PENDIDIKAN PANCASILA
PANCASILA DALAM KONTEKS
KETATANEGARAAN
Rowland Bismark Fernando Pasaribu
9/14/2013
BAB 6
PANCASILA DALAM KONTEKS KETATANEGARAAN
REPUBLIK INDONESIA
"
* " )
! ) + , $- & " +"
, - ! % + %)
. & & & " / & $$ . )
# $%%$" & & ' & & (" & & & & &
)
& & " , & " & & ) & & , &
& # & & & /
& & & ) 0 # , & & & & & & &
& " & 1 1 " & & &
/ & #
& & 2 & & & & # & & , & & & & )
!
! & / & & " & ' ( & ' 3 ()
! ! " ! #
4)5)+) 6 & & # / & & & &
& & / , ) . & & & & & ) 7 & &
" & & & & & & &
2" 2" 2 '
& & " & & & & & () &
) , & & & '7 , " ()
! ! " $ % ! #
3 & & &
/ ) + 2 2 3 8 ) 0 & / &
)
$) , , , )
9) & )
) 7 2 & )
3 & & ,
& " 8
) : ! &
# # )
) / & ! 7
& & . )
/) , # ; & & 0 )' & , $%%%()
) 0 & & <7= )
& / &
'& () > # & 3 & , & 2 0 " & & &
& 0 )
& & ! ' ! !
(
+ & & & " &
8 ' ( & " ? '$( 7 " @ 9- & & :
" $ & ? '9( ,
, & & , & ) & " 7 & & " , &
" ) & & & )
-A :B & & ) & & ! )
& + 0 $%%$" &
& 9- " & 9 8 $ & '; $ ! &
> & & & 2 & & " & " & & " # & & "
# ) + &" & " " )
) )
& & & , & &) + & " " & )
, & & )
& & & " & & & & ) , "
, ' & (
! ) & '$( & # & : 0 " & , & " ) ! & & , #
& ) + / & # & - ! :
# " 0 & & & "
# & & / ) 2 & " 0 & , ) & 2 2 )
!(*
& , & & & & # 2 " & & 9- " &
$ & ) + & & & '+ 0 $%%$(" 2 & & # &
& & & ) & & 9-& 9 $ & )
+ 2 , & & , 8 ) / & &
, " & & & &
, )
$) "
& & " / & " & & & )
& & & & & &
" , & / & ) &
& & / , & ) &
& & & & & ' 2 () & & , & &
& " " " & & )
(
+ & & & ) & & / " &
& & # , & ) & # , &
> 0 4 ) 0 & & & & & )
( %
+ & & "
& D" &
D & , & )
& D & & & & & & & 8 )
! "
'& , & & ()
) ##$ % & '
# (
# $ % '
/) " & & 1))))) &
))))F
) ! " " & & 1))))
) * + , )
- )
.
) F) +
& D & & &
/ ' " - 8 : $()
-# ( ./) ,
) + + , ' , (
− ! G & )
− ! G , )
− ! G & & > 0 4 )
− ! D G & & / )
) + ' (
− ! G & )
− ! G & / @ &
− ! G #
− ! D G & & " , 5 / )
0# !(* ./) ,
+ / & & & / & 2 & E " 8
) & + A & "
!/ "" & & & & & & 8
− &
, & & , & & " & ,
)
− & &
& & " / / & & )
) & E 2 " &
& , & & "
− + / 2 & " , & & &
, " )
− + / & " , " &
" , &
# " >04 ' & () . & E " &
" " " & ! ' " , / / ()
/) & E 2 @, " & E ) )" &
& , @, " 8
− " & )
− & " & & & ?
− / " ?
− " ?
