DERLEYENLER
Prof.Dr. İzzet Öztürk
Doç.Dr. İbrahim Demir
Dr. Mahmut Altınbaş
Yard.Doç.Dr. Osman A. Arıkan
Doç.Dr. Talat Çiftçi
Prof.Dr. İsmail Çakmak
Doç.Dr. Levent Öztürk
KOMPOST EL KİTABI
İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ
ÇEVRE KORUMA VE ATIK MADDELERİ
DEĞERLENDİRME SANAYİ VE TİCARET A.Ş.
ÖNSÖZ
Kompostlaştırma metodu son 20 yılda organik tarım faaliyetinin başlamasıyla gündeme gelmiştir. Ancak kırsal kesimde yaşayan ve tarımla uğraşan kesim uzun süredir kompostun sağlıklı bir yöntem olduğunun farkındadır. Kompostlaştırma çok küçük alanlarda yapılabilir ve elde edilen ürün çiçekçilik ve tarımda kullanılabilir. Küçük ölçekli kompostlaştırma ev ve apartmanların bahçelerinde de yürütülebilir. Bu durumda organik katı atıktan oluşturulacak yığının nereye kurulacağı, hangi malzemelerin ilave edileceği ve nasıl işletileceğinin bilinmesi gerekir. Kompost reaktörlerinin oturma bankı veya sandık şeklinde tasarlanması da mümkündür.Araştırmalar, kompostun bitkileri hastalıklardan ve zararlı böceklerden koruduğunu kanıtlamıştır. Kompost, bitkiler için gerekli olan su ve havanın toprak tarafından tutulabilirliğini arttırmaktadır. Ayrıca kompost kullanılarak iyileştirilmiş topraklar baharda daha hızlı ısınarak bitkinin büyüme mevsimini uzatır. Çözünebilir kimyasal gübrelerin aksine kompost, içerdiği besi maddelerini bitkiye ihtiyaç duyduğu şekilde yavaşça verir.
Bu El Kitabı hem evde kompostlaştırma hem de sahada büyük ölçekte farklı atıkların kompostlaştırılması için tasarlanmıştır. Yedi bölüm olarak hazırlanan bu kitapta, hızlı ve kolay bilgi edinilmesi hedeflenmiştir. Kompost El Kitabının içerdiği diğer önemli konular:
- Kompost prosesinde kullanılan araçların güç gereksinimi ve kapasitelerini gösteren bir ekipman tanıtım tablosu,
- Aktarmalı yığın teşkili ve şeklini gösteren diyagramlar, - Kompost prosesinde en sık kullanılan maddelerin özellikleri, - İlk kez kompost yapacaklar için özel bir Bölüm,
- En uygun atık karışımını hazırlamak, kompost kullanımını tahmin etmek ve genel laboratuvar dönüşümleri için tablo ve örnekler,
- Kompost prosesinde en sık karşılaşılan problemler için çözüm anahtarı, - Kompost alanı büyüklüğünün hesabı,
- Koku, yüzeysel akış, toz ve hastalık taşıyıcı organizmaların sebepleri ve kontrolü, - Kompostun kullanım alanları ve uygulama şekilleri.
Eserin bu içerik ile kompost tesisi tasarımı yapan mühendislerin ve tesisleri işleten elemanların kullanacağı rehber niteliğinde temel bir Türkçe kaynak olacağı düşünülmüştür. Kitapta, Composting for municipalities planning and design considerations (NRAES-94), On-farm composting handbook (NRAES-54), Field guide to on-On-farm composting (NRAES-114), Easy compost (Broklyn Botanic Garden Publ.)’den geniş ölçüde yararlanılmıştır. Bu yüzden ilgili ana kaynakların yazar ve yayınevlerine şükranlarımızı sunarız. Kitap metninin yazımı ile şekil ve örneklerin düzenlenmesindeki katkıları dolayısıyla Çevre Mühendisliği Bölümü öğrencileri Derya Ayral, Emel Topuz ve Tuba Işık ile Çevre Mühendisi Hande Tezer’e teşekkürü borç biliriz. Kompost el kitabnı hazırlanması fikrinin gerçekleşmesindeki teşvikleri dolayısıyla önceki İBB Çevre Koruma ve Geliştirme Daire Başkanı Sn. Mahmut Güven ile İSTAÇ A.Ş. Genel Müdürü Sn. H. Osman Akgül ve Proje Geliştirme Müdürü Sn. Şenol Yıldız’a teşekkürü borç biliriz.
