El Filibusterismo:Deciphered-kab05

c

  ?. KABANATA 5 NOCHE BUENA NG ISANG KUTSEROY. Dumating si Basilio sa San Diego sa panahon na inilalakad na sa mga lansangan ang prusisyon para sa Ì
 Ì ng kapaskuhan. Naanatala na ang kaniyang pag -uwi ng ilang oras dahil ang kutsero na nakalimot magdala ng kaniyang
  ay inaresto ng guwardia sibil, kinulata ng ilang ulit, 1 at dinala at pinaharap sa pinuno.  Ang kalesa ay muli na nahinto upang paraanin ang prusisyon, ang kutsero na hinuli at nakulata ay masambang nagdasal ng isang 

 Ì 2 sa harap ng rebulto na dumarating na nakalagay sa andas na tila isang dakilang santo. Kinakatawan ng imahe ang isang matandang lalaki na may mahabang balbas, nasa panabi ng mga libingan, nasa sa ilalim siya ng puno na puno ng mga pinatuyong ibon. Isang kalan na mayroong palayok, isang dikdikan at kalikot ang tanging kasangkapan upang ipakita na ang matanda ay nabubuhay sa labi ng isang libingan at doon ay nagluluto .3 Iyon si Matusalem na sa pang-relihiyosong  Ì   sa Pilipinas, ang kaniyang kasamahan at kasabayan sa Europa ay tinatawag na Noël na higit na masayahin at matuwain. 4 Nasabi ng kutsero sa kaniyang isip na ´Sa panahon ng mga santo,´walang guardia sibil, dahil kung mayroon ay hindi siya mabubuhay ng ganoong katagal sa pangungulata .µ5 Pagkatapos ng matanda, dumaan ang tatlong hari na sakay ng kabayo na nakatayo ang pangharap na paa, lalo na ang haring itim na si Melchor na parang nais na unahan ang dalawa nitong kasama. ´Wala ngang guardia sibil noon,µ ang nawika sa sarili ng kutsero, na may pagkainggit sa maligayang panahon.6 ´Dahil kung meron, ang maitim na iyon na nais unahan ang dalawang Kastila (Gaspar at Baltasar) ay nadala na sana sa bilangguan.µ ???????????????????????????????????????? ???????????????? MGA PALIWANAG ? Y Makikita ang lupit ni Rizal sa pagsasalaysay n mga kaganapan sa kaniyang mga mga tauhan, na kaniyang palaging itinataon sa Ì
Ì ng kapaskuhan. 1 Kinulata ² salitang Tagalog na ang kahulugan ay pinukpok o pinalo ng puluhan ng mahabang baril. Ang katulad halos na kasalanan ng kutsero sa ating panahon ay nakaiwan ng lisensiya. 2 Sa dasal na 

 Ì ay naandoon ang patawarin sa ´kasalanan na gaya ng pagpapatawad sa mga ngakasala sa amin.µ 3 Isang indikasyon ni Rizal sa dapithapon ng buhay ng isang matanda. 4 Masaya ang dapithapon ng buhay ng mga taga-Europa na katulad ng kay Noel, samantalang sa Pilipinas ay malungkot lalo na sa mga matatandang mahirap na ipinapakita ni Rizal sa mga kagamitan ni Matusalem. 5 Napakalupit ng panunudyong ito ni Rizal. Kung meron noong guardia sibil ay hindi ito maitatala sa pinakamahabang buhay na tao. 6 Talagang makikita na si Rizal ay binibigay sa kaniyang mambabasa ang panahong malaya..

c

  ?. ‘ n
ki
n
 
o
n
koon
n
 iin
n
k l d
n
d l  n
Ep nol

n iip
 d
n
h i
n

Ì 

bnonhinin

‘ i non
ni
n
  l n
k 
ilio
n


´inoo


n k  l
n
po
b
n
k n n
p
n on?µ


pin li
ni
ilio
n
 non


´k ninon
k n n
p ?µ

´S
 i!µ
n
 o
n
 h n

p lihi
n
k o


´non
h i?µ


´n
in
h i


n
h i
n

ndioµ


Si
ilio

nii

n kibi
b lik  

lin
bnon
hinin
n
k o 
S

ndion
  bkid

n n n ili
p
in
n
l  
n
n
k nil n
h i


n
n klon

n k  nik l

„
 
  