− , 5 / " , & &" & / " " & ) ) & E 2 " & &
" , 2 & ) & & & & " " & 2" & ) + & 2 " & & &
" 2 & 2 & " & , 2 & &
)
# )1) ./) ,
, & E & & & / & , " 8
) ! G , # & & )
) ! G / / & " & " " 7 " = & 0 )
/) ! G & & / & >04)
) ! D G # , , ' , " & " " " " ()
$ $ $ $ ,
0 , & & & & 7 )-" , # &
& &
) & # , / / & ' ( & & & ' ( & &
'/ 3 ()
7 , & & # & & , & , / & 2 & )
8 ' ( - - - 8 &
&
& # , )
& # & & H &
) & & # ) . & 2 & " & 2 &
" & &
# # , & &
& & &
1 >04F &
I & > ) & # ,
2 2 / ) ! / & & / & & & & & ) + & &
, & 2
) & & " & & / )
" & & & & & & " & # "
& & ) ! & & &
8
' ( # & " & & & & ,
& &" # , ' " & ()
'$(> & # # , ' D & ()
& & / &" # & & " 1 &
F & & ? 2 & & & 7 "
8
' ( & &
& & 1 7 )
'$( & & & " 2 H 7 " & /
8
' ( )
' (> & " & & & & &
)
'/( )
' ( ' 2 2 / ()
! 2 2 & & 7
" & & & D & ) 7 # D &
& , & & ) = & & & , & & & 7
" ) -" & & & & ) ' 2 0 ) ) + & .
,
( )/)2 ,
7 E & & & , &
& )
!(* )/)2 ,
7 E & & 9 2 & " 8
) A " " & & C & " , " , & )
$) ' (" & # / " , & , 6 & & & )
9) ; # ' & (" #
& & " & & , )
( )/)2 ,
!& & $%%$ & " & & 9- " : 7 & , $: 7 " 9 ' (
& ) + , & & ,
& ) ! & $ 9 $ & , 9 " : " & :! & , "
- & -!" -7 - " -5" & , 9 " & , $ " % " & , 9 " $ )
9 & , 9 " & , $ " " : " - & , " & , - " & ! $ "
7 $ " & , 9 " $% & , " & $% ! " $ $ " $$ 9 " & $$ ! ) $$ 7 " $$ 5 " " $$
" $$ 4 : ) $9 & , 9 " & $9 ! " $9 7 $9 5 " $9 " $9 4 9 " $9 A $ " $9 < $ ) $
9 " & $ ! " $ 7 ) ) $ 5 : " $ " $: 9 " $- 9
" $ " & $ ! " $ 7 $ ) $ 5 $ " $ " $ 4 9 "
$ A " $ < $ " $ = " $ " $ . $ " $ $ " 9%
" 9% " 9 " 9$ $ " 99 " 9 " 9 " 9: " & 9: ! " 9: 7 ) 9: 5
9- )
& & & $%%$ ' & & ( & & ) &
. . 3 )/ 2 ( .( ,
! 1 4 . ( 5/
$! ! 3 ,
& & , & & " & &
& C & ) 9-" & &
" 8
' ( &
0 , & # " ,
@9 , & 0 , & # )
'$(+ , /
, ,
)
'9( & " + 0 , & # $@9 , &
0 , & # ) ' ( &
, & & 0 , & # )
' (
) &
" , &
) ; & & " & & & & " 2 ) 7 " , / ) &
& & &
1/ & & & & & 2 )
! , ! + 6
$
# " & & ' @ $- & ( & )
! " #
# & 3 2 ,
& & & , , & &
& ) & , , & & & & , & " & ,
+ 07) & & " - ! % + & ,
/ ) & , " - 8
) ': % @ $- ( $) + & '$- @ 9 $( 9) 6 '9 $ @ 9(
) ! + & , ' 9 @ $ ( ) 7 = " ' $ @ $ 9 :( :) ! + & , '$ 9 : @ -( -) . ' - @ % - (
" & & " & . )
! $ " 77#
# $
K & & . 0 ::
+ & ; , + ) & , # / " & &"
& " & ) 5 / K ; & 8
) 0 & / )
$) 0 & , 8
) 0 & & ) ) 0 & & & & & &
& # )
/) 0 & , & & " & # ! !2
) 0 & / )
-# 8 !
& / & ) ; & 0 " " ! 7 & " , 2 & ) & , & &
, & & & , ! 7 , ) & & & 0 & & ) & &
& & & ) 7 / & ) /
& , & 9% + & : ) & + & & + ; , + & & & & &
! $
# $
K 7 , & @! + 7 $ @ 9 ! ::) 5 / K 7 & &
K ; & " / & & ) ; "
!& 0 , & & D ::) + " , & & !& " " = / ) ! /
/ & ) K 7 &
& & & & ) K 7 &
" & " & / / & ) + K 7 / & & & !& )
-# $ $
K 7 & & & & K ; & ) &
+ & & ) 0 ) L@0 @ ::" ) 0 )LLD@0 @ :: & & " 0 )L @0 @ ::
& & ) + & # 0 + :- & & 0 + + & #
: 0 + & + & , & & ) & & 0 " "
! 7 )
0 & & / 8
) 0 & & &" & $) & & & 0 ?