ŞEKİL LİSTESİ vii TABLO LİSTESİ ix 1. GİRİŞ 1 1.1. Kompost Prosesi 1 1.2. Kompostlaştırmanın Tarihçesi 3 1.3. Kompostun Faydaları 5 1.3.1. Belediyelere faydaları 5 1.3.2. Kompostun kullanıcılarına faydaları 5 1.3.3. Tarımsal faydaları 5 1.4. Kompost Kullanımları 6 1.5. Kompost Sınıfları 6 1.6. Kompostun Uygulama Alanları 6
2. UYGULANAN YAYGIN KOMPOSTLAŞTIRMA METOTLARI 9
2.1. Pasif ya da Açık Yığında Kompostlaştırma 9 2.2. Aktarmalı Yığın 10 2.3. Havalandırmalı Statik Yığınlar 11 2.4. Reaktörde Kompostlaştırma 13 2.4.1. Piston akımlı dikey reaktör 14 2.4.2. Piston akımlı yatay tank 14 2.4.3. Silo tipi kompost reaktörü 15 2.4.4. Döner yatay tambur 15 2.4.5. Yatay ve üzeri açık dikdörtgen tank 16 2.4.6. Karıştırmalı dikey reaktör 17 2.4.7. Karıştırmalı dikdörtgen yataklar 17 2.5. Kolay Uygulanabilen Kompost Metotları 18 2.5.1. Çukur kompost yöntemi 21 2.5.2. Kanal kompostu 21 2.5.3. Çöp kapları (çürütücü) ile kompostlaştırma 22 2.5.4. Yüzeysel kompostlaştırma 22 2.5.5. Yeşil atıkların kompostlaştırılması 22 2.5.6. Yerinde çimlerin kompostlaştırılması 22 2.5.7. Bitki köklerine yapılan yüzey kompost işlemi 22 2.5.8. Solucan ile kompostlaştırma 22 2.5.9. Bank veya sandık tipi kompost düzenekleri 23 2.5.10. Küçük alanlarda kompost sistemleri 24
3. KOMPOSTLAŞTIRMADA UYGULANAN İŞLEMLER VE KULLANILAN
EKİPMANLAR 26
3.1. Kompost Karışımının Hazırlanması 26 3.2. Öğütme ve Parçalama 26
3.3. Kompost Taban Alanının Oluşturulması 29 3.4. Karıştırma ve Yığın Oluşturma 29 3.5. Aktif Kompostlaştırma (Hızlı Fermentasyon) 35 3.6. Yığın Çevirme Ekipmanları 36 3.7. Havalandırma 38 3.8. Kompostun Olgunlaştırılması 43 3.9. Eleme 44 3.10. Depolama ve Paketleme 47 3.11. Ürün Kalitesinin İyileştirilmesi 47 3.12. Paketleme 48
3.13. Kolay Kompostlaştırma için Kullanılan Ekipmanlar ve Prosesler 48
4. HAMMADDELER VE EN İYİ KOMPOST KARIŞIMININ FORMÜLÜ 51
4.1. İlk Kez Kompostlaştırma Yapacaklara Tavsiyeler 51 4.2. Hammaddeler 51 4.2.1. Doğru malzemeler 51 4.2.2. Kullanılmaması gereken malzemeler 52 4.2.3. Kompost hammaddesi olarak hayvan dışkısı 52 4.2.2. Su muhtevası ve karbon/azot (C/N) oranını ayarlama 54 4.2.3. Gözenekliliğin önemi 54 4.2.4. Hacim arttırıcı maddeler 55 4.2.5. Yığın sıcaklığının önemi 56 4.2.6. Katkı maddeleri 56 4.2.7. Koku problemi 57 4.2.8. pH ayarlaması 57 4.2.9. Labaratuvar analiz sonuçlarına göre yapılan hesaplamalar 57 4.2. Formül Yapımı 58 4.2.1. Nemin ayarlanması 58 4.2.2. Besin içeriğinin ayarlanması 60 4.2.3. Ağırlık oranlarını hacim oranlarına çevirme 62
5. PROSES KONTROLÜ VE DEĞERLENDİRME 67
5.1. Proses Kontrolü 67 5.1.1. Biyolojik aktivitenin kontrolü 67 5.1.2. Patojenlerin kontrolü 70 5.2. Prosesin Değerlendirilmesi 71 5.2.1. Olgunlaşma sürecinin belirlenmesi 72 5.2.2. Numune alma ve laboratuvar testleri 73 5.2.3. İzleme ve kayıt tutma 74 5.2.3. Sorun giderme 75
6. KOMPOST PROSES ALANININ SEÇİMİ ÇEVRE YÖNETİMİ
6.2. Çevre Yönetimi 87 6.2.1. Koku kontrolü 87 6.2.2. Yüzeysel akış ve sızıntı suyu kontrolü 91 6.2.3. Vektör kontrolü 93 6.2.4. Toz kontrolü 94 6.2.5. Gürültü kontrolü 94 6.3. Güvenlik ve Kaza Önleme 95 6.3.1. İşçi sağlığı 95 6.3.2. Saçılmalar ve biriken sular 96 6.3.3. Yangınlar 97
