١
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﻤﻟا ﻲﻓ ثاﺮﺘﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﻦﻴﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﻤﺑ
داﺪﻋإ : ﺔﻧﻮﻤﻴﻣ و
ﻲﺘﻨﻳﺎﺟو ﻲﻠﻟ
ﺚﺤﺒﻟا ﺺﻠﺨﺘﺴﻣ :
ﺎﻴﺴﻴﻧوﺪﻧإ ﰲ مﻼﺳﻹا ءﻲﳎ ﺬﻨﻣ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻜﻟا ﻢﻴﻠﻌﺗ ىﺮﺟ ﺪﻗ ﺮﺼﻋ ﱴﺣ
ﺎﻧ ﺮﺿﺎﳊا . يﺮﳚ لزﺎﻣو
ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ثاﱰﻟا
"
ءاﺮﻔﺼﻟا
"
ﰲ ﺔﺨﺷﻷا ﺪﻬﻌﳌﺎﻛ ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ ﺪﻬﻌﲟ ﻚﻟﺬﻛو ،ﺪﻫﺎﻌﳌا ﰲ
ﺞﻧﺎﺒﳌﺎﺑ . ةدﺎﻳﺰﻟ ﻊﻓﺎﻧ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا اﺬﻫ نأ ﺪﻘﺘﻌﻳ ﻢ ﻷ ،ءﺮﻔﺼﻟا ﺐﺘﻜﻟا ةءاﺮﻗ ﺔﻴﻠﻤﻋ ﺪﻬﻌﳌا ﻢﻠﻌﻣ موﺎﻗ ﺪﻗ
ءاﺮﻘﻟا ةرﺎﻬﻣ ﰲ ﺎﺻﻮﺼﺧ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻦﻋ بﻼﻄﻟا ﺔﻓﺮﻌﻣ ة
. ﺔﻓﺮﻌﳌ ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﺚﺣﺎﺒﻟا مﺎﻗ ،اﺬﻠﻓ
ﻲﻔﺻﻮﻟا ﺚﺤﺒﻟﺎﺑ ةﺮﻔﺼﻟا ﺐﺘﻜﻟا ﻢﻴﻠﻌﺗ ﺔﻴﻠﻤﻋ .
ةﺮﺷﺎﺒﻣ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ةءاﺮﻘﺑ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا اﺬﻫ ءاﺪﺑ .
ﰒ
لاؤﻮﺴﻟﺎﺑ ﻪﻴﻠﻌﻓ ﻢﻬﻔﻳ ﱂ ﻦﻣو ،ﻪﺒﺘﻜﻳو ﻢﻠﻌﳌا حﺮﺷ نﻮﻌﻤﺘﺴﻳ .
ﺪﻬﻌﳌا اﺬﻫ ﰲ ﺔﺛﻮﺤﺒﳌا ﺐﺘﻜﻟا ﺎﻣأ
ﺘﻟا ﻢﻠﻋو ،ﻪﻘﻔﻟا ﻢﻠﻋ ﺐﺘﻛ ﻲﻫ ﺐﺘﻛ ﺔﻌﺑرأ ﻦﻣ نﻮﻜﺘﺗ ﻮﺤﻨﻟا ﻢﻠﻋو ،فﻮﺼﺘﻟا ﻢﻠﻋو ،ﺪﻴﺣﻮ
فﺮﺼﻟاو . تﺎﻤﻠﻜﻟا ﺔﻴﺳﺎﺳﻷا
: ،ثاﺮﺘﻟا ﺐﺘﻛ ﻟا
ﻔﻠﺴﻟا ﺪﻬﻌﻤ ﻲ
أ .
ﺔﻣﺪﻘﻣ
سﺎﻨﻠﻟ جﺎﻴﺘﺣﻹا سﺎﺳﺎﺑ ﻞﺼﺘﻳ يﺬﻟا ﺎﻣ ﻮﻫ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا .
ﻞﺑ ،ﻂﻘﻓ ﺎﻣاﺰﺘﻟا ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ﺖﺴﻴﻟ
ﻚﻟاﺬﻟ ،ﻢ دﺎﺒﻋ و ﻢﻬﺘﺌﻴﺑ ﰲ ﻢﻬﺘﻔﻴﻇو و ﻢﻬﺘﺒﺟاو ﻦﻋ قﻼﺧﻷا ءﺎﻨﺑ ﰲ تﺎﺟﺎﻴﺘﺣا ﻲﻫ ةﺄﺸﻧ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟﺎﻓ و قﻼﺧﻷا
ﺔﻴﻟﻮﺌﺴﳌا .
سﺎﻨﻟا ﺄﺸﻨﻴﻓ ،ﻪﺳﻮﻔﻨﻟ جﺎﺘﲢ ﱵﻟا ﺔﻤﻌﻃﻷﺎﻛ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا
ﻢﻴﻠﻌﺘﻟﺎﺑ ) ،ﲔﻓرﺎﻋ ١٩٩٣
: ١٠
(
و ﻌﺘﻟا ﻢﺴﻘﻨﺗ ﲔﻤﺴﻘﻟا ﻰﻠﻋ ﻢﻴﻠ
: ﲏﻳﺪﻟا ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا و ﻲﻣﺎﻌﻟا ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا .
ﺪﻬﻌﳌا
تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻢﻠﻌﺘﻳ ﻪﻴﻓ ،ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﻢﻴﻠﻌﺘﻟ ﺲﺳﺆﻣ ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺐﺘﻛ لﺎﻤﻌﺘﺳﺎﺑ
ثاﱰﻟا . ﺘﻟا ﺪﺟو ﺪﻗ ﲏﻳﺪﻟا ﻢﻴﻠﻌ
ا ﻰﻠﻋ ﺪﻬﻌﳌ . نﺎﻜﻣ ﻮﻫ ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺪﻬﻌﳌا ،ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻢﻠﻌﺘﻟ
ﰊﺮﳌا ﻰﻤﺴﻳ ذﺎﺘﺳﻷا نﻮﻤﻠﻌﺘﻳ ﻢﻫ و ﻪﻴﻓ ﻢﻴﻘﻣ ﻢﻫ وأ ﺬﻴﻣﻼﺘﻠﻟ نﺎﻜﺴﻣ ﻪﻴﻓ و ،
تاﺬﻴﻤﻠﺘﻠﻟ .
ىﺮﺧﻷا ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا لﺎﻤﻋا و لﻮﺼﻓ ،ﺪﺠﺴﻣ ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺪﻬﻌﳌا ﰲ )
،ﺪﻴﳎ
٢٠٠٢ : ٦٣ ( . ﱰﻟا ﺐﺘﻜﺑ نﻮﻤﻠﻌﺘﻳ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا نإ ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ﺪﻬﻌﳌا ﰲ ثا
.
٢
ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ا ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺐﺘﻛ
ﺔﳝﺪﻘﻟ ﺐﺘﻛ ﻮﻫ و ﺑﺎﺴﻟا ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﻦﻣ ﻞﻤﻋ يﺬﻟا
ﻘ ﻪﻧﻮﻟ و ﲔ
ﺮﻔﺻا . تﺎﻛﺮﺣ نوﺪﺑ فﺮﻌﻳ )
لوﺪﻨﻛ بﺎﺘﻛ /
نﻮﺠﻴﻓ ( ﺔﻴﺤﺼﻓ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا لﺎﻤﻌﺘﺳﺎﺑ ،
.
أ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا نﻷ ،ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻢﻴﻠﻌﺗ ةﺄﺸﻨﻟ ﻞﻀﻓ
نﻮﻤﻠﻌﺘﻳ ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺪﻬﻌﳌا ﰲ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻠﻌﺗ ﺪﻨﻋ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا
. و ﻦﻣ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺔﻴﳘأ
ﻢ أ ﻻا اﻮﻟوﺎﺣ و ﺎﻬﻤﻠﻌﺘﺑ اوؤﺪﺑ و ﺎﻬﻴﻠﻋ ءﻼﻴﺘﺳ
ﺎﻤﻬﻤﻴﻠﻌﺗ )
،رﻮﻛﺬﻣ ٢٠٠٢
: ٣٥ ( . نأو
مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺪﻬﻌﳌا ﰲ ﻊﻘﻳ لﺎﳊا اﺬﻫ ﺎﺜﻳﺪﺣ ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ
،
ﰲ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا نﻮﻤﻠﻌﺘﻳ ﺔﺻﺎﺧ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا
ﻟا و ثاﱰﻟا ﺐﺘﻜ ﺔﻓﺎﺿإ
ﱃإ ةدﺎﻤﻜﺑ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻆﻔﺣ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﰲ
. ﻳﺘ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا و ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ةدﺎﻣ فﺮﻌ
ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺪﻬﻌﳌا ﰲ .
ﻚﻟاﺬﻟ
، ﻦﻋ ﺎﺜﲝ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﺪﺼﻘﺘﻓ
" : ﻲﻓ ثاﺮﺘﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﺬﻴﻔﻨﺗ
رﻮﻧ ﺪﻬﻌﻤﺑ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﻤﻟا ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﻦﻴﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا
".
ب . يﺮﻈﻨﻟا رﺎﻃﻹا ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺪﻬﻌﳌا ﰲ ﻪﻋاﻮﻧﺄﺑ ﻞﻴﻠﻗ لوﺪﻨﻛ بﺎﺘﻛ وأ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ نإ .
