MÉDIA VISUAL TILU DIMÉNSI (3D) DINA PANGAJARAN NULIS SAJAK: (Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa Kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015).

(1)

No. 882/FPBS/0251/2015

Rida Ridlotul Imamah, 2014

MÉDIA VISUAL TILU DIMÉNSI (3D) DINA PANGAJARAN NULIS SAJAK: (Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa Kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu| perpustakaan.upi.edu

MÉDIA VISUAL TILU DIMÉNSI (3D) DINA PANGAJARAN NULIS SAJAK (Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa Kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari

Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015)

SKRIPSI

diajukeun pikeun salasahiji sarat nyangking gelar Sarjana Pendidikan Departemen Pendidikan Bahasa Daerah

ku Rida Ridlotul Imamah

NIM 1104581

DEPARTEMEN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA

(2)

Oleh

Rida Ridlotul Imamah

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu syarat memperoleh gelar Sarjana pada Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra

©Rida Ridlotul Imamah 2015 Universitas Pendidikan Indonesia

Mei 2015

Hak Cipta dilindungi Undang- undang

(3)

MÉDIA VISUAL TILU DIMÉNSI (3D) DINA PANGAJARAN NULIS SAJAK: (Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa Kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu| perpustakaan.upi.edu LEMBAR PENGESAHAN

RIDA RIDLOTUL IMAMAH

NIM 1104581

disaluyukeun jeung disahkeun ku :

Pangaping I,

Dr. H. Usep Kuswari, M.Pd.

NIP 195901191986011001

Pangaping II,

Dr. Hj. Nunuy Nurjanah, M.Pd.

NIP 196707101991022001

Kauninga ku,

Pupuhu Departemen Pendidikan Bahasa Daerah

Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra

(4)

Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd.

NIP 196408221989031001

PERNYATAAN

Dengan ini saya menyatakan bahwa skripsi dengan judul “Média Visual Tilu Diménsi

(3D) dina Pangajaran Nulis Sajak (Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa Kelas VII-F SMP

Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015)” ini beserta seluruh

isinya adalah benar-benar karya saya sendiri. Saya tidak melakukan penjiplakan atau pengutipan dengan cara-cara yang tidak sesuai dengan etika ilmu yang berlaku dalam masyarakat keilmuan. Atas pernyataan ini, saya siap menanggung resiko/sanksi apabila di kemudian hari ditemukan adanya pelanggaran etika keilmuan atau ada klaim dari pihak lain terhadap keaslian karya saya ini.

Bandung, 26 Mei 2015 Yang membuat pernyataan,

(5)

MÉDIA VISUAL TILU DIMÉNSI (3D) DINA PANGAJARAN NULIS SAJAK: (Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa Kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu| perpustakaan.upi.edu

MÉDIA VISUAL TILU DIMÉNSI (3D)

DINA PANGAJARAN NULIS SAJAK

(Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa Kelas VII-F

SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Tahun Ajaran 2014/2015)

1

RIDA RIDLOTUL IMAMAH

2

ABSTRAK

Kasang tukang dina ieu panalungtikan nya éta kurangna kamampuh siswa dina pangajaran nulis hususna pangajaran nulis sajak. Tujuan ieu panalungtikan nya éta pikeun mikanyaho kamampuh nulis sajak siswa ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D) jeung naha aya béda anu signifikan tina kamampuh nulis sajak siswa SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis saméméh jeung sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D). Métode anu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta métode kuasi ékspérimén kalayan ngagunakeun desain pre-test and post-test. Sumber data dina ieu panalungtikan nya éta siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis taun ajaran 2014/2015 anu jumlahna 22 urang. Dumasar hasil panalungtikan anu geus dilaksanakeun, rata-rata hasil diajar nulis sajak siswa kelas VII-F saméméh ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D) nya éta 57,09. Sedengkeun rata-rata sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D) nya éta 76,54. Sabada dilakukeun analisis, aya béda anu signifikan antara kamampuh nulis sajak saméméh jeung sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D), éta hal bisa katitén tina hasil uji hipotésis yén titung (25,1) > ttabél (2,52). Ieu hal nétélakeun yén média visual tilu diménsi bisa ngaronjatkeun kamampuh nulis sajak siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis taun ajaran 2014/2015.