10
i n


 k k - li

p k k bih 
S
b  
d n on

n p p id
n
n
 nik l


k  

i n
p



n
n ii n
n
l n

n

k n n 11
n
p  l 
n
h in
io

p n n i
n
 k  l
n
k d hil n n
n
p lindol
indi
 ip li n 
kn
b ki
in   
i
n

Ì
n
 n do


 in
d hil n

 lon
p k k h lo

 n do
 pio 12
???????????????????????????????????????? ???????????????? 
 l n
l 
o
p ki- l 
i
ilio

in k l n
 n n
n
k l  n

p - 
n
b  n

 n
ibolio
n
p nhihin  n
n
n
 on
l 
ni n
  lino

 l n
l 
o
p ki- l 

on
k 
in
 i


i


n in
kibid d
ni
Ri l

k ni n
k b  n

n
 

k ni n


 lo

kbol

bkid

p n hon
n
nih n




 bin
ion

n i ini
nio
n

kno
n

k   h n
nil 
bkid
10
pin p l - l
n
n   likik
n
i


l
n
ipin p p nin
ni
Ri l

p l l kb 

lo
P i

n
S n
 o
11
pin p ki
ni
Ri l
n
i n
p - 
n
kinikiki
n

  -bkid

n
k l d
n
k o
n
d in
n
p n hon
n
k nil n
p l 
T nd n
n

p n hon
n
inl 
ni
Ri l
n
nobl

hlin
dk d
n
n
ik -1
n
ilo

p p ok
n
n
ik -4
n
d n on
lik n
n
p - l
n
n   likik

K b n 
3
kol

p opik l
n
k  n p n
n
hi ik n
n
 in
iniinn n
ni
Ri l
12
 n
p l iip n

n   likik
n
n
i


nin
kibid d
n
K ipn n

i n
S no
n
15

n
p no
nil

nib
n
P inin n
n
in   
n
Kb
ni
 n do
 pio
  nk )

biinid d
din
n
bin b ni

nobl n
io

 hin
n
iklon
io
n
‘ ion l
io i

l
ni
hp:// nhi ov ph/ind2 php?opion=

oonndopdf=1id=21
‘ pkoh n
k 
i
 n do

onif io
n
k iip n
io
p n
pn h n
n
kb

ip h  
n
k l  n
n
 i
n
 n/ in
 n?

n
l  n
n
kb
n
P inin n

hini n

 l
n

hp:// flik o/phoo/dnbo/22463224/
.

c

  ?. "Kapag nakawala na ang iyong kanang paa,µ ang nabulong ng kutsero na pinipigil ang buntong hininga, ´ Ibibigay ko samkanya ang aking mga kabayo, maglilingkod ako sa kaniya, kahit na mamatay ako« will give my horses, I'll get into his service and let me kill ... Ililigtas niya kami sa mga guardia sibil.µ 13 At sinundan na may hapis ng kaniyang mga mata ang tatlong hari na papalayo. Ang mga batang lalaki ay sumunod na nasa dalawang hanay, malungkot, walang katawa-tawa, na waring pinilit lamang. Ang ilan ay may dalang sulong huwepe, kandila, at papel na parol na nakasabit sa tungkod na kawayan, pasigaw na nagdarasal ng rosaryo sa kabila ng pananaway ng iba. Sumusunod si San Jose na nasa hindi marangyang andas, may mukhang malungkot at mapagkumbaba, na ang tungkod ay nagagayakan ng bulaklak ng azucena, nasa pagitan ng dalawang guardia sibil na waring nakadakip sa kaniya; nauunawaan na ngayon ng kutsero ang malungkot na ekpresyon sa mukha ng santo .14 Dahilan sa pagkakita sa guardia sibil o kawalan ng paggalang sa santo na may ganoong kaakbay, hindi man lamang ito nagbigay ng isang dasal na   Ì .15 Sa likuran ni San Jose ay ang mga batang babae na umiila w na ang mga buhok ay nakatalakbong ng panyo na nakabuhol sa ilalim ng kanilang mga baba, nagdarasal din ng rosaryo na hindi kasinglakas ng mga batang lalaki. Sa pagitan ay ang hila-hilang kunehong   Ì , na may buntot na na pinutol na papel na itinataas at iniilawan ng kandilang pula. Ang mga bata ay nagtutungo sa prusisyon na kasama ang mga laruang ito upang pasayahin ang kapanganakan ng manunubos .16 ¡
?
?

 ? ? ? ? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????? Basahin rin ang artikulong ROSES & THORNS By Ale jandro R. Roces. 
. .  . 

 . 13 Ipinapakita ni Rizal ang determinasyon ng kahandaang pagpapakabayani ng isang karaniwang tao para sa kaniyang pinapangarap na pagdating ng kalayaan. Pinapapansin ng nagsasaliksik na ang kaapihan at ang pangarap ng kutsero ay naganap sa ¸Ì


 nang inaakalang pagsilang ng tagapagligtas. 14 Ikaw kaya ang nasa kalagayan ni San Jose na asawa ng ina ni Jesus, na nasa pagitan. ng dalawang guardia sibil, magiging masaya ka kaya 15 Sukdulan sa panglalait si Rizal sa bahaging ito ng panunudyo dahil hindi man lamang nagbigay ang kutsero ng dasal na   Ì para kay San Jose. Ang dasal na ito ay ibinibigay sa isang taong tiyak na mamamatay. Pagpapakita na kahit na santo ay hindi bubuhayin ng mga guardia sibil.. ?

?
 ?

?
 ?


?
 ?
? ? 

?
??

 ?
??

 ?
?
 ? ?
?

 ?? 
?

?
? . ?   ?

? ?  ? ? ?  ?    ? ?  ? 

?   

? ? ?     ? ?




? 

?! ? ? ? ?"  ?" "
? ?



? ?  ? 

? ?


? ? . ? ?" " ?. ?  

?# ?. ? ? ? ?"  ?" "
? ? "



? ?.  ?. ? ?


?$ ? . ?.

c

  ?   ?  ? 
 ? ? 
?  
? ? ?   ? „ ?    
?    ?
?   
? 




? ?  
.1 Sa pagkakita ng pagkakasunog, a ng   ay papatayin sa pamamagitan ng pagpalo, pag-ihip, at pag-iyak kung makita ang ganap na pagkasira.1 Ang kutsero ay pinapanood na may lungkot na ang lahi ng hayop na ito ay kumokonti sa bawat taon, na waring nasalot din na katulad ng mga.
?

 .1 Siya si Sinong na kinulatang kutsero, ay naala -ala pa niya ang kaniyang dalawang makikisig na kab ayo na upang makaiwas sa salot ay pinabendisyunan ayon sa payo ng pari ay nakagastos ng sampung piso, dahil sa ang pari at ang pamahalaan ay hindi makita ng higit na lunas sa sakit ng mga hayop ² kahit na sa ganoon, ang kaniyang alaga ay namatay rin.    ?  
 ?  ? 
? „ 
? „.  ,20 dahilan sa pagwiwisik ng banal na tubig, pagwiwika ng Latin, at seremonya ng mga pari, ang kabayo ay nag-ugali na ring mapagmataas, ayaw ng pasingkaw, at dahilan sa siya ay mabuting Kristiyano ay hindi niya ma palo, sapagkat sinabi sa kaniya ng  Ì 
 na dahil ang mga ito ay benditado .21. Ang nasa hulihan ng prusisyon ay ang Birhen, suot   Ì  na may sumbrerong ayos  Ì na may malalapad na pardilyas at mahahabang pakpak ng ibon, upang ipak ilala ang paglalakbay sa Jerusalem. ¡ ? 
?  