فﺮﻌﻳ
وأ ﺪﻴﺣﻮﺘﻟا ،ﺚﻳﺪﳊا ،ﲑﺴﻔﺗ ،فﻮﺼﺗ ،ﻪﻘﻔﻟا ﻢﻠﻋ ﺐﺘﻜﻟﺎﻛ ﺔﻴﻋﺮﺸﻟا ﺔﻠﺌﺴﳌا ﻦﻋ ﺐﺘﻜﻟا و ﺪﺋﺎﻘﻌﻟا ﻢﻠﺳ و ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ ﺪﻤﳏ ﺔﻳﻮﺒﻨﻟا ةﲑﺳ ﻦﻋ ﺦﻳرﺎﺘﻟا
. ﲑﻏ ﺐﺘﻜﻟا فﺮﻌﻳ و
ﺎﻘﻠﻄﻣ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ةءاﺮﻘﻟ جﺎﺘﳛ يﺬﻟا ،فﺮﺼﻟا و ﻮﺤﻨﻟا ﺐﺘﻜﻟﺎﻛ ﺔﻴﻋﺮﺸﻟا .
نأ ﻞﻴﻗ و
ﻪﻘﻔﻟا يأ ﺔﻴﻋﺮﺸﻟا ﺔﻠﺌﺴﻣ ﰲ يﺬﻟا ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ .
ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺪﻬﻌﳌا ﰲ رﻮﻛﺬﳌا ﺐﺘﻜﻟا ﺎﻣأ
ﻲﻠﻳ ﺎﻤﻛ )
،ﺪﻴﳎ ٢٠٠٢ : ٦٨ :(
ﻪﻘﻔﻟا ﻢﻠﻋ عاﻮﻧأ :
حﺎﺠﻨﻟا ﺔﻨﻴﻔﺳ ،
ﺐﻳﺮﻘﻟا ﺢﺘﻓ ،
ﺢﺘﻓ
ﲔﻌﳌا ، ﻬﻨﻣ ﱘﻮﻘﻟا ﺞ ،
ﺔﻨﺌﻤﻄﻣ ، ﺄﻨﻗﻹا ، بﺎﻫﻮﻟا ﺢﺘﻓ .
ﺪﻴﺣﻮﺘﻟا ﻢﻠﻋ عاﻮﻧأ :
ماﻮﻌﻟا ةﺪﻴﻘﻋ ،
ﻞﻤﻌﻟا عﺪﺑ ،
ﺔﻴﺳﻮﻨﺳ .
فﻮﺼﺘﻟا ﻢﻠﻋ عاﻮﻧأ :
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺢﺋﺎﺼﻨﻟا ،
دﺎﺒﻌﻟا دﺎﺷرإ ،
ﲔﻠﻓﺎﻐﻟا ﻪﻴﺒﻨﺗ ،
ﻦﻳﺪﺑﺎﻌﻟا ﺞﻬﻨﻣ ،
ﺔﻣﺎﺘﻟا ةﻮﻋﺪﻟا ،
مﺎﻜﳊا ، ﺔﻳاﺪﳍا ﺔﻳاﺪﺑ .
فﺮﺼﻟا و ﻮﺤﻨﻟا ﻢﻠﻋ عاﻮﻧأ :
دﻮﺼﻘﳌا ،
ﻞﻣاﻮﻋ ، ﻣوﺮﺟﻷا ﺔﻴ
، ﱐﻼﻴﻛ ، باﺮﻋﻹا ﺔﺣﺮﻣ ،
ىوﺎﻤﺸﻌﻟا ،
ﺔﻴﻔﻟا .
ﻦﻛوﺪﻨﺑ وأ نﺎﻧﻮﺘﻳو ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﻲﻫ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﰲ ﺔﻣﺪﺨﺘﺴﳌا ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﺎﻣأ .
ﻲﻫ ﻦﻛوﺪﻨﺑ وأ نﺎﻧﻮﺘﻳو ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا :
نأ ﰊﺮﳌا وأ ذﺎﺘﺳﻷا داﻮﻣ ﻦﻣ ﺾﻌﺑ ﺪﺧأ
و ﺐﺘﻜﻟا
٣
ﺘﺴﻳ ﺔﲨﱰﺑ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا وأ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻪﻌﻤ ﳌا
ﲎﻌ داﺮﳌا ) ،جاﺮﺳ ٢٠٠٤ : ٢٨١ ( . أﺮﻘﻳ ﻞﻴﻗ و
ﻼﻴﺼﻔﺗ ﺔﻴﺴﻴﻧوﺪﻧﻹا ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ حﺮﺸﻳ و ،بﺎﺘﻜﻟا ءﺰﺟ ﻦﻋ ﺎﺑﺎﺑ ذﺎﺘﺳﻷا )
،يدﻮﻣﺮﺗ ٢٠٠٤
:
٣٦ ( . و ﺮﺜﻛا وأ ﺎﺑﺎﺘﻛ بﺮﳌا وأ ذﺎﺘﺳﻷا أﺮﻘﻳ ﻲﻫ نﺎﻧﻮﺘﻳو ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا نأ ﺮﺧﻵا لﻮﻗ ﰲ ﻞﻴﻗو
ﺎﺣﺮﺷ وأ ﻻأﻮﺳ ﻪﺗاﺬﻴﻤﻠﺗ و ﻩﺬﻴﻣﻼﺗ ﻞﻀﻔﺘﻳ )
،ﱀﺎﺻ ١٩٨٢
: ٧٩ ( . ﻦﻣ ﻢﻬﻓ ﺪﻗ ﻚﻠﺗ
بﺮﳌا ﻦﻣ حﺮﺷ وأ لأﻮﺳ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻠﻟ نأ حﺮﺸﻟا .
و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﺐﺘﻜﻳ و
ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ﺔﻴﻠﻤﻋ ﺪﻌﺑ بﺎﺘﻜﻟا ﺔﻌﻟﺎﻄﳌ بﺎﺘﻜﻟا ﺐﻧﺎﲜ ﺔﺑﺎﺘﻛ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا )
،ﲑﻔﺿ ١٩٩٤
:
١٧٦ ( . ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ةﺮﻳﺰﳉا ﻦﻣ ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﻩﺬﻫ ﻞﻴﻗ و )
ﺮﺼﳌا و ﺔﻜﺒﺑ .(
مﻼﺳﻹا ﻦﻣ ﺰﻛﺮﻣ ﺎﻤ ﻷ .
ﻳ ﻲﻫ ﻦﻛورﻮﺳ ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﺎﻣأ اﺪﺣاﻮﻓ اﺪﺣاو ﻢ ﺮﻣ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻞﺒﻘﺘﺴ
ﲔﺒﳌا بﺎﺘﻜﻟﺎﺑ .
تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا رﺮﻜﻳ و ،ﲎﻌﳌا ﻊﻣ بﺎﺘﻜﻟا ﻦﻣ ةاﺮﻜﻓ بﺮﳌا أﺮﻗ
ﰊﺮﳌا ةءاﺮﻗ )
،مﻼﺳإ يﺪﻴﺑﻮﻠﻜﺴﻧأ ٢٠٠٠
: ٣٣٦ ( . أ ﻪﻟﻮﻗ ﰲ ﺪﻳزو وأ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ن
أ ،لﻮﻘﻟا ،ﺔﺑﺎﺘﻜﻟا ءﺎﻄﻋﺎﺑ ذﺎﺘﺳﻷا ﻊﻤﺘﺴﻳ و ﻢ أﺮﻗ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا داﺮﳌا حﺮﺸﻟا و
. ﱂ ﻦﻜﻟ و
ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﻩﺬﻫ ﰲ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﲔﺑ راﻮﳊا ﻊﻘﻳ )
،جاﺮﺳ ٢٠٠٤
: ٢٨١
.( ﻞﻴﻗ
ةدﺎﻤﻠﻟ ﻢﻠﻌﻳ و بﺮﳌا وأ ذﺎﺘﺳﻷا ﺮﻈﻨﻳ ﺎﻬﻴﻓ نﻷ ﻞﺋﺎﻀﻓ ﻦﻛورﻮﺳ ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا نأ ﺮﺧﻵا لﻮﻘﻠﻟ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا وأ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا )
ﺮﻤﻗ : ١٤٦ (.
ج . ﺚﺤﺒﻟا ﺔﻴﺠﻬﻨﻣ
ﺎﻗ ىﺬﻟا ﺚﺤﺒﻟا نإ ﻣ
ﺖ ﺤﺒﻟا عﻮﻧ ﻦﻣ ﺔﺜﺣﺎﺒﻟا ﻪﺑ ﻰﻔﻴﻜﻟا ﻰﻔﺻﻮﻟا ﺚ
. ﺞﻬﻨﳌاو
ا ىﺬﻟا ﻣﺪﺨﺘﺳ اﺬﻫ ﰱ ﺔﺜﺣﺎﺒﻟا ﻪﺘ
ﺚﺤﺒﻟا ﻰﻔﺻﻮﻟا ﺞﻬﻨﳌا ﻲﻫ
. ﺪﻘﻋ ت ﺬﻫ ا ﺚﺤﺒﻟا ﰱ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا .
ﻩﺬﻫ ﰱ ردﺎﺼﳌا ﺎﻣأ
ﻰﺗﻵا ﰱ ىﺮﺗ ﺎﻤﻛ ﻢﻫو ،ﲔﻤﺴﻗ ﱃإ ﻢﺴﻘﻨﺗ ﺔﻟﺎﺳﺮﻟا :
١ ( ﺲﻴﺋر ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا .
٢ ( ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ بﺮﳌا .
٣ ( ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ﺬﺗﺎﺳأ .
٤ ( مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا
٤
تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﻊﻤﳉو ﺔﻴﺗﻵا ﺐﻴﻟﺎﺳﻷا ﺔﺜﺣﺎﺒﻟا ﺖﻣﺪﺨﺘﺳا ،ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﰲ
:
١ ( اﺬﻫ ﰲ ﺚﺤﺒﻟا ﺔﻧﺎﻜﻣ ارﺎﺼﺘﺧإ ﺮﻳﻮﺼﺘﻟ ﻖﻴﺛﻮﺘﻟا اﺬﻫ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﻞﻤﻌﺘﺴﺗ ،ﻖﻴﺛﻮﺘﻟا
ﺎﻬﺜﲝ .
٢ ( ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﻞﻤﻌﺘﺴﺗ و تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﻊﲨ ﻞﺋﺎﺳو ﻦﻣ ﺔﻠﻴﺳو ﺔﺒﻗاﺮﳌا ﻩﺬﻫ ،ﺔﺒﻗاﺮﳌا
ﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﺖﺋﺎﺟ يأ ،ةﺮﺷﺎﺒﻣ و ﲔﻨﺒ
رﻮﻛﺬﻣ ﺪﻬﻌﲟ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﺔّﻴﻠﻤﻋ ﺮﻈﻨﻳ و ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا .
ﻞﻜّﺸﻟا ﻒﻴﻛ ﺐﻗاﲑﻟ ﺎﻬﻴﻠﻋ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﺪﺼﻘﺗ و ﺔﻠﻴﺳﻮﻟا ﻩﺬﻫ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﻞﻤﻌﺘﺴﺗ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﺬﻴﻔﻨﺗ ﻦﻣ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﰲ ءﺎﻨﺑ وأ ﻞﺋﺎﻀﻓ فﺮﻌﻳ و ،
ا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻠﻟ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺚﻴﺣ ﻦﻣ يأ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﰲ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا .
٣ ( ﻊﻣ باﻮﳉا و لاﺆﺴﻟا ﺔﻘﻳﺮﻄﺑ تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﺔﻠﺑﺎﻘﳌا ﻩﺬﻫ ﰲ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﻊﻤﲡ ،ﺔﻠﺑﺎﻘﳌا
ﺐﻴﺠﺘﺴﳌا .
بﺮﻤﻠﻟ و ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﺲﻴﺋر ﱃا ﺔﻠﺑﺎﻘﳌا ﻩﺬﻫ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﻞﻤﻌﺘﺴﺗ
ﺎﻬﺘﺜﻌﺑ و ةﺮﻈﻧ ﻊﻣ ﺎﻬﺘﻐﻴﺻ ،ﺎ ﺮﻜﻓ ،ءاﺪﺒﻣ ﺦﻳرﺎﺗ ﻢﻠﻌﻴﻟ .
ﱃا ﺔﻠﺑﺎﻘﻣ ﺎﻣأ
ﺔﻴﻔﻴﻛ ﻒﻳﺮﻌﺘﻟ ﺎﻫﺬﻴﻣﻼﺗ ﱃا و ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ نﻮﻤّﻠﻌﺘﻳ ﻦﻳﺬﻟا ﺬﺗﺎﺳﻷا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻠﻟ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﻞﺋﺎﻀﻓ ﻦﻣ يﺬﻟا ﺎﻣ و ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا ﺞﻧوﺪﻨﺑ .
تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﻞﻴﻠﲢ ﺔّﻴﻠﻤﻋ ﰒ ،تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﻊﲨ ﺪﻌﺑ .
ﰲ ﻞﻤﻌﺘﺴﺗ نﺎﻴﺑ ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ
وأ ّﱯﻳﺮﲡ ﻊﻗاو يأ ،ناﺪﻴﳌا ﻦﻣ أﺪﺒﻳ ﻞﺑ ،ﺔّﻳﺮﻈﻨﻟا طﺎﺒﻨﺘﺳا ﻦﻣ أﺪﺒﻳ ﻻ يﺬﻟا ّﻲﻔﻴﻜﻟا ّﻲﺋاﺮﻘﺘﺳا .
،ناﺪﻴﳌا ﱃا ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﺊﲡ ﻢّﻠﻌﺗ و
ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﺖﻌﻗو ﱵﻟا ﺎﻓﺎﺸﺘﻛإ وأ ﺔّﻴﻠﻤﻋ
ةرﻮﻛﺬﳌا ﺔّﻴﻠﻤﻌﻟا ﻦﻋ ﺞﺘﻨﺘﺴﺗ ﰒ ﱪﲣ و ﺮّﺴﻔﺗ ،ﺚﺤﺒﺗ ،ﺐﺘﻜﺗ ،ّﻲﻌﻴﺒﻄﻟﺎﺑ .
ﺒﺗﺎﻜﻟا ﻊﻤﲡ ﺔ
ﺔّﺻﺎﳋا تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا قﺮﻓ ﺐﺴﺣ ﻰﻠﻋ ﺎﻬﻴﻠﻋ ﺖﻠﺧد ﱵﻟا تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا .
تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﻞﻤﻌﺗ ﰒ
ّﻲﻔﻴﻜﻟا ّيﺮﻳﻮﺼﺘﻟا تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﻞﻴﻠﺤﺘﺑ ﺔّﺻﺎﳋا ﻞّﺼﺤﺘﻴﻟ ّﻲﻔﻴﻜﻟا ّيﺮﻳﻮﺼﺘﻟا اﺬﻫ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﲎﺒﺗ .
٥
ﺚﺤﺒﻟا نﺎﻣز ﰲ ةردﺎﺒﻟا ﻊﺿو ﻦﻋ رﺎﺒﺧﻹا .
ﺮﺻﺎﻨﻋ ﺔﺛﻼﺛ ﱃا تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﻞﻴﻠﲢ ﻢﺴﻘﻨﻳ ﺎﻤﻛ
ﺗﺎﻜﻟا حﺮﺸﺗ ﺔﺒ
:
١ نﺎﻴﺒﻟا ﻞﻳﻮﲢ و ﺪﺼﻘﻟا ﰲ ﺰﻴﻛﺮﺗ ،بﺎﺨﺘﻧﻹا ﺔّﻴﻠﻤﻋ يأ ،تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﺺﻴﻘﻨﺗ (
ﺔﺑﻮﺘﻜﻣ تﺎﺑﺎﺘﻛ ﻦﻣ تﺪﺟو يﺬﻟا ﻦﺸﳋا .
٢ ( ﻞﻤﻌﻟا ﺬﺧﺆﻳ وأ ﺎﻬﺘﺻﻼﲞ ﻦﻜﻤﳌا ﺐﻛﺮﳌا رﺎﺒﺧﻹا ﺔﻋﺎﲨ يأ ،تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﱘﺪﻘﺗ
رﻮﻛﺬﳌا لﺎﳊا ﻦﻣ .
٣ ( تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا جﺎﺘﻨﺘﺳإ )
ﺔﻌﺟاﺮﳌا ( يأ تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﻞﻴﻠﲢ ﻦﻣ ﺮﺧﻵا ةﻮﻄﺧ يأ ، ﰲ
تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﱘﺪﻘﺗ و تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﺺﻴﻘﻨﺗ ﺬﻔﻧأ ﺪﻗ ﻪﻠﺒﻗ و ،ﺚﺤﺒﻟا ﺖﻗو
د .
ﺚﺤﺒﻟا ﺞﺋﺎﺘﻧ
.
١ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﻤﻟا ﻲﻓ ثاﺮﺘﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ )ﻲﻧﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا (
رﻮﻧ ﺪﻬﻌﻤﺑ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﻦﻴﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ )
ﱐﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا (
رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ مﻼﺳﻹا
ﻮﻟ و ،قوﺪﻨﻓ وأ ﺪﻬﻌﳌا ﺞﻬﻨﻣ ﰲ ﻞﺧﺪﻳ يﺬﻟا ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ﻮﻫ ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ﺔﻴﻣﺎﻌﻟا ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ﺖﻗو ﰲ ﻊﻤﳚ رﻮﻛﺬﳌا ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ نﺎﻛ .
ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ نإ
ﰲ ةﺪﺣاو ﺔﻋﺎﺳ و ،ﺔﺳارد ﲔﺘﻨﺛا ﲔﺘﻋﺎﺴﻟا ﺖﻣاد ﺎﻣ ةﺪﺣاو ةﺮﻣ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ﰲ ىﺮﳚ ثاﱰﻟا ﻨﻫ سرﺪﻟا ﻖﺋﺎﻗد نﻮﺛﻼﺛ و ﺔﺴﲬ كﺎ
. ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا
ﻢﻬﻤﻴﻠﻌﺗ ﻰﻠﻋ نوﺪﻬﺘﳚ ﻢﻫ ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ .
أﺪﺒﻳ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﺬﻴﻔﻨﺗ ﰲ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا و ذﺎﺘﺳﻷا ﲔﺑ ﻞﺒﳊا نﺎﻛ
اﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻦﻣ ﺔﺑﺎﺘﻜﻟا ﺢﺘﻔﺑ وأ ﺐﺘﻜﻟا ﺢﺘﻔﺑ ث
. ،ﺐﺘﻛ ﻢﻬﻴﻓ ﻦﻳﺬﻟا تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻠﻟ
اﺮﺷﺎﺒﻣ بﺎﺘﻜﻟا نﻮﺤﺘﻔﻳ اوّﺪﻌﺘﺳا ،بﺎﺘﻛ ﲑﻏ ﻢﻬﻴﻓ ﻦﻳﺬﻟا تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻠﻟ ﺎﻣأ و .
ﻢﻬﺘﺳاّﺮﻛ ﰲ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﺔﺑﺎﺘﻜﺑ ﺐﺘﻛ ﺔﺑﺎﺘﻛ نﻮﺒﺘﻜﻳ ّذﺎﺷ ﲑﻏ بﺎﺘﻛ ﻢﻬﻴﻓ ﻢﻬﻀﻌﺑ .
ﺔﺳاّﺮﻜﻟا ﰲ ثاﱰﻟا .
ﻜﻟا ﺪﺟﻮﻟ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﺪﺼﻘﻳ لﺎﳊا اﺬﻫ ﻢ ﻵ ،ﺔﻠﻴﻤﳉا ﺔﺑﺎﺘ
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﻦﻣ ﻮﻤﻠﻌﺘﻳ ﱂ .
٦
ﱃا ﺔﺻﺮﻓ ذﺎﺘﺳﻷا ﻰﻄﻌﻳ ﻲﻫ ﺔﻴﻟﺎﺘﻟا ﰲ تﺎﻤﻠﻛ ﻰﻠﻋ حﺮﺸﺗ يأ ،ﺔﻴﻟﺎﺘﻟا ﺔﻴﻠﻤﻋ و
ﺔﻴﻟﺎﺗ ةدﺎﻣ وأ ﺖﻧﺎﻛ ﺔﻘﺑﺎﺳ ةدﺎﻣ ،ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ةءاﺮﻘﻟ ﻩﺬﻴﻣﻼﺗ .
ﺔﻘﺑﺎﺳ ةدﺎﻣ ﺖﻧﺎﻛ نا
ﻳ ﻼﻓ ﺔﻴﻟﺎﺗ ةدﺎﻣ ﺖﻧﺎﻛ نإ و ،ﺔﺻﻼﺧ ةدﺎﳌا ءﻞﻣ ذﺎﺘﺳﻷا حﺮﺸﻴﻓ ةءاﺮﻗ ذﺎﺘﺳﻷا ﺚﺤﺒ
ﻞﺼﻔﻟا ﰲ ةرﻮﻛﺬﳌا ةدﺎﳌا ﻢﻠﻌﺘﻳ ﺎﻫﺪﻌﺒﻟ ﻩﺬﻴﻣﻼﺗ .
ﺔﻴﻟﺎﺘﻟا ﺔﻴﻠﻤﻋ ﰲ ﺐﺘﻜﻟا ﻞﻜﺷ ﻩﺮﻛﺬﻳ و ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ أﺮﻘﻳ ذﺎﺘﺳﻷا نﺎﻛ .
و
ﻢ ﺎﺘﻛ ﰲ ﻞﻜﺸﻟا ءﺎﻄﻋﺈﺑ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻪﻌﻤﺘﺴﻳ .
ﻦﻣ ﺎﻴﻧﺎﻌﻣ ذﺎﺘﺳﻷا ﺮﻛﺬﻳ ﰒ
رﻮﻛﺬﳌا ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ةدﺎﻣ ﻦﻣ يأ بﺎﺘﻜﻟا .
ﺘﺴﻳ ذﺎﺘﺳﻷا تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻊﻤ
ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻦﻣ ةدﺎﳌا ﱐﺎﻌﻣ ﻢﻬﺒﺘﻜﻳ و .
ﺲﻴﻟ ﱵﻟا تﺎﻤﻠﻜﻟا ﻦﻌﻣ ذﺎﺘﺳﻷا ﺮﻛﺬﻳ ﱂ
ﲎﻌﳌا ﻚﻟذ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﺐﺘﻜﻳ ﱂ و ﺐﻳﺮﻐﻟا .
ﺮﻛﺬﻟ وأ ﻆﻔﳊ ﺪﺼﻘﻳ لﺎﳊا اﺬﻫ
تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻠﻟ تﺎﻤﻠﻜﻟا وأ تادﺮﻔﳌا ﻦﻣ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا .
ﺘﺳﻷا حﺮﺸﻳ ﰒ ﻪﻴﻧﺎﻌﲟ ﺎﺑﺎﺘﻛ ﻩأﺮﻘﻳ ﺪﻌﺑ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ةدﺎﻣ ءﻞﻣ ذﺎ
. و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻞﻛ ﻊﻤﺘﺴﻳ
ذﺎﺘﺳﻷا لﺎﻘﻣ ﻦﻣ ﺔﻤﻬﻣ ﺎﻣ ﻞﻛ ﻢﻬﺒﺘﻜﻳ و ذﺎﺘﺳﻷا ﻦﻣ ﺎﺣﺮﺷ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا .
ﲔﺑ ﻞﺒﳊا ﻊﻗو
ﺔﺻﺮﻔﻟا ﻩﺬﻫ ﰲ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا وأ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا و ذﺎﺘﺳﻷا .
وأ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻢﻬﻔﻳ ﻻ ﺎﻣ ﺪﺟو نﺎﻛ نا
ﺎﺒﻣ ذﺎﺘﺳﻷا ﱃا ﻢﻬﻠﺌﺴﻴﻓ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا ﻩﺬﻫ ﰲ اﺮﺷ
ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ﺔﺻﺮﻔﻟا
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ .
و تﺎﻤﻠﻜﻟا لﺎﺜﻣأ ﰲ ﺎﺒﻴﻛﺮﺗ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﺐﺘﻜﺗ
تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻆﻔﺣ ﰲ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻤﻠﻜﻟا حﺮﺸﺗ يﺬﻟا ﺎﻀﻳأ ﺎﳍوﺪﺟ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﺐﺘﻜﺗ ﱄﺎﺘﻟا حﺮﺷ ﰲ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﺬﻴﻔﻨﺗ ﻦﻋ .
ﺸﻟا لﺎﻗ ﱏﻼﻴﻜﻟا مﺎﺸﻫ ﻦﺑ ﻰﻠﻋ ﻦﺴﳊا ﻮﺑأ ذﺎﺘﺳﻷا ﺔﻣﻼﻌﻟا ﱂﺎﻌﻟا مﺎﻣﻹا ﺦﻴ
ﺔﻐﻠﻟا ﰱ ﻩﺎﻨﻌﻣ ﻆﻔﻠﻟا اﺬﻫ يأ ﻒﻳﺮﺼﺘﻟا نأ ﻢّﻠﻌﺘﳌا ﺎﻬﻳأ ﻢﻠﻋا ﻩﱪﻗ ﰲ ﻪﻟ ﷲا ﺢﺴﻓ ﻰﻌﻓﺎﺸﻟا ﱃا لﺎﺣ ﻦﻣ ﺎﻫ ﲑﻴﻐﺗ ىأ حﺎﻳﺮﻟا ﻒﻳﺮﺼﺗ و ﱃﺎﻌﺗ ﷲا لﺎﻗ ﺎﻘﻠﻄﻣ ﲑﻴﻐﺘﻟا بﺮﻌﻟا ﺔﻐﻟ يأ ﻨﻌﻣ و ﺔﻬﺟ ﱃا ﺔﻬﺟ ﻦﻣ و لﺎﺣ ﻞﻳﻮﲢ ﻦﻔﻟا اﺬﻫ بﺎﺑرأ حﻼﻄﺻا ﰲ يأ ﺔﻋﺎﻨﺼﻟا ﰲ ﻩﺎ
و ﺪﻤﺘﻌﳌا ﻰﻠﻋ ةﺮﺼﺒﻟا ءﺎﻤﻠﻋ ﺪﻨﻋ رﺪﺼﳌا ﻮﻫ ﺪﺣاﻮﻟا ﻞﺻﻷا و ﻩﲑﻴﻐﺗ يأ ﺪﺣاﻮﻟا ﻞﺻﻷا و ﺮﻣﻷا و عرﺎﻀﳌا و ﻰﺿﺎﳌا ﻰﻫ و ﺔﻔﻠﺘﳐ ﺔﻠﺜﻣأ ﱃا ﺔﻓﻮﻜﻟا ءﺎﻤﻠﻋ ﺪﻨﻋ ﻰﺿﺎﳌا ﻞﻌﻔﻟا و لﻮﻌﻔﳌا ﻢﺳا و ﻞﻋﺎﻔﻟا ﻢﺳا و ﺪﺤﳉا و ﻰﻔﻨﻟا و ﻰﻬﻨﻟا و نﺎﻜﳌا ﻢﺳا و نﺎﻣﺰﻟا ﻢﺳا
٧
ﻦﻣ ةدﻮﺼﻘﻣ نﺎﻌﻣ لﻮﺼﺣ ﻞﺟﻷ رﻮﻛﺬﳌا ﻞﻳﻮﺤﺘﻟا يأ نﺎﻌﳌ عﻮﻨﻟا و ةﺮﳌا و ﺔﻟﻵا ﻢﺳا ﺔﻔﻠﺘﺨﳌا ﺔﻠﺜﻣﻷا ﻚﻠﺘﺑ ىأ ﺎ ﻻا ةدﻮﺼﻘﳌا ﱏﺎﻌﳌا ﻩﺬﻫ ىأ ﻞﺼﲢ ﻻ ﺔﻔﻠﺘﺨﳌا ﺔﻠﺜﻣﻷا ﻩﺬﻫ ﲑﻏ و بﺮﺿا و بﺮﻀﻳ و بﺮﺿ ﱃا ﻩﲑﻴﻐﺘﻓ ﺪﺣاﻮﻟا ﻞﺻﻷا ﻮﻫ بﺮﻀﻟا ﺔﻠﻤﳉﺎﺑ و ﻦﻣ ﺎﻫ
ﺎﺣﻼﻄﺻا و ﺔﻐﻟ ﻒﻳﺮﺼﺘﻟا ﻮﻫ ﺎﻬﻨﻣ ةدﻮﺼﻘﳌا ﱏﺎﻌﳌا ﻞﻴﺼﺤﺘﻟ ﺔﻠﺜﻣﻷا )
،ﱐﻼﻴﻜﻟا ٢
.(
ةرﻮﻛﺬﳌا تﺪﺟو ﺪﻗ ﱵﻟا تادﺮﻔﳌا وأ تﺎﻤﻠﻜﻟا لوﺪﺟ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا حﺮﺸﺗ .