7. KOMPOSTUN KULLANIMI 98
7.1. Toprağın Verimliliğinin İyileştirilmesi 98 7.1.1. Topraktaki besin maddelerinin bitkilerin alabileceği elverişli formda tutulması 99 7.1.2. Doğru çiftçiliği özendirmek 100 7.2. En İyi Ticari Kompostu Seçmek 100 7.2.1. Bahçe atıklarından yapılan kompost 101 7.2.2. Arıtma çamurlarından yapılan kompost 101 7.2.3. Hayvan dışkılarından yapılan kompost 101 7.2.4. Kentsel katı atıklardan yapılan kompost 101 7.3. Kompost Ürününün Özellikleri 102 7.3.1. Organik madde içeriği 102 7.3.2. Besin maddesi içeriği 103 7.3.3. Stabilite 103 7.3.4. Patojenler ve zararlı tohumlar 103 7.3.5. Partikül boyutu ve yapısı 103
7.3.6. pH 103
7.3.7. Su tutma kapasitesi 104 7.3.8. Su muhtevası 104 7.3.9. Yoğunluk 104 7.3.10. Kompostun bitki yetiştiriciliğinde kullanılabilirliği 104 7.3.11. Çözünmüş tuz içeriği 104 7.3.12. İz elementler 105 7.3.13. Ayrışamayan maddeler 105 7.4. Kompostun Tarımda Kullanımı 105 7.4.1. Arazide besin maddesi ve toprak iyileştirici olarak kullanımı 107 7.4.2. Bahçe ürünlerinde hastalıkların yok edilmesi amaçlı kullanımı 107 7.4.3. Çiftliklerde mera oluşturmak amaçlı kullanımı 108 7.4.4. Meyve üretiminde bitki köklerini korumak amaçlı kullanımı 109 7.5. Kompostun Sonbaharda Kullanımı 109 7.6. Kompostun Mevsimsel Kullanımı 109 7.7. Toprak İyileştiricisi Olarak Kompost 110 7.8. Toprak Şartlandırıcı Olarak Kompost 110 7.9. Kompostun Arazide Uygulanma Oranları 110 7.10. Komposttan Besi Maddesi Açığa Çıkması 112
EK A. Laboratuvar Analiz Sonuçlarının Raporlanması 116 EK B. Yığın ile ilgili Bilgilerin Kaydedilmesi ve Raporlanması 117
Şekil 1.1. Model kompost tesisi işletim birimleri 2
Şekil 1.2. Kompost sınıflandırılması ve kullanım alanları 7
Şekil 2.1. Pasif ya da açık yığında kompostlaştırmada doğal havalandırma 9
Şekil 2.2. Hayvan dışkılarının kompostlaştırılmasında kullanılan pasif
havalandırmalı aktarmalı yığın 10
Şekil 2.3. Aktarmalı yığında kompostlaştırma 11
Şekil 2.4. Havalandırmalı statik yığın 12
Şekil 2.5. Havalı statik yığının yerleşim planı ve boyutları 12
Şekil 2.6. Hücre eklemeli havalandırmalı statik yığının yerleşim planı ve
boyutları 13
Şekil 2.7. Piston akımlı dikey reaktör 14
Şekil 2.8. Piston akımlı yatay tank 15
Şekil 2.9. Silo tipi kompost reaktörü 15
Şekil 2.10. Döner yatay tambur 16
Şekil 2.11. Yatay ve üzeri açık dikdörtgen tank 16
Şekil 2.12. Karıştırmalı dikey reaktör 17
Şekil 2.13. Dikdörtgen karıştırma yatakları 18
Şekil 3.1. Besleme haznesi geniş olan öğütücüler 28
Şekil 3.2. Makaslı parçalayıcı 28
Şekil 3.3. Bantlı tip kesmeli parçalayıcı 29
Şekil 3.3. Örnek bir kompost tesisi tabanı inşaası ve drenajı 29
Şekil 3.4. Kova hazneli yükleyici ile karıştırma ve yığın oluşturma 29
Şekil 3.5. Geometriye bağlı aktarmalı yığın çeşitleri ve boyutları 31
Şekil 3.6. Yığın çeşitlerine bağlı bırakılması tavsiye edilen mesafeler 32
Şekil 3.7. Yığınları oluşturmada kullanılan damperli kamyon 34
Şekil 3.8. Tek taraflı boşaltım yapan ve harman döveni tipli savurmalı karıştırıcı 34
Şekil 3.9. Karıştırmak için kullanılan yoğurucu değirmen 35
Şekil 3.10. Burgu tipli kesikli karıştırıcı 35