  
? 
? 

 „? ?   
?
? „ ? ?    „ ? 
?  22 at lagyan ng mga basahan at bulak sa ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????????. ?




? ?   

? ? ? 

? ?
 ? ?  ? ?".  ? ? ?

 

? ?. ? ? .  ? ?  ? ? ? ".  ? ?%&? ? 



? ?  

? ? ' ?# ? ? 
? ?? ?  

?

? ?  ? ? ? 

? ?


?

? ?  ?
 

?. ? 
? ? ? ? 

? " ?   . ? ?  ?   

? ? ?   ? ?V
   .  V

 ? ? ( ?% . ? ?  ? ?   ? ? . ?    ? ? "  ? ? ?   ? ?   . ? ?   " ?
 ? )  

?*?  ?

?




? ) +?*?
 ? ) + ?*? ? ? ?. ? ?    ? ? ? ?     ? ? . ? % .  ?  ? ?  ? ?  ?

? ?  ?. 

?  ?  ? ?

 

? ? ? ?  ? .  ?" 

? ?  ? ? , ?- ?  ? ?   

? ?  ? ? ?  ? ? ? ? ? 

? ?

? ?



? ?". ?

? ./ ?% "  ? ?  ?



"? ?  ?  ?   ? ?  ?    ? ?  ? . ?  " 

??  ? ?   

? ? ?



 ? ?   ? ?.  ? ? ?  ? ?  " 

? ? . ?&    ? ?  

?? ?  ? ?   ? ?  ?. 

? &    ?*?.   ?  ? ?  ? ?  ?0 ? ?





1?  " ? ?  ?   ? .   ? ? +.   ? 





?  ? ?  ? ?

? # ?. ?*?

? ?
 

? ? ? 
? ?   . ? ?  ?0 ?   . ? ?  ? ?.  . 

? ?  ?

" 

? 

? ?

? ?
 1? 2 ?  

? ? " ?- 

?*? ?  ". ? ? ?

+

?- 

? ? ?   . ? ". ?0!   ? ? + ? ? ? " "  ? ?- ".  ? ?$ +  ? ??%&1? ? .. ?%  . " 
? ?  ?  ?  ?

? ?

? ? ? 
?



? ?   ? ?#

" 

?)


? ) 

? ?%&? ?3?.

c

  ? ilalim ng saya, upang walang mag-alinlangan sa kanyang kalagayan. ¡
? 

 ??
? 
 
?  ? ? ? 
?

 ?„
? 
? 

 ?
?  
?
 ?
?
?   ?  ? ? 



? 

? ?
  ??„ ? 

?
? 

?„ . Sa dakong harapan ay may ilang kantores at sa likuran ay ilang musiko at ang mga kaukulang guwardiya sibil.23 ? 
? 

 ? ?

 ? „ ? 
? „ ?   ? 
? „ 
?
    nang taong iyon ay masama ang loob, sa dahilang kinailangan niyang gamitin ang buo niyang katalinuhan at pananalitang pasilu-silo upang ang mga taong -bayan ay magbayad ng tatlumpu ng piso sa bawa·t isang    Ì   at hindi dalawampu na gaya nang dating halaga.. ´‘

?  

 ?„,µ ang sabi. 24  


? „? 

? 
? „ 

 ? 