Kata Kunci: Media Pangajaran, Média Visual Tilu Diménsi (3D), Nulis sajak

(6)

MEDIA VISUAL TIGA DIMENSI (3D)

DALAM MATA PELAJARAN MENULIS SAJAK

(Studi Kuasi Eksperimen kepada Siswa Kelas VII-F

SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Tahun Ajaran 2014/2015)

3

RIDA RIDLOTUL IMAMAH

4

ABSTRAK

Penelitian ini dilatarbelakangi oleh rendahnya kemampuan siswa dalam pembelajaran menulis khususnya pembelajaran menulis sajak. Tujuan dari penelitian ini yaitu untuk mengetahui kemampuan menulis sajak siswa menggunakan media visual tiga dimensi (3D) dan apakah ada perbedaan yang signifikan dari kemampuan menulis sajak siswa SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis sebelum dan sesudah menggunakan media visual tiga dimensi (3D). Metode yang digunakan dalam penelitian ini yaitu metode kuasi eksperimen dengan menggunakan desain pre-test and post-test. Sumber data dalam penelitian ini adalah siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis tahun ajaran 2014/2015 yang berjumlah 22 orang. Berdasarkan hasil penelitian yang sudah dilaksanakan, rata-rata hasil belajar menulis sajak siswa kelas VII-F sebelum menggunakan media visual tiga dimensi (3D) adalah 57,09. Sedangkan rata-rata sesudah menggunakan media visual tiga dimensi (3D) adalah 76,54. Setelah dilakukan analisis, ada beda yang signifikan antara kemampuan menulis sajak sebelum dan sesudah menggunakan media visual tiga dimensi (3D), hal ini bisa terlihat dari hasil uji hipotesis bahwa titung (25,1) > ttabél (2,52). Hal ini menjelaskan bahwa media visual tiga dimensi (3D) bisa meningkatkan kemampuan menulis sajak siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis tahun ajaran 2014/2015.

Kata Kunci: Media Pembelajaran, Media Visual Tiga Dimensi (3D), Menulis sajak

(7)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu| perpustakaan.upi.edu

VISUAL MEDIA THREE DIMENSIONAL (3D)

IN WRITING POEM SUBJECT

(Quasi-Experimental Study of VII

th

-F Grade

In SMP Negeri 2 Banjarsari Ciamis District Academic Year 2014/2015)

5

RIDA RIDLOTUL IMAMAH

6

ABSTRACT

This research is motivated by the low ability students in learning to write, especially in writing poetry. The aim of this study is to determine the ability of students to write a poem using visual media three-dimensional (3D) and whether there is significant difference from the ability to write poetry students of SMP Negeri 2 Banjarsari Ciamis district before and after the use of visual media three-dimensional (3D). The method used in this research is the method of quasi-experimental design, it using pre-test and post-test. The resource of data in this study were students of class VIIth-F SMP Negeri 2 Banjarsari Ciamis District academic year 2014/2015, amounting to 22 people. Based on the results of studies that have been conducted, the average results of learning to write poetry class VII-F before using visual media three-dimensional (3D) is 57.09. While on average after using visual media three-dimensional (3D) is 76.54. After analysis, no significant difference between the ability to write poetry before and after using visual media three-dimensional (3D), it can be seen from the results of hypothesis testing that ttitung (25.1)> ttable (2.52). It is clear that the visual media three-dimensional (3D) can be improved by class VIIth-F SMP Negeri 2 Banjarsari Ciamis District academic year 2014/2015 in ability writing a poetry.

Keywords: Learning Media, Visual Media Three Dimensional (3D), Writing poems

(8)

DAPTAR EUSI

kaca

PANGJAJAP………...i

TAWIS NUHUN……….ii

ABSTRAK……….iv

DAPTAR EUSI……….vii DAPTAR GAMBAR, BAGAN & GRAFIK………...xi

DAPTAR TABÉL ………...xii

DAPTAR SINGGETAN ………xiii

DAPTAR LAMPIRAN ………..xiv

BAB I BUBUKA 1.1Kasang Tukang………...1

1.2Idéntitas jeung Rumusan Masalah………..4

1.2.1Idéntifikasi Masalah………....4

1.2.2Rumusan Masalah………...4

1.3Tujuan Panalungtikan……….4

1.3.1Tujuan Umum……….4

1.3.2Tujuan Husus………..4

1.4Mangpaat Panalungtikan………5

1.4.1Mangpaat Tioritis………5

1.4.2Mangpaat Praktis……….5

(9)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu| perpustakaan.upi.edu BAB II KAJIAN PUSTAKA

2.1.5 Dasar Milih Média Pangajaran………..13

2.2 Média Visual Tilu Diménsi (3D)……….14

2.2.1 Wangenan Média Visual Tilu Diménsi (3D)………14

2.2.2 Ciri-ciri Média Visual Tilu Diménsi (3D)………15

2.2.3 Fungsi Média Visual Tilu Diménsi (3D)………..17

2.2.4 Mangpaat Média Visual Tilu Diménsi (3D)……….17

2.3 Nulis……….18

2.4.4 Struktur Sajak………27

2.4.4.1 Struktur Fisik Sajak………....27

2.4.4.2 Struktur Batin Sajak………...28

2.4.4.3 Kamampuh Nulis Sajak………..29

2.5 Média Visual Tilu Diménsi dina Pangajaran Nulis Sajak………30

2.5.1 Oriéntasi………30

(10)