لوﺪﺠﻟا ١
:
ﺔﻣﺪﻘﺘﻤﻟا لﺎﺜﻣﻷا ﻰﻠﻋ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﺪﺟو ﺪﻗ ﻲﺘﻟا تﺎﻤﻠﻜﻟا .
ةﺮﻤﻨﻟا ﺔﻤﻠﻜﻟا ﻢﺴﻘﻟا
ﺔﻣﻼﻋ
١ . لﺎﻗ ﻞﻌﻓ
ﺔﻨﻛﺎﺴﻟا ﺚﻴﻧﺄﺘﻟا ءﺎﺘﻟا ﻞﺒﻘﻳ ﺪﻗ
٢ . ﺦﻴﺸﻟا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
٣ . مﺎﻣﻹا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
٤ . ذﺎﺘﺳﻷا
ﻢﺳا مﻻ ﻒﻟا
٥ . ﷲا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
٦ . ﻪﻟ فﺮﺣ
ﺔﻴﻤﺠﻋ
٧ . ﰲ فﺮﺣ
ﺔﻴﻤﺠﻋ
٨ . ﻩﱪﻗ ﻢﺳا
ﻪﻴﻟا ﺪﻨﺴﻣ
٩ . ﻢﻠﻋا ﻞﻌﻓ
ﺐﻠﻄﺑ
١٠ . نأ فﺮﺣ
ﺔﻴﻤﺠﻋ
١١ . يأ فﺮﺣ
ﺔﻴﻤﺠﻋ
١٢ . اﺬﻫ ﻢﺳا
ﻪﻴﻟا ﺪﻨﺴﻣ
١٣ . ﻆﻔﻠﻟا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
١٤ . ﺔﻬﺟ ﻢﺳا
ﻦﻳﻮﻨﺘﻟا
١٥ . ﺔﻐﻠﻟا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
١٦ . ﺎﻘﻠﻄﻣ ﻢﺳا
ﻦﻳﻮﻨﺘﻟا
٨
١٧ . لﺎﺣ ﻢﺳا
ﻦﻳﻮﻨﺘﻟا
١٨ . ﻦﻣ فﺮﺣ
ﺔﻴﻤﺠﻋ
١٩ . حﻼﻄﺻا
ﻢﺳا ﻦﻳﻮﻨﺘﻟا
٢٠ . ﺪﺣاﻮﻟا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
٢١ . رﺪﺼﳌا
ﻢﺳا مﻻ ﻒﻟا
٢٢ . ﺪﻨﻋ ﻢﺳا
ﻪﻴﻟا ﺪﻨﺴﻣ
٢٣ . ءﺎﻤﻠﻋ ﻢﺳا
ﻦﻳﻮﻨﺘﻟا
٢٤ . ةﺮﺼﺒﻟا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
٢٥ . ﻞﻌﻔﻟا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
٢٦ . ﻰﺿﺎﳌا
ﻢﺳا مﻻ ﻒﻟا
٢٧ . ﺔﻓﻮﻜﻟا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
٢٨ . ﱃا فﺮﺣ
ﺔﻴﻤﺠﻋ
٢٩ . ﺔﻠﺜﻣأ ﻢﺳا
ﻦﻳﻮﻨﺘﻟا
٣٠ . ﺔﻔﻠﺘﳐ ﻢﺳا
ﻦﻳﻮﻨﺘﻟا
٣١ . عرﺎﻀﳌا
ﻢﺳا مﻻ ﻒﻟا
٣٢ . ﺮﻣﻷا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
٣٣ . ﻰﻬﻨﻟا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
٣٤ . ﻰﻔﻨﻟا ﻢﺳا
مﻻ ﻒﻟا
٣٥ . ﻞﻋﺎﻔﻟا ﻢﺳا
ﻢﺳا روﺮﳎ ﺮﺟ
٣٦ . لﻮﻌﻔﳌا ﻢﺳا
ﻢﺳا روﺮﳎ ﺮﺟ
٣٧ . نﺎﻣﺰﻟا ﻢﺳا
ﻢﺳا روﺮﳎ ﺮﺟ
٣٨ . نﺎﻜﳌا ﻢﺳا
ﻢﺳا روﺮﳎ ﺮﺟ
٣٩ . ﺔﻟﻵا ﻢﺳا
ﻢﺳا روﺮﳎ ﺮﺟ
٤٠ . رﻮﻛﺬﳌا
ﻢﺳا مﻻ ﻒﻟا
٩
ﺎﺜﻳﺪﺣ ﻞﺼﻔﻟا ﰲ ﻢّﻠﻌﺗ ﱵﻟا ةدﺎﳌا ةءاﺮﻘﺑ لﺎﳊا اﺬﻫ ﻢﺘﳜ .
و ﻩﺬﻴﻣﻼﺗ ذﺎﺘﺳﻷا ﺮﻣا ﺪﻗ و
و ﻩﺬﻴﻣﻼﺗ ﺾﻌﺑ رﺎﺘﺧﺎﺑ ،ﺎﻘﻳﺮﻔﺗ وأ ﺎﺒﻴﺗﺮﺗ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻦﻣ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ةدﺎﻣ ةءاﺮﻗ ﻪﺗاﺬﻴﻤﻠﺗ ﻢ ءاﺮﻘﺑ ﻪﺗاﺬﻴﻤﻠﺗ .
مﺎﺘﺘﺧﺎﺑ ﻲﻠﻤﻌﻟا ﺮﺧآ ﻞﺒﻗ ،ﻢﻬﻴﻟا ﻻاﺆﺳ ذﺎﺘﺳﻷا ﻂﻌﻳ نأ نﻮﻜﻳ ﺪﻗ و
ﺬﳌا ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا رﻮﻛ
. ﺎﻫﲑﻏ و ﻒﻳﺮﺼﺗ وأ باﺮﻋا ﻩءﺎﻨﺑ و .
ةﺄﺸﻨﻟ ﻢﻬﻴﻠﻋ ﺮﻫﺎﳌا ﻲﻋاﺪﻟ ﻪﺿﺮﻏ و
ﺔﻔﻠﺘﺨﳌا ﺔﻠﺜﻣﻷا ﺪﻨﻋ ﲑﻴﻐﺗ ﱵﻟا تﺎﻤﻠﻜﻟا ءﺎﻨﺒﻛ ،ﻢﻬﻴﻠﻋ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا عﺎﻄﺘﺳا .
٢ .
ثاﺮﺘﻟا ﺐﺘﻛ عاﻮﻧأ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﻤﻟا ﻲﻓ
) ﻲﻧﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا (
رﻮﻧ ﺪﻬﻌﻤﺑ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﻦﻴﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا
ﻢﺴﻘﻨﻳ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ
ﻲﻫ ،ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﺔﻴﺜﺤﺒﻟا ﺔﻬﺟ ﻦﻣ مﺎﺴﻗأ ﺔﺘﺳ ﱃا :
و ﻪﻘﻔﻟا ﻢﻠﻋ و فﺮﺼﻟا ﻢﻠﻋ و ﻮﺤﻨﻟا ﻢﻠﻋ
ﺚﻳﺪﳊا ﻢﻠﻋ و ﲑﺴﻔﺘﻟا ﻢﻠﻋ و ﺪﻴﺣﻮﺘﻟا ﻢﻠﻋ .
ارﻮﻛﺬﻣ ﺎﻣﻮﻠﻋ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻢﻠﻌﺘﻳ
ﰲ مﻮﻳ ﻞﻛ ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ﺪﺣاﻮﻟا عﻮﺒﺳﻷا
.
ﻞﺒﻗ ﻪﻴﻓ ﻊﻗو يﺬﻟا ﺪﻬﻌﻣ ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﻣ
ﺎﻴﺴﻴﻧوﺪﻧإ دﻼﺒﻟ لﻼﻘﺘﺳﻹا .
ﻪﺘﺳراﺪﻣ ﻰﻠﻋ اﺬﻜﻫ و .