Şekil 3.11. Aerobik kompost prosesi 36
Şekil 3.12. Aktarmalı yığın çevirici ekipmanları – I 37
Şekil 3.13. Aktarmalı yığın çevirici ekipmanları – II 38
Şekil 3.14. Havalandırmalı statik yığın için sıcaklık sensörünün konumu 39
Şekil 3.15. Havalandırmalı statik yığın için havalandırma borusunun özellikleri 40
Şekil 3.16. Yığın boyunca hava dağılım modeli 41
Şekil 3.17. Havalandırmalı statik yığının boyunu arttırmak için havanandırma
borusunun ikiye ayrılmasıyla oluşturulan yerleşim planı 41
Şekil 3.18. Emme tipli havalandırma sisteminde kulanılan 200 L’lik yoğunlaştırıcı 42 Şekil 3.19. Kompost prosesinde zamana bağlı tipik sıcaklık ve oksijen
konsantrasyonundaki değişim 44
Şekil 3.20. Döner tambur elek 46
Şekil 3.21. Titreşimli elek 46
Şekil 3.22. Depolanan kompostun önden yüklemeli makinalar ile yerinin
değiştirilmesi 47
Şekil 3.23. Bitmiş kompost ürünün depolanması 47
Şekil 4.1. Katı partiküllerin ayrışması 55
Şekil 5.1. Su muhtevasının kontrolü için oluşturulan yığın şekilleri 68
Şekil 5.2. Kompostta gözlenen yararlı makrofauna 70
Şekil 5.4. Oksijen analiz cihazı 77
Şekil 6.1. Örnek kompost proses alanı ve çevresi 82
Şekil 6.2. Örnek kompost yerleşim alanı ve drenaj şeması 84
Şekil 6.3. Biyofiltrede hava akışı 91
Şekil 6.4. Toprak filtre kullanılarak kompost havasının arıtılması 91
Şekil 6.5. Kompost alanından toplanan yüzeysel akıştan gelen suların çim
filtrelerde arıtılması 93
Tablo 1.1. Kompostlaştırma için uygun organik katı atıklar 3
Tablo 1.2. Önemli kompost kullanım alanları 8
Tablo 3.1. Kompostta uygulanan işlemler ve kullanılan ekipmanlar 26
Tablo 3.2. Aktif kompostlaştırma için tavsiye edilen koşullar 27
Tablo 3.3. Yüksek parabolik yığınlara alınabilecek atık hacmi 33
Tablo 3.4. Alçak parabolik yığınlara alınabilecek atık hacmi 33
Tablo 3.5. Trapez yığınlara alınabilecek atık hacmi 33
Tablo 3.6. Üçgen yığınlara alınabilecek atık hacmi 33
Tablo 3.7. Havalandırma sisteminin özellikleri 40
Tablo 3.8. Havalandırmalı statik yığınlarda kullanılan havalandırma borularının
üzerindeki yaklaşık delik çapları ve delik aralıkları 41
Tablo 3.9. Eleme ve ayırma işlemleri için gerekli ekipmanlar 45
Tablo 4.1. Hammadde tipleri ve değerleri 53
Tablo 4.2. Taze dışkının üretimi ve özellikleri 54
Tablo 4.3. Kompostlaştırma için 2 hammadde olduğunda sadece su muhtevasını
kullanarak formül hazırlama 59
Tablo 4.4. Ağırlık oranlarını hacim oranlarına çevirmek için kullanılan yoğunluk
katsayıları 65
Tablo 4.5. Bazı ham maddelerin literatürde verilen özellikleri 66
Tablo 5.1. Dewar testi kullanılarak kompostun olgunlaşıp olgunlaşmadığına
dair bilgi veren sınıflandırma sistemi 70
Tablo 5.2. Kompost tesislerinde gözlenen patojen ve parazitlerin yok edilmesi ve
bunların giderilmesi için gerekli sıcaklık ve maruz kalacağı süre 72
Tablo 5.3. Kompost prosesinde patojen kontrolü için sağlanması gereken şartlar 72
Tablo 5.4. Sorun giderme kılavuzu 79
Tablo 6.1. Kompost tesislerinin hassas bölgelere tavsiye edilen uzaklıkları 83
Tablo 7.1. Kompostun nihai kullanımı için kalite rehberi 105
Tablo 7.2. Çeşitli uygulama derinlikleri için hektar başına m3 değerleri 112