BAB IV HASIL PANALUNGTIKAN JEUNG PEDARAN 4.1 Hasil Panalungtikan………...53

4.1.1 Kamampuh Nulis Sajak Siswa Kelas VII-F SMP-F Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015 Saméméh Ngagunakeun Média Visual Tilu Diménsi (3D)………...53

4.1.2 Kamampuh Nulis Sajak Siswa Kelas VII-F SMP-F Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015 Sabada Ngagunakeun Média Visual Tilu Diménsi (3D)………..59

4.1.3 Analisis Béda Signifikan Antara Kamampuh Nulis Sajak Siswa Kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015 Saméméh jeung Sabada Ngagunakeun Média Tilu Diménsi (3D)………...65

4.1.3.1 Uji Sifat Data………...65

4.1.3.1.1 Uji Normalitas Data Pre-test jeung Post-test………..65

4.1.3.1.2 Uji Homogénitas Data Pre-test jeung Post-test………..72

(11)

4.1.3.1.4 Uji Hipotésis………...81

4.2 Pedaran Hasil Panalungtikan………...83

BAB V KACINDEKAN, IMPLIKASI JEUNG RÉKOMENDASI 5.1 Kacindekan………...87

5.2 Implikasi………...88

5.3 Rékomendasi………....88

DAPTAR PUSTAKA………...89

LAMPIRAN………...91

(12)

BAB I

BUBUKA

1.1 Kasang Tukang

Henrich, spk. dina Hakim (1985) ngagolongkeun jenis média pangajaran, nya éta :1) media yang tidak diproyeksi, 2) media yang diproyeksi, 3) media audio, 4) media video, 5) media berbasis computer, 6) multi media kit. Dina ieu

hal média visual tilu diménsi (3D) mangrupa bagian tina média anu henteu diproyéksi baris jadi tilikan.

Média visual tilu diménsi (3D) digunakeun dina pangajaran nulis sajak. Média visual anu dimaksud nya éta mangrupa barang-barang anu aya disabudeureun, anu bisa ditilik tina segi mana waé sarta miboga diménsi. Média visual tilu diménsi (3D) mangrupa objék anu sabenerna (real object) atawa miniatur hiji objék. Nalika objék asli difungsikeun pikeun média pangajaran bisa dihadirkeun langsung ka kelas atawa siswa bisa diajak langsung ka dunya luar dimana objék aslina aya. Upamana objék henteu bisa dihadirkeun dikelas atawa siswa teu bisa disanghareupkeun langsung ka tempat di mana ayana objék, kukituna miniaturna bisa miboga fungsi pikeun média pangajaran anu éféktif. Daryanto dina Rusminto (1993, kc. 27) nétélakeun yén média visual nya éta : semua alat peraga yang digunakan dalam proses belajar yang bisa dinikmati

lewat panca indera mata.

Média visual tilu diménsi (3D) miboga kaunggulan, nya éta gampang dilarapkeun dina kagiatan diajar ngajar sarta méré pangalaman anu nyata ka siswa. Salian ti éta, Moedjiono (1992) dina Daryanto (2013, kc. 29) nétélakeun yén média sederhana tilu diménsi (3D) miboga kaunggulan nya éta :

(13)

2

Nulis mangrupa kaparigelan basa anu ngawengku sababaraha komponén, salasahijina ngeunaan kaparigelan nulis. Nulis ogé mangrupa kagiatan anu produktif jeung éksprésif. Dina kagiatan nulis, siswa bisa ngamanfaatkeun grafologi, struktur basa jeung kosa kecap. Kaparigelan nulis ieu moal bisa datang sacara otomatis, tapi kudu ngaliwatan latihan jeung prakték sarta kudu aya stimulus. Logan [et al] (1972, kc. 297) dina Tarigan (2008, kc. 9) nétélakeun yén a) tulisan dibuat untuk dibaca, b) tulisan didasarkan pada pengalaman, c) tulisan

ditingkatkan melalui latihan terpimpin, d) dalam tulisan, makna menggantikan

bentuk, dan e) kegiatan-kegiatan bahasa lisan hendaklah mendahului kegiatan

menulis.

