 * " ( * 5 ! ( # ( ' "

. ' ! 3( 4 ' "4 ! ) 4

! ! 4 4 # & ! * ' # 4 ! 5 ! 4

! 4 ! # 4 4 & ( # ' ! 4 ' & 4

(6)

6 ' ' " ) " ! " ( 4 " 4 4 4 ' "

4 # ' " ! ( #

! 4 4 # * 4 7 "(8 # & ! # + 7 " ' 8

7 8 ! * 7 "8 4 5 # & ! # ( !

" ' ! 4 ! & ! 5 ' # " #

4 ! 5 # ' ' & 4 #

) 4 * " & ' ! 4 ! # '

! ! & * " 5 ( # & 4 ! ) "

' # 9 4 4 4 ' " 4

( ' & 4 ' 4 # " ! 4 #

# ' & ) ! 4 & ! 4 "

& # ' " ! ! ' * " ! 4 (

' & ! # 4 4 4 7 8 # * 4

7' 8 B & 5 ( # ) ' ' 4 4 4 4 # "

# & ' # " ! & 4 # 4 ! 4 "

' & 4 . & # 4 # #3 ' "* * '

! ! " #4 # " ' ! # # # ' + "

. & 5 "3( ' ! ! # 4 * 4 # ! 4 #

/ "4 ( 4 4 4 # 4 ! " 5 ! " # & '

! # 4 " ! 4 " 9" ( + 7 ' 8 ' # # # G

! 4 4 # " ' # 4 ' " 9

4 4 ( & ! # ' 4 4 , .4 4 3 4 # G

' " * 4 4 ! 4 # G 4 4 ' "

5 ! # ' " ! " ! # ' " ! : 4 ! ! &

# # # ' + # ." & ! ! " &

# " # 4 # 3 ! ! # 4 4 4 # # + 4

K4 ' " ( 4 ' " ( L 4 4 4 4 ( #

K4 ' " L & ! " ! ' 4 ! ' ! 4

4

# # " # .# ' " & # 4 # 4 + &

4 , 3( 4 5 ! ' # " + ! 4 ! # !

4 & ' # 4 ) " 4 ( " # !

! 4 4 # * ! ' " # ( ' " # ( 4 ( + ( * (

4 ' "( ! " # ! 4 # 4 + &

9 ( ! ! # & + 9 + 4 4 '

5 ";' & 4;# ' 4 4

# & ( ' " # ) ! ' ! * # & " 4 + . # 4 3

@ # 7 8 4 " ( " # &

4 5 4 " ! ( ' " # ! &

) ! 4 ' ! & 4 # " . + 4 3 ' ) &

4 ! # # # ' " ' 4( 4 ' 4 # # ! " #

(7)

7

' "4 H HH

! 4 ' 4 ! 4 ( 4 ' &

4 ' ! # 4 ! # " (

! # ! 4 ! # ! 4

" ! 4 # 74 ! (8 74 (8 ! & & & & " # & # 7 8

+# 4 J

# # #

# **** '''' ( !( !( !( ! +# 4 +# 4 +# 4 +# 4

4 4 ! & 5 #( 4 & ! 4

& 4 ! # " # 4 " 4 4 "

! # & ! # ! ) &

4 9 & & ! " ! 4 (

$ E / ' E ' 4 E- # 4 "

& ' 9' ! & ' ! # "9 # "

' " & D

% " ! " ! & 4 ' "* 4 , '

! ' ' ' # ! # 4 4 ! 4 5 4 !

4 ! # " # " # ( ! 4 " ! 4 4 # " 4

4 & ( ) " !

5 ' # 5 & # ! ! ! 9 &

' 4 * # ! ) # " # ! 4

4 ! 4 & 5 4 & ! 4 ' . I 9 ! &3

! ! 4 & ' 4 & ( & 4 ! 49' . I 9

! & 3 ' ! & 4 ' ! & !

4 ! # " 4 & 4 ( & ! & * & 4

4 ! & 5 4 4 ! "

4 # & ! 4 '

4 # ( 4 * 4 &

! ' ! G 4 ! 49' 6 4

# ! 4 ! ! " ' "* 4 5 (

! ( # " ( # " #9" # & ! 4 ' # ' "

# " & & 5 4 & ! " ' ! 5 4

# ! D # & 5 ! ! # 4 4 ! #

* # ' ! 4 4 ! "4 ! " & +

(8)

8

" #9" # # & " ! ! # * 4

' 4 4 ! 49'

7F 9' 8 ! 7& 9 ! 49' 8 4 ! " # & #

' " ' ) ! # 4 7F 9' 8 ' # ! '

! 7& 9 ! 49' 8 ' # 4 & ( " !

7& 9 ! 49' 8 # 4 # ' # 5 ! 7& 9' 8

# 7& 9' 8 ! ' 4 & " 9" ( 4

< 7& 9 ! 49' 8 < 4 * & " ! 4

4 & & ! 4 " 9" 7& 9 ! 49' 8 ! 4 !