) 0 <7= )
/) 0 & # & <7= ) 9) " # " & & ,
)
) 8
) 0 & & " ! 7 ) ) 0 & # )
/) 0 , ! 7 # & ) ) 0 & , &
<7= )
) & # )
! '$ !
& 2 & # " ,
& & & " 2 2 " & &
& & )
& & & , & / 2 1& F " &
& & K ; & & K 7 )
0 + & & 0 " + 0 $%%%" + 0 $%% " + 0 $%%$" & &
' & & () & & & 7 & & )
& &
& & / " 0
& ) & & & + & & 0 " + 0 $%%%" + 0 $%% " + 0 $%%$)
9)!( . :)/ ( 5 (
+ 9 $ $ ! !
+ & & , & , ' & & & (" & , / & & ) 0 & & " , / & 3
& & & # ) , / 8
# 5 ( 2 ; ) ). " #
& ' (" ' () ! "
&" , # / & & , ) = & & & # , / & & , # 7 & & ) > & & " & 2 & , "
, & & , " , & & " & & / ,
" & & ) 5 / & & & 8
) ! & & ? $ ' (" " " " $%" $94 $ " $ ! 5 & & & & ) ) & &
? $-" $ " $ ! $ ." $ '$( 9 ' ()
& , & ) & , & 0 '; -!" -7()
7# ( 2 ./ ) ( ( (
) + 4 / : 4 4 ( ;
& # ) 0 &
& & & & & ' -() 0 & , # )
& &
) # & & & & ) & " " & &
)
< ) : ( /
, & # 10 , # " " F) + , & )" & &
2 ! ) & & / , & & ) &
" "
, # & , , &
& , ) + " & 0 & & & # # & & # & & , # ) .
& 0 ) . , # 0 " " )
! ! !
& & & 8
' (
' ( & 2 3))F)))0 & &
))))))) ' ( & & 1
" & # # F ' ()
'$( &
+ & , # ) "
& &
& & & / & & 8
' ( ; 2" ' ( ' (" $$5 ()
'/( > 2" 0 & ! ' $ ' ( ()
' ( 2" # 7 & '7 ( # # ' () = & &
$% ! ' ( 1)))) , & & 2 # F) & #
2)
' ( & & & 2" & & # & ! ' !() ' : () & &
0 & # & ! "
2 , ) 0 & & & &
& & I 2 # E & & & )
'9( &
& & " & & & & 8
' ( '$( I )))F) # & & & 0 )
' (10 , & # & & &
) 0 6 ) & & / & , & )
'/( $% ' ( & & 1 # # & & 2
# & # ,
& , & , # ' & ( F)
' ( & & & & & 0
' ' & ( ()
& & & & & & " & & /
8 " # , #
) ' ( &
& & / 8
' ( , ) F )))K & & "
'$( 0 , & # " & -7 '-()
& # & & &
8
' ( & # "
& , & " & # & / & 2 )
'$( & & , & 2 / " & & & & )
' ( # ) # & 8 '$() 1 &
F) & , '$( # & & &
)
' ( 7 & & & & " 0 & & , & ) 0 & & & 0 & , " & " & " & 6
& & & , , & )
'$( $ ' (" 0 , & # ) #
# # # ) 7
& & & & 0 & & )
'9( , " 1))) / & & & , 0 ) K
& # )))F
7 & # & & / & & 8 ' ( # " & &
"
'$(+ / 2 & # )
!( . ./
4;407!<!! 4<! ! & &
# , & & " ,
& ) +
" # # " & " ) & ) 0 )D @0 @ -9 ) 0 ) @0 @ - ) 0 & # 0
& & " # # " # & ! " 7 & "
!
= & & " $%" $%!" $ " $$7" $$5" & , & " # # ' ( & $$ ) 7 & &
& & & " " ' $9 4" $9A" $9<() 7 2
& " , & & & )
7 8
) 0 & , # ) $) 0 & & ! 7 )
+ & 0 & ! '0!( # '; $ " $ !.