? ?
? 
? ?  
„ ? ?   25 sapagka·t nang makaraan ito at nang ipag-utos ni Basilio na magpatuloy ay hindi napuna na ang ilaw ng parol ng karumata ay namatay. Sa isang dako naman ay hindi napuna ni Basilio sapagka·t nalilibang sa pagmamasid sa mga bahay na naiilawan, sa loob at labas ng mga parol na papel na maiinam ang ayos at iba·t iba ang kulay, mga bituing nalilibid ng bilog na may mahahabang pabuntot, na pag nahipan ng hangin ay naglalagaslasan, at mga isdang ang ulo·t buntot ay gumagalaw, na may baso ng ilaw sa loob, na pawang nakasabit sa ba lisbisan ng bahay at siyang nagbibigay ng anyong masaya. Namamasdan ni Basilio na ang mga pag iilaw ay umuunti rin, na ang mga bituin ay nawawala, na nang nakaraang taon ay kakaunti na ang mga palamuti at palawit, at nang taong ito ay lalo pa manding kaunti kaysa nakaraan« Bahagya nang nagkaroon ng musika sa lansangan, ang masasayang galawan sa kusinaan ay hindi na namamalas sa lahat ng bahay at ang gayon ay sinapantaha ng binata na alinsunod sa kasamaan ng panahon, ang asukal ay matumal, ang ani ng palay ay nasira, nangamatay ang mahigit sa kalahati ng mga hayop, at ang mga buwis ay tumataas, nadadagdagan nang di maalaman kung bakit at sa anong dahilan, samantalang lalong humigit naman ang pamamaslang ng guwardiya sibil na siyang pumapatay sa kasayahan ng mga bayan.26 Ito pa naman ang kanyang iniisip nang madinig ang isang ´alto!µ nag-umugong. Kasalukuyang nagdaraan sila sa harapan ng kuwartel napuna ng isang bantay na patay ang tanglaw ng kalesa at ang bagay iyon ay hindi dapat manatili . Sunud-sunod na mura ang tinanggap. na at na ng. ???????????????????????????????????????? ???????????????? .4. ?2 ?" 
?  "  ? ? ? ? 



?   . ? ? ?"
? ? "  ?)   ?. ?  



?! ?5


? ?6
? ? 



? ?)

?! ?5


?6  ?

?  ? ?! ?5


? ?  ? ?   

?

? ?  ?. ? ? ?   ? "?*? ?   . ? ? ?   ? ?  ?   ? ?.  ? ? 


? ?. ? ? 
???7  

?

? ? 
?

? ?  ? +.  ?. ? ?   ?
"



? ?! ?5


? ? .8 ?2 ?" ? ?  ? ? 

? ?.  ?

? ? ?  ? 

? ? ?
 

?  

? 







 

 



? .9 ?7

? ?  ? ?   ? ? 



?" ?  ? . ?# ?  ? ? ? 

?




? ?    ?? ? +" 

?. " ? ?  ? ?"  ?.

c

  ? kaawa-awang kutsero na nagsabing ang kadahilanan noon ay ang kahabaan ng prusisyon, at sa dahilang pipiitin at ilalatahala sa mga pahayagan, sapagka·t lumabag sa ipinag -uutos, ay lumunsad sa sasakyan ang ayaw ng basag-ulo at mahinahong ipinagpatuloy ni Basilio ang lakad, na pasan ang kanyang takba.. Iyon ang San Diego, ang kanyang bayan, na wala man siya ni isang kamag-anak« Ang tanging bahay na nakita niyang masaya ay ang kay Kapitan Basilio. Ang mga tandang at mga inahin ay nag-iiyukan, na sinasaliwan ng mga tunog ng wari·y nagtatadtad ng karne sa sangkalan at ng sagitsit ng mantika sa kawali. May handa sa bahay at umaabot sa lansangan ang maminsan-minsang simoy na may halong amoy ng ginisa . 2 Sa entresuelo ay nakita ni Basilio si Sinang, na pandak ding gaya nang kilala ng aming mambabasa, kahi·t tumaba at lalo pang bumilog, sapol nang magkaasawa. At siya·y napamangha nang makitang kausap ni Kapitan Basilio, ng kura at ng alperes ng guwardiya sibil ang mag-aalahas na si Simoun,2 na may salaming bughaw sa mata at kilos malaya ring gaya nang dati. ´Yari na, ginoong Simoun,µ ang sabi ni Kapitan Basilio, ´tutungo kami sa Tiyani upang tingnan ang inyong mga hiyas.µ ´Ako ma·y paparoon din,µ anang alperes, ´sapagka·t kailangan ko ang isang tanikala sa relos, nguni·t marami akong gawain« Kung iibigin sana ni Kapitan Basilio na siya na ang mamanihala«µ Malugod na sumang-ayon si Kapitan Basilio, at sa dahilan g ibig niyang makasundo ang militar upang di siya magambala, kung ginagambala ang kanyang mga tao, ay ayaw tanggapin ang halagang pinagpipilitang dukutin ng alperes sa bulsa. ´Iyon na ang aking pamasko!µ ´Hindi ko mapapayagan, Kapitan, hindi ko mapapayagan!µµ ´Siya! Siya! Saka na tayo magtuos sa huli!µ ang sabing mapagparaya ni Kapitan Basilio.. ???????????????????????????????????????? ???????????????? .'. ?# ?"  ? ? ?