ﻲﻫ ﺎﻬﻴﻓ ﱵﻟا ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ عاﻮﻧأ و
ﺎﻴﺴﻴﻧوﺪﻧإ ﰲ ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﺔﻀ ﺪﻨﻋ رﻮﻬﺸﻣ ﻲﻫ و نﻮﻣﺪﻘﺘﳌا ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﺖﺒﺘﻛ ﱵﻟا ﺐﺘﻛ .
رﺪﳌا ﻦﻣ ﺚﺤﺒﻳ ﺎﻬﻀﻌﺑ ﺞﻧوﺪﻨﺒﻳﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻳﻮﻧﺎﺜﻟا ﺔﺳ
ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ﺚﺤﺒﻳ ﺎﻬﻀﻌﺑ و .
ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﺎﻬﻴﻓ ﱵﻟا ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ عاﻮﻧأ حﺮﺸﺗ
لوﺪﳉا ﰲ ﺎﻤﻛ ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﱄﺎﺘﻟا
.
لوﺪﺠﻟا ٢
: ﺔﻴﺳارﺪﻟا ﺐﺘﻜﻟا
ةﺮﻤﻨﻟا ﺐﺘﻜﻟا
مﺎﺴﻗﻻا
ﺚﺤﺒﻟا
١ ﲔﻌﳌا ﺢﺘﻓ
ﻪﻘﻔﻟا ﻢﻠﻋ
ﻂﻘﻓ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ
٢ ﺔﻴﻬﻘﻔﻟا ﺪﻋاﻮﻗ
ﻪﻘﻔﻟا ﻢﻠﻋ
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻳﻮﻧﺎﺜﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﻦﻣ
٣ تﺎﻗرو
ﻪﻘﻔﻟا ﻢﻠﻋ
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻳﻮﻧﺎﺜﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﻦﻣ
٤ ﲔﳊﺎﺼﻟا ضﺎﻳر
ﻪﻘﻔﻟا ﻢﻠﻋ
ﻂﻘﻓ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ
٥ يﺪﻫﺪﻫ
ﺪﻴﺣﻮﺘﻟا ﻢﻠﻋ
ﻂﻘﻓ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ
٦ ىوﺎﻤﺸﻌﻟا
ﻮﺤﻨﻟا ﻢﻠﻋ
ﻂﻘﻓ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ
١٠
٧ يﺰﻋ ﱐﻼﻴﻛ
فﺮﺼﻟا ﻢﻠﻋ
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻳﻮﻧﺎﺜﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﻦﻣ
٨ ﲔﻟﻼﳉا
ﲑﺴﻔﺘﻟا
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻳﻮﻧﺎﺜﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﻦﻣ
٩ ماﺮﳌا غﻮﻠﺑ
ﺚﻳﺪﳊا مﻮﻠﻋ
ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ
ﻂﻘﻓ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا
١٠ ﺚﻴﻐﳌا ﺔﻬﻨﻣ
ﺚﻳﺪﳊا مﻮﻠﻋ
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻳﻮﻧﺎﺜﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﻦﻣ
حﺮﺸﺗ و ،ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ نﻮﻤﻠﻌﺘﻳ ﻢﻫ ﻦﻳﺬﻟا ﺬﺗﺎﺳﻷا ءﺎﲰا ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا حﺮﺸﺗ و
ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﰲ ﺚﺤﺒﺗ نا ﻢﻫ ﻦﻳﺬﻟا تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ءﺎﲰا ﺎﻀﻳأ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا .
نﺎﻛ ﺪﻗ
ﰲ ﻦﻳﺬﻟا ﺬﺗﺎﺳا ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا
كﺎﻨﻫ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ نﻮﻤﻠﻌﺘﻳ ﻢﻫ .
ذﺎﺘﺳا ﻢﻬﻨﻴﺑ ﺲﻳردا نﺎﻤﺜﻋ ﻲﻠﻋ جﺎﳊا
ذﺎﺘﺳا و نادد
نازﻮﻓ ناﺪﻟو و
ﻦﻠﻫد جﺎﳊا سوردا ﺪﻤﳏ ذﺎﺘﺳا و
ﻦﲪر ﱄاز ﻢﻫﲑﻏ و
. ﻰﻠﻋ ﻢﺴﻘﻨﻳ ﻢﻫ
ﻋ ﺎﻀﻳأ ﻢﺴﻘﻨﻳ ﻢﻫ و لﻮﺼﻔﻟا ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻰﻠ
. ﺬﻴﻣﻼﺘﻟ ﺔﺠﻴﺘﻨﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا حﺮﺸﺗ ﺪﻗو
ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌﺎﺑ ﱐﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا ﰲ و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا
ﱄﺎﺘﻟا لوﺪﳉا ﰲ ﺎﻤﻛ
لوﺪﺠﻟا ٣
: ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﺞﺋﺎﺘﻧ
ةﺮﻤﻨﻟا ﺔﻤﻴﻘﻟا ﻦﻣ ﺔﻋﻮﻤﺠﻣ
حﺎﺠﻨﻟا لﺪﻌﻣ
ﺔﻤﻴﻘﻟا ﺔﻣﻼﻌﻟا
١ ٨٥
– ١٠٠ اﺪﺟ ﺪﻴﺟ
أ
صﺎﺨﺷا ﺔﻴﻧﺎﲦ
٢ ٧٠
– ٧٩ ﺪﻴﺟ
ب
ﺺﺨﺷ ﺮﺸﻋ ثﻼﺛ
٣ ٦٠
– ٦٩ ﻞﻴﲨ
ج
نﺎﻨﺛا ﲔﺼﺨﺷ
٤ ٥٦
– ٥٩ ﺺﻗﺎﻧ
د
ﺪﺣاو ﺺﺨﺷ
٥ ﻦﻣ ﺺﻗﺎﻧ ٥٥
دودﺮﻣ
ه
-
حﺮﺸﻟا ﰲ ﺎﻤﻛ ﱐﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا ﰲ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﺔﺠﻴﺘﻨﻟ ﻪﺘﻐﻴﺻ وأ ﻩﺰﻣر ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﻞﻤﻌﺘﺴﺗ و :
س = وأ لﻮﺼﶈا ﻢﻴﻘﻟا
ر = ﺢﻴﺤﺻ ﺔﺑﺎﺟا
S = R - w
١١
و = ﺄﻄﳐ ﺔﺑﺎﺟا
ﺔﻤﻴﻘﺑ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا نأ تﺪﺟﻮﻓ ﺎﳍوﺪﺟ ﻦﻣ )أ
( ﺔﻤﻴﻘﺑ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا نأ و ،صﺎﺨﺷأ ﺔﻴﻧﺎﲦ ﻢﻫ
) ب ( و ،ﺺﺨﺷ ﺮﺸﻋ ثﻼﺛ ﻢﻫ ﺔﻤﻴﻘﺑ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا نأ
) ج ( نأ ﰒ نﺎﻨﺛا ﲔﺼﺨﺷ ﺎﳘ
ﺔﻤﻴﻘﺑ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا )
ه ( ﺪﺣاو ﺺﺨﺷ .
ﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ﺎﻫﺬﻴﻣﻼﺘﻟ ﺔﻳﻮﺌﻣ ﺔﺒﺴﻧ و ﺔﻴ
ﱄﺎﺗ ﺎﻤﻛ ﻪﺘﻐﻴﺻ وأ ﻩﺰﻣر ﻞﻤﻌﺘﺴﺗ :
f x 100 % p =
N
ﺔﻤﻴﻗ ﺪﺟﻮﻴﻓ اﺪﺟ ﺪﻴﺟ
ف = ٨ x ١٠٠٪
= ٣،٣٣٪
٢٤
ﺔﻤﻴﻗ ﺪﺟﻮﻴﻓ ﺪﻴﺟ
ف = ١٣ x ١٠٠٪
= ٢،٥٤٪
٢٤
ﺔﻤﻴﻗ ﺪﺟﻮﻴﻓ ﻞﻴﲨ
ف = ٢ x ١٠٠٪
= ٣،٨٪
٢٤
ﺔﻤﻴﻗ ﺪﺟﻮﻴﻓ ﺺﻗﺎﻧ
ف = ١ x ١٠٠٪
= ٢،٤٪
٢٤
٣ .
ثاﺮﺘﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﺬﻴﻔﻨﺗ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا عﺎﻄﺘﺳﺎﺑ
ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﻤﻟا ﻲﻓ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﻤﺑ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ١ ( ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ﺬﻴﻣﻼﺘﻠﻟ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا عﺎﻄﺘﺳﺎﺑ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﰲ ﺬﻔﻨﻳ ﱵﻟا ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا )
ﱐﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا (
ﺪﻬﻌﲟ ﻲﻫ ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ
ﻦﳒوﺪﻨﺑ وأ ﻦﻧﻮﺘﻳو ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا و تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺗ ﺎﻬﻴﻓ ﱵﻟا ﻞﺼﻔﻟا ﰲ ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﻩﺬﻫ ﺬّﻔﻨﻳ .
ذﺎﺘﺳﻷا ﻢﻬﻤّﻠﻌﻳ .
يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﻣ ﰲ ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﻩﺬﻫ ﻞﻤﻌﺘﺴﻳ
ا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟﺎﺑ ﺎﻫﺬّﻔﻨﻳ نﻵا ﱴﺣ ﻰﺿﺎﳌا نﺎﻣز ﻦﻣ ﺞﻧوﺪﻨﺑ ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟ
ﺔﺻﺎﺧ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا .
مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ يأ ﺚﺤﺒﻟا ﺔﻧﺎﻜﻣ ﰲ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﺪﻫﺎﺸﺗ
ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﻩﺬﻫ ﻞﻤﻌﺘﺴﻳ ذﺎﺘﺳﻷا ﲑﺜﻛ نأ ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ .
ﻦﳒوﺪﻨﺑ وأ ﻦﻧﻮﺘﻳو ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا أﺪﺒﻳ
بﺎﺘﻜﻟا ءﻞﻣ حﺮﺸﻳ ﻩﺮﺧآ و ﻪﲨﺮﺗ ﻂﻌﻳ ﰒ بﺎﺘﻜﻟا ةءاﺮﻘﺑ .
ﻟا ﻊﻤﺘﺴﻳ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘ
١٢
حﺮﺷ ﻦﻣ ﺔﻤﻬﳌا ﺎﻣ ﻞﻛ ﺎﻀﻳأ ﻢﻬﺒﺘﻜﻳ و ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﰲ ﺎﻨﻌﳌا ﻢﻬﺒﺘﻜﻳ و ﻢﻫذﺎﺘﺳا ذﺎﺘﺳﻷا . ﺪﻋاﻮﻘﻟا ةرﻮﻛﺬﻣ ﺔﻤﻬﻣ ﺔﺑﺎﺘﻛ ﻰﻤﺴﻳ .
و ذﺎﺘﺳﻷا ﲔﺑ لاﺆﺴﻟا ﺔﻴﻠﻤﻋ ﻊﻘﻳ ﰒ
تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا وأ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا .
ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﺐﺘﻜﻳ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و
ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﺔﲨﺮﺗ ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ
ﻨﻳﺪﻟا ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ نﻮﺠﻴﻓ بﺮﻋ ﺔﺑﺎﺘﻜﺑ
. نﻮﺠﻴﻓ بﺮﻋ ﺐﺘﻜﻳ
ﻪﺣﺮﺷ و ﻪﲨﺮﺗ و ﻪﻠﻜﺷ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻞﻤﺘﺸﻳ ﱴﺣ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻦﻣ بﺮﻌﻟا ﺔﺑﺎﺘﻛ ﺖﲢ ﺎﻤﻬﻣ . ﺔﻤﻬﻣ ﺔﻤﻴﻗ ﻢﳍ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻠﻟ وأ ﺬﻴﻣﻼﺘﻠﻟ ،ﻚﻟاﺬﻠﻓ .
ﻢﻴﻠﻌﺗ ضاﺮﻏﻷا و
ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟ
ﱄﺎﻳ ﺎﻤﻛ
١ .
،ﺔﻏﻼﺒﻟا ﺪﺟو ٢ . ﺳﻷا ﺪﺟو
،بﻮﻠ
٣ .
،فﺮﺼﻟا و ﻮﺤﻨﻟا ﻢﻠﻌﺘﻳ ٤ . و ،ﺐﻴﺼﳌا بﻮﺼﻘﳌا ﺪﺟو
٥ . ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻦﻣ ﺔﻤﻴﻘﻟا ﺪﺟو .
ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﱃا ﻪّﺟﻮﻳ رﻮﻛﺬﳌا ضاﺮﻏﻷا ﻞﻛ ﻦﻣ .
٢ ( ﻟا ﻐﻠﻟا تارﺎﻬﻤ ﻳﻮ
ﺔ
ﻧﻮﺘﻳو ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﺎ
ﰲ ﺪﺟﻮﺗ ﱵﻟا ﻦﳒوﺪﻨﺑ وأ ن رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا
ﰲ عﺎﻤﺘﺳﻹا ةرﺎﻬﻣ لﺎﻤﻌﺘﺳﺎﺑ ﻲﻫ ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا ةﺮﳌا لوا
. ﺪﻗ
و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻊﻤﺘﺴﻳ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا لوا ﰲ ﻢﻫذﺎﺘﺳا ﺪﻨﻋ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻦﻣ ةءاﺮﻘﻟا ءﻞﻣ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا
.
ﺎﻤﻠﻛ ﻞﻛ ﻦﻣ ﲎﻌﳌا ﺢﺼﻳ ﱴﺣ ذﺎﺘﺳﻷا ﻆﻔﻟ عﺎﻤﺘﺳﻹ ﻢﻫﺪﻌﺘﺴﻳ و ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ت
.
ﱐﺎﺜﻟا ﺐﻴﺗﱰﻟا ﰲ ﱵﻟا مﻼﻜﻟا ةرﺎﻬﻣ ﻲﻫ ﺔﻴﻟﺎﺘﻟا ﺔﻴﻠﻤﻌﻟا و .
تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻠﻟ
رّﺮﻜﻴﻟ ذﺎﺘﺳﻷا ﱃا ﻰﺟﺮﻳ ،ذﺎﺘﺳﻷا ﺪﻨﻋ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﰲ ﺔﻤﻠﻜﻟا ةءاﺮﻗ ﺎﳛﺮﺻ ﻊﻤﺴﻳ ﻦﻟ ﱵﻟا ةرﻮﻛﺬﳌا ﺔﻤﻠﻜﻟا ﻦﻌﻣ .
،ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﰲ ةرﻮﻛﺬﻣ ﺔﻤﻠﻛ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا وأ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﺮﻛﺬﻳ ﱴﺣ
ﺢﻳﺮﺻ ﲑﻏ ﻢﺴﻗ ذﺎﺘﺳﻷا ﻢﻬﻔﻳ .
ﰲ ةرﻮﻛﺬﳌا ﺔﻤﻠﻜﻟا ﻒﻳﺮﺼﺗ ﺮﻛﺬﻟ ﻩﺬﻴﻣﻼﺗ ذﺎﺘﺳﻷا ﺮﻣﺄﻳ و
١٣
نﺎﻜﻣﻷﺎﺑ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا .
ﺬﻴﻣﻼﺗ ذﺎﺘﺳﻷا عﺪﻳ نﻷ ،مﻼﻜﻟا ةرﺎﻬﻣ ﻦﻣ ﺔﻴﻠﻤﻋ ﻲﻫ ﻩﺬﻫ و
ةﺮﺷﺎﺒﻣ ﲑﻏ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻆﻔﳊ .
اﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻦﻣ ءﻞﻣ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا أﺮﻘﻳ ،ﲔﺘﻴﻠﻤﻌﻟا ﻩﺬﻫ ﺪﻌﺑ ث
. ﻩﺬﻫ و
ةءاﺮﻘﻟا ةرﺎﻬﻣ يأ ﺔﻐﻠﻟا تارﺎﻬﻣ ﻦﻣ ﺚﻟﺎﺜﻟا ﻢﺴﻘﻟا ﻦﻣ ﺔﻴﻠﻤﻋ .
ةدﺎﻣ ةءاﺮﻗ ذﺎﺘﺳﻷا ﻊﻤﺘﺴﻳ
ﺎﺤﻴﺤﺻ ﺎﺤﻴﺼﻓ ﻩﺬﻴﻣﻼﺗ ﻦﻣ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ .
ﻦﻣ ﻊﺑاﺮﻟا ﻢﺴﻘﻟا يأ ﺔﺑﺎﺘﻜﻟا ةرﺎﻬﳌ ﻞﺑ
ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﺔﻴﻠﻤﻋ ﻞﻛ ﰲ نﻷ ﻢﻠﻌﺘﻳ نأ ذﺎﺷ ،ﺔﻐﻠﻟا تارﺎﻬﻣ ﻧ ﺪﻬﻌﲟ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻠﻤﻌﻟا ﻩﺬﻫ ﻰﻠﻋ ءﺎﻬﺘﻧا ﺪﻗ ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮ
.
ه
. ﻟا ﺔﺻﻼﺨ ﺜﲝ ﻰﻠﻋ ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﺺﻠﺨﺘﺴﺗ ﺎﻬﺘ
ناﺪﻴﳌا ﰲ تﺎﻧﺎﻴﺒﻟا ﻞﻴﻠﲢ و :
١ . ﰲ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا و ذﺎﺘﺳﻷا ﲔﺑ ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ﺔﻴﻠﻤﻋ ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻢﻴﻠﻌﺗ ﺬﻴﻔﻨﺗ
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا )
ﱐﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا (
مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ وأ ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا أﺮﻘﻳ ﰒ ،ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻦﻣ ﺔﺑﺎﺘﻜﻟا ﺢﺘﻔﺑ وأ بﺎﺘﻜﻟا ﺢﺘﻔﺑ
ذﺎﺘﺳﻷا حﺮﺸﻳ و ﻪﺘﲨﺮﺗ و ﻪﻠﻜﺸﺑ ذﺎﺘﺳﻷا ﻩأﺮﻘﻳ ﰒ ،ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا ﻪﺌﻠﻣ . ﺎﻣ ﻞﻛ ﻢﻬﺒﺘﻜﻳ و ذﺎﺘﺳﻷا ﻦﻣ ﺎﺣﺮﺷ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﻊﻤﺘﺴﻳ
ﻢﻬﻤﻬﻔﻳ ﻻ يﺬﻟا ﺎﻣ ﻢﻬﻠﺌﺴﻳ و ﺔﻤﻬﻣ .
ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ ﻦﻣ ةدﺎﳌا ةءاﺮﻘﺑ ﻢﺘﺘﳜ و
ﻞﺼﻔﻟا ﰲ تاﺬﻴﻤﻠﺘﻟا و ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا ﺪﻨﻋ .
و ﺢﻴﺼﻔﻟﺎﺑ نوؤﺮﻘﻳ ﻢﻫﺮﺜﻛأ ﺪﻗ و
ﻢ ءاﺮﻘﺑ ﺺﻗﺎﻧ ﺮﺧﻵا ٢ . ﺬﻴﻣﻼﺘﻟا عﺎﻄﺘﺳا ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ
ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ )
ﱐﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا (
ﺪﻬﻌﲟ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا رﻮﻧ ﻟا لﺎﳊا ﻰﻠﻋ يﺮﳚ
ﺔﻴﻄﺳﻮ .
ﱄﺎﺗ ﺎﻤﻛ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ ﺎﻫﺬﻴﻣﻼﺘﻟ ﺔﻳﻮﺌﻣ ﺔﺒﺴﻧ و :
صﺎﺨﺷا ﺔﻴﻧﺎﲦ )
٨
= ( ٣٪
، ٣٣
ﺺﺨﺷ ﺮﺸﻋ ثﻼﺛ )
١٣
= ( ٢،٥٤٪
نﺎﻨﺛا ﲔﺼﺨﺷ )
٢
= ( ٣٪
، ٨
١٤
ﺪﺣاو ﺺﺨﺷ )
١ (
= ٢،٤٪
٣ . ثاﱰﻟا ﺐﺘﻛ عاﻮﻧأ ﺔﻴﻨﻳﺪﻟا ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا ﺔﺳرﺪﳌا ﰲ
) ﱐﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا (
رﻮﻧ ﺪﻬﻌﲟ
ﺞﻧوﺪﻨﺑ يﺮﺳ تﺎﻨﺒﻟا و ﲔﻨﺒﻠﻟ مﻼﺳﻹا بﻮﺘﻜﳌا ﺔﻟﺎﺳﺮﻟا ﻩﺬﻫ ﰲ ﺚﺤﺒﺗ يﺬﻟا
ﺔﺒﺗﺎﻜﻟا ﰲ .
ﻲﻠﻳ ﺎﻤﻛ ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺪﻬﻌﳌا ﰲ رﻮﻛﺬﳌا ﺐﺘﻜﻟا ﺎﻣأ :
ﻲﻫ
١ ( ﻪﻘﻔﻟا ﻢﻠﻋ عاﻮﻧأ
٢ ( ﺪﻴﺣﻮﺘﻟا ﻢﻠﻋ عاﻮﻧأ
٣ ( فﻮﺼﺘﻟا ﻢﻠﻋ عاﻮﻧأ
٤ ( فﺮﺼﻟا و ﻮﺤﻨﻟا ﻢﻠﻋ عاﻮﻧأ
.
ﻊﺟاﺮﻤﻟا :
ﰲ ﻊﺟاﺮﳌا ،ﺎﻄﻋ ﺪّﻤﳏ ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ،ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺲﻳرﺪﺗ
) ﺮﺸﻨﻠﻟ بﺎﺘﻜﻟا ﺰﻛﺮﻣ :
٢٠٠٥ ( ،
ص . ٢٨٢ .
،ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ﺎﻴﺟﻮﻟﻮﻨﻜﺗ و ﻢﻠﻌﺘﻟا ،ﺮﺑﺎﺟ ﺪﻴﻤﳊا ﺪﺒﻋ ﺮﺑﺎﺟ )
ةﺮﻫﺎﻘﻟا : ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻀﻬﻨﻟا راد ,
١٩٨٢ (
مﻮﻬﻔﳌا ،ﺔﻳﻮﺑﱰﻟا ﺞﻫﺎﻨﳌا ،ﺔﻨﻳﺎﻄﺑ ﺰﻳﺎﻓ قزر -
ﺮﺻﺎﻨﻌﻟا -
ﺲﺳﻷا - ﺎﻬﻋاﻮﻧأ - ،ﺮﻳﻮﻄﺘﻟا )
نﺎﻤﻋ -
درﻷا نا : ،ﻲﳌﺎﻌﻟا ﺐﺗﺎﻜﻠﻟ اراﺪﺟ ٢٠٠٦
(.
ﺎ دﺎﻣ ،ﺔﺜﻳﺪﳊا ﺔﻴﺑﱰﻟا ،ﺰﻳﺰﻌﻟا ﺪﺒﻋ ﱀﺎﺻ -
ﺎﻬﺋدﺎﺒﻣ - ﺔﻴﻠﻤﻌﻟا ﺎ ﺎﻘﻴﺒﻄﺗ )
قﺮﻃ و ﺔﻴﺑﱰﻟا
ﺲﻳرﺪﺘﻟا (
،ﺚﻟﺎﺜﻟا ءﺰﳉا )
ﺔﻜﻣ : ،فرﺎﻌﳌا راد ١١١٩
ﻫ/
١٩٦٩ م(
ﺎﻬﻤﻴﻠﻌﺗ و ﺔﻴﳊا تﺎﻐﻠﻟا ﻢﻠﻌﺗ ،ﰊﺮﻌﻟا ﺪﻴ ا ﺪﺒﻋ حﻼﺻ ،
) توﲑﺑ : ،نﺎﻨﺒﻟ ﺔﺒﺘﻜﻣ
١٩٨١ (.
ﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا نﻮﻨﻓ ،ةرﻮﻛﺬﻣ ﺪﲪأ ﻲﻠﻋ ،ﺔﻴﺑ
) ةﺮﻫﺎﻘﻟا : ﺮﻜﻔﻟا راد ،
٢٠٠٢ (
Abdul Hamid, Pembelajaran Bahasa Arab, (Malang: UIN Malang Press, 2008) Abdurrahman Saleh, Pedoman Pembinan Pondok Pesantren, (Jakarta:
Departemen Agama RI, 1982)
Abdurrahman Wahid, Menggerakkan Tradisi: Esai-esai Pesantren, (Yogyakarta:
LKiS, 2001).
١٥
Afdol Tharik, Alternatif Kognitif Pembelajaran Bahasa Arab Berbasis Kompetensi, (Jakarta: UI Press, 2011).
Azyumardi Azra, Pendidikan Islam Tradisi dan Modernisasi Menuju Millennium Baru, (Jakarta: Logos Wacana Ilmu, 2002), Cet ke-IV
Chozin Nasula, Pesantren Masa Depan, (Jakarta: Pustaka Hidayat, 2000) Daryanto S.S, Kamus Bahasa Indonesia Lengkap (Surabaya: APOLLO, 1997) Departemen Agama RI, Pondok Pesantren dan Madrasah Diniyah Pertumbuhan
dan Perkembangannya, (Jakarta: Direktorat jenderal Kelembagaan Agama Islam, 2003)
Dimyati dan Mudjiono, Belajar dan Pembelajaran, (Jakarta: PT. Rineka Cipta, 2006)
Endang Turmudi, Perselingkuhan Kiai dan Kekuasaan, (Yogyakarta: LKiS, 2004) Ensiklopedi Islam, (Jakarta: PT. Ichtiar Baru Van Hoeve, 2000)
http://kateglo.bahtera.org/index.php?phrase=informan&mod=dictionary&search=
Cari, 031-10-2014.
Lexy J. Moleoeng, Metodologi Penelitian Kualitatif, (Bandung: Remaja Rosda Karya, 2002)
M.Arifin, Ilmu Pendidikan Islam (Jakarta : Bumi Aksara, 1993)
Matthew B. Miles & A. Michael Huberman, Analisis Data Kualitatif (Buku Sumber Tentang Metode-metode Baru), alih bahasa Tjetjep Rohendi Rohidi, (Jakarta: UI-Press, 2009)
Muhaimin, dkk, Paradigma Pendidikan Islam, Upaya Mengefektifkan Pendidikan Agama Islam Di Sekolah, (Bandung: Rosdakarya, 2001)
Muhaimin, Pemikiran Pendidikan Islam, (Bandung: Trigenda Karya, 1993)
Mujamil Qamar, Pesantren dari Transformasi Metodologi Menuju Demokrasi Institusi, (Jakarta: Erlangga)
Mulyasa dalam Strategi Pembelajaran Pendidikan Agama Islam berbasis PAIKEM, Ismail SM (Semarang: RaSAIL ,2011)
Nazarudin Rahman, Manajemen Pembelajaran (Implementasi Konsep, Karakteristik dan Metodologi Pendidikan Agama Islam di Sekolah Umum), (Yogyakarta: Pustaka Felicha, 2009)
Nurcholish Madjid, Modernisasi Pesantren, (Jakarta: Ciputat Press, 2002),
Radliyah Zaenudin, Metodologi dan Strategi Alternatif Pembelajaran Bahasa Arab, (Yogyakarta: Pustaka, 2005)
Ridwan Sakni, Pengembangan Sistem Evaluasi Pendidikan, (Palembang: IAIN Raden Fatah Press, 2009)
Sa’id Aqiel Siradj, dkk. Pesantren Masa Depan, (Cirebon: Pustaka Hidayah, 2004)
Zamakhsyari Dhofier, Tradisi Pesantren Studi tentang Pandangan Hidup Kiai, (Jakarta: LP3ES, 1994)