' # ( * " ! 4" & ( ! 9

& # ' ! # * 4 ' # 4 ! 7& ' 8

4 ' ! ! * ' ' 4

* & & ( ! & 4 & ! 4

! & ' ! 5 ! # 4 " ! " 9" ! &

@ 4 ' ) ' # 4 ' 4 ' # 4

& # 4 ! 5 # 4 4 ! " #9

" # & ! 4 " 9" ( ! &

# 4 & & ' ' ! ! # 4 " 4

# 4 4 ! 4 7& 9 ! 49' 8 &

! # 4 " ) D # ' J ) @

' ! ' "* # 4 4 ! 4 * '

4 ! ! # & ' # ' ' " # & 4 4

4 +# 4 4 ' ' " # " # ! ( # ( & 4

! ! & ! " ! & +# 4 ) 5 ! # * " !

7& 9 ! 49' 8( & ' # ! & 4

4 # +( ) ! # ( " ! " #9" # & ! " ' ! # 4 4 ( & ! # 4 " ! " 9" ! & 4 ' 4 ) &

! ! ! @ ( " & 4 ' "*

* ! # " * 4 4 !

! 4 & 4 5 ! ' ' ! ( 4 # (

* & 4 ( ) @ " ( "# 4 ' # ( ! ! # 4 # *

" ! 4 & 4 #

+# 4 J +# 4 +# 4 JJ +# 4 J

@ ! ' # ! ' "

@ !@ ! ' # ' # !! ' " ' "

@ ! ' # ! ' "

G & # " ! ! 4 4 5 4 ! " #9" # &

4 ' ! & ! & 4 # " ! 4 ! 4 ( ' &

# 6# " 4 & ( ! ! " ' 4 !

4 ( * ( 4 ' # " ! &

) ! # 4 # ! # * 4 ! # " ! (

4 ! # " & ! ' ' # 4 ! 4 4

5 44 4 ! 4 ! 4 # ( 5 ! # "

! ! ( 5 " ! , ! ( & 5 4 ! +

! " # 4 ) ! & ' # 4 ! 4

6 5 4 ! ! 4 ' #

(9)

9

' ' ": ' "4 5 ! 5 & 4 4 & !

4 # @ " ! 9 ) 4 !

' & 4 " 4 ! ! ! & '

4 ! ! # 5 4 * 4 5 4 4 ) # & "

! 4 # ' " D & ! 4 4 " ! " #

& ! 4 / "4 ' ' # ! # 4( #

' 4 ' 4 ( # ' # & ! ' ' ! ! # "

4 , 4 ! 5 # " 4 , &

4 " ! & ' + # 4 ' 4 # " ! . # &

' + ( 4 ( ( ' 5 # ( ! ( ' 9 ! 4 3( 4 !

5 ! & ' " 9 ' " # 4 ! #

4 , ' 2 4 # ( ! 4 ! ! & ! 4 #

' "

4" & ( ! ! 4 ' 44 ' 4

! & ! B & 9 4 & " ! ( " (

! 4 & 5 # " & ! " ! 4 ! ! )

& 4 & ! 4 ! & ' # 4 ! 4 @ ! ! 4

" ) ' # * & ! 4 # # 4 4 & ( # & < "

! ) ! ! # ' 4 ( 4 " & ! ! 4 44

4 ! ! ' 4 " ! & ! 4

3

(10)

10

+ 4

" 9 ( B !!& " ( ???( 7= ) # # / ! & (8

!# " 9 ( B !!& " . ! 3( 4 6 * & (

F & 4 #

/" '" ( B 001 @" ) + % # ( ! M * F 4

# !

% # ( , ( 00A( 7@" + ) + % # " # ) # !

" " ) )" (8 !# + ) % ) #

! ) ( ! ( * F 4 # !

G( %# ++ !( 0>2( 7 % # # & (8 !# ) # *# ! "

& , " # &( * F 4 / ) / 4

" # ( !* !( 0> (@ ! ( ! @" , & + %" )

! ( ( ??A( @ # ) ( ( ! (

F & 4 / ! '

!5 ( 4 '( ???( # + ( / ! ' @/

( !5 . ! 3( ??C( @ 4 9@ 4 ) 4 # + (

F & 4 #

@ ( J ) ( 0> ( 7 # !( # &( # *( ! #(8 !#

# @" ( * F 4 '# )

= ## ( & !( 0>> . 0NA3( &* ! , ) ' # & + ) # ! ) &( !

= & ( / ( ?? ( 7 ! ! " ! # / ! & * (8

!# 5 9 5 & 4 ' " = ) !

! " ! # ! ( 4 @ !

(11)

11

/ ! / ! / ! / !

( # " ! F & 4 ( 0A? 9 # ! # "

! : ! # # ! " ! " , &( # : !

" " # & ! # " ! @" , & + &! & . ??13 5 !

# ( 4 # # / ! & ( : ! 4 # " ) 5 (

! ! # ( ! 5 5 4 !

( ! ! 5 / ! & ! ! : ! ) 5 (

! F & 4 # 5 ' ' 4

# ( 4 # # / ! & ( . ??19 ??N3( + "# !

! ' ! & ! ! 9 + 4( ( ! 4 O'