& & ) + & 0 & ! '0!( # '; $ " $ !.
& & )
& > 2 & & & # # & & # # & & , & & " & &) '; $ 7() 0 & # & &
2 2 " & ,
" & & # & # " & & & " & & & & &) '; $ 5(
!
0 , & # & # ' '$( () & ) = & # & 0
' $ ' ( : ' (()
7 0 & & & & $%%$" & & & & &
@ 6 ) +
& & $%%$" & & &
, & &
# , & 0 ) & 0 & & , " & ,
& & " " 3 " " / &
& & @ # ' -!()
& & & #
0 , & # ) # # " ) # # & & )
& & ) 0 & & & )
0 , &
& & ' $ ' (( & & # # " & 0 & & &
2 " 2 & & & " & 0 & , & & & & # , &
)
K & 0 " & 0 & & & #
, &
0 )
& & ) > &
" & & " " " 2 ' $% !() 0 & & " & # # " 0 & & &
) 0 # # , & & # # # & & )
& 0 & 0 ) & / & & $%%$ 2 & & " / &
& )
!
+ & & & 2 & & & & & 8
− 0 & ' ' (" $% $ () 0
, ' $9 ' (()
− 0 & & , ' & ()
− 0 & / ,
) & , , & # & 2 2) &" , & & " & & & & )
+ & & ! @ !7 & & 2 # & ) #
# , ' ("
, " # " & # , & & #
& & & , )
= , & #
# ) + " # & & & , 0 " & & #
, # & # & " & ) 0 , & & # &
7 , & &
2 ) & & " & " & " & & # & & 3 ) # & & &
# #
) 0 )
' ( = " & / ! 7 , ' $9 ' (()
'$(= 2 3 & / ' $ ' (( ) 0 & & $%%$ $% ! '$(
'9(= & & '& ( ' (= '& & ( ' ( =
':(= ' & ()
# # " & , & # & " & &
& & 3 / , & )
,
& # & , *+ 5 M & & &
& & )
= , & , & & , & & ) &
# , & & & & )
& # & &
& & , # "
# " ) 2 & &
2 , & , " " & & ' -( 33
, # ' & (
+ , " & & ,
@ " #
' ( / " & & ,
& # & & ) K & & ,
" & )
+ # & & / " & / & & & 3
& & &
" & , 0 & & " 0 / & 2 & " & 9 '9()
!
& & & & & ' - '$(( & & / 2 & , # )
) 0 & ' -'9(() 0 & ) " &
# " & & & & ,
& & & " & & & ' - '9(() & & & , )
7 &/ & &
& & & & ) 0 & & # & & & & ) & & & & " & , & & / # &
& " & # & & # # & & 3 &
& , # & )
8
& $ ' ( # & 0 & ! 7 & &
7 7 & N
0 & ! & & ) & , # & &
& &" & /
2 / & , & & & )
) -9 7 & & " # 7 & &
& " & ) 7 & & , # &
& & & ! 7 , ) + / 7 # & &
# , " @ & # "
, )
& 7 & & & & " " ,
, & / )
& # , &
& , & " / ) . 7 & & , # & & & &
! 7 & ) #
# )
+ ! 7 " ! 7 , " ! & ) = & 7
" & &
, " & " &
& , ) ,
& & 7 & & , &
& & / ) * * 7 & # & ,
) & ) =
& , & 7 , / , 2)
+ & ; & " 7 " & , , & ) & , &
& & & & ) 7 , & & # , & &
& 7 , & & & &
" & , & & & & / ) )%%%)%%%"%%)
).
' !
& + " - ) % ) & ) )" . " :$)
)=) & )- ##$&78 " + !7 " 7 ) $) 5+ ) " / * ' " " ( ) & ) . " -9)
/ - ) 7 7 A= ) . ) -9)
.5 ) + & ) / ##$&78 " . & " . " -%)
+) < # ) 9 ( 2 + - ) ) > ) 9)
0) = )9 ( ) : % ) 4 ) . ) : ) ) 4 0) + " 0)+ ) - ) - -
-) < & & ). ) $%% ) ) " 0)+ )
- - ) & ) > ) $%%9) ) " 0)+ ) ) ##$& % ! 2