? ? ?

?  ? ? ?   ? ?  ? ?  ? ?6 

? ?  ".  ?%


?6
? ?%&?? ? .( ?! ?%&? ? ?  ? ?6 

? ? + ? ? ?-  ?6 

? ?:?3

?

?.

c

  ?. Ang kura man ay nangangailangan din ng

„ at ipinagbilin sa Kapitan na  „ na siya. 2 ´Ang ibig ko ay iyong mabuti. Saka na tayo magtuos.µ ´Huwag kayong mag-alaala, Padre Kura,µ ang sabi niya, na ibig ding makasundo ang nasa dako ng simbahan. Ang isang patibay na masama ng kura ay ikagagambala niya nang malaki at ibayo pa ang magugugol  ang hikaw na iyon ay isang sapilitang handog. Samantala nama·y pinupuri ni Simoun ang kanyang mga hiyas. ´‘„„
 ? 
? 
?  µ ang sabi sa sarili ni Basilio, ´sa lahat ng pook ay nakapangangalakal« At kung paniniwalaan natin ang ilan ay binibili niya sa ilang ginoo, sa munting halaga, ang mga ipinagbili din niyang hiyas upang ipang -alay« ¡
? 

 ? ? „ 

„? ? 
„  
? ?? ? 
?
? 

?

 .µ At nagpatuloy sa kanyang bahay, sa bahay ni Kapitan Tiago, na tinatahanan ng isang katiwala. Inaantay siya upang balitaan ng katiwala na may malaking paggalang sa kanya mula noong makita siyang bumubusbos na waring inahing manok lamang ang iniiwaan. Ang dalawang manggagawa ay napipiit, ang isa·y matatapon sana sa malayong bayan«namatay ang ilang kalabaw. ´Ang dati rin, matatandang balita!µ ang may yamot na putol ni Basilio. ´Kailan pa man ay ganyan ang pasalubong nihyo sa sakin!µ Ang binata·y hindi ganid, nguni·t sa dahilang madalas siyang makagalitan ni Kapitan Tiyago ay iginiaganti naman niya sa kanyang gma napag-uutusan. Ang matanda·y nag-apuhap ng bagong balita. ´Namatay ang isa nating mananaka, ang matandang bantay sa gubat, at hindi pumayag ang kura na malibing nang libing mahirap, sapagka·t mayaman daw ang panginoon!µ ´At sa ano namatayµ ´Sa katandaan na!µ ´Bah, namatay sa katandaan! sakit man lamang sana!µ Ang ibig ni Basilio ay makagawa ng   .. Kung namatay nang dahil sa isang. may sakit, dahil sa kanyang hangad na. ???????????????????????????????????????? ???????????????? .,. ?# ? ?     ? ? ;?#?   ? ?   " ? ?   "? ? <

? ?.   ?  

? ?" ? ? ? ? ?  ? ?  ? ? +. 

? ?"  ?.

c

  ?. ´Wala na baga kayong maibabalita sa aking bagong bagay Nawawalan tuloy ako ng gana sa pagkain dahil sa pagbabalita ng mga bagay na gaya rin ng dati. May balita baga tungkol sa 

µ Isinalaysay ng matanda ang pagkakabihag kay Kabesang Tales. Si Basilio ay napahintong nagmumuni -muni at hindi umimik. Hindi na nakakain..