Nurutkeun Tarigan (1983, kc. 1) kaparigelan nulis bisa dipibanda jeung dicangkem ku ngaliwatan prakték jeung latihan. Ngaliwatan prosés kréatif, kamampuh siswa dina pangajaran nulis bisa dimekarkeun. Daya kréatif siswa diperedih mampuh ningkatkeun kawani dirina dina ngaéksprésikeun idé atawa gagasan nu aya dina pikirannana. Nulis mibanda fungsi utama nya éta pikeun alat komunikasi. Depdikbud dina Ridwan (Djuanda, 2008, kc. 179) nétélakeun yén nulis nya éta : membuat huruf (angka, dsb) dengan pena, melahirkan pikiran dan perasaan (seperti mengarang, menbuat surat) dengan tulisan; mengarang di

majalah, mengarang roman (membuat cerita, membuat surat). Ku kituna nulis

mangrupa prosés atawa aktivitas anu ngahasilkeun gagasan, pikiran, rasa ka jalma lian atawa dirina ngaliwatan média bahasa mangrupa tulisan. Dina ahirna kagiatan nulis lain saukur pikeun sarana ngungkabkeun idé atawa gagasan, tapi bisa ogé jadi lahan pikeun mekarkeun imajinasi siswa.

(14)

ngan anu miboga bakat anu bisa nulis sajak, siswa henteu bisa nulis sajak kusabab kurangna pangalaman dina nulis sajak ku sabab daya imajinasina “mati” sedengkeun sarana pikeun “kepuitisan” nya éta nyiptakeun daya imajinasi sarta cara guru nepikeun matéri pangajaran nulis sajak anu henteu variasi dina pelaksanaanna nyababkeun kurang ngirut minat siswa sarta stratégi anu dipaké ku guru teu bisa ngamekarkeun poténsi-poténsi anu aya dina diri siswa sangkan bisa laluasa ngaéksprésikeun idéna, dina hal éta hasil tina diajar nulis sajak jadi kurang nyugemakeun. Ku kituna salasahiji tarékah pikeun ngungkulan masalah diluhur nya éta nyieun atawa ngarobah média pangajaran pikeun nulis sajak ku cara maké média visual tilu diménsi (3D). Panalungtikan ngeunaan kaéféktifitasan média pikeun ngaronjatkeun kamampuh siswa dina nulis sajak geus pernah ditalungtik ku Setiadi nya éta Eféktifitas Média Kartu Kecap pikeun Ngaronjatkeun Kamampuh Nulis Sajak (Studi Kuasi Ekspérimén ka Siswa Kelas VII H SMP Negeri 3 Lembang Taun Ajaran 2012/2013) jeung Eféktifitas Média Gambar dina Pangajaran Nulis Sajak (Studi Ekspérimén Murni ka Siswa Kelas VII SMP PGRI Pagélaran Taun Ajaran 2010/2011) ku Afriani Dadang Sudrajat.

Tina katerangan di luhur ébréh pisan sasaruaan panalungtikan téh nya éta dina kagiatan pangajaran nulis sajak, sedengkeun bédana nya éta palebah média anu digunakeunana. Ku kituna, ieu panalungtikan perlu diayakeun.

Hasil tina ieu panalungtikan dipiharep bisa dilarapkeun dina Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Sunda pikeun sakola, dumasar kana Standar Kompetensi Kompetensi Dasar (SKKD) pangajaran nulis sajak bisa dilarapkeun pikeun kaparigelan nulis siswa SMP/MTs kelas VII (Disdik Jabar, 2007, kc. 94).

(15)

4

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu| perpustakaan.upi.edu 1.2 Idéntifikasi jeung Rumusan Masalah

1.2.1 Idéntifikasi Masalah

Masalah dina ieu panalungtikan téh diidéntifikasi saperti ieu di handap : 1) Kurangna kamampuh siswa dina pangajaran nulis sajak.

2) Kurangna pangalaman siswa dina nulis sajak. 3) Stratégi pangajaran nulis sajak kurang variatif.

4) Média nu digunakeun kurang nyiptakeun daya imajinasi siswa dina nulis sajak.

1.2.2 Rumusan Masalah

Masalah dina ieu panalungtikan dirumuskeun dina wangun kalimah pananya ieu di handap.

1) Kumaha kamampuh siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis dina nulis sajak Sunda saméméh ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D)?

2) Kumaha kamampuh siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis dina nulis sajak Sunda sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D)?

3) Naha aya béda signifikan dina pangajaran nulis sajak saméméh jeung sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D)?

1.3 Tujuan Panalungtikan

Tujuan dina ieu panalungtikan ngawengku tujuan umum jeung tujuan husus. 1.3.1 Tujuan Umum

Tujuan umum dina ieu panalungtikan nya éta nguji béda signifikan média tilu diménsi (3D) saméméh jeung sabada ngagunakeun média tilu diménsi (3D) pikeun ngaronjatkeun jeung maluruh kualitas pangajaran nulis sajak, nepi ka tujuan pangajaran kahontal sacara optimal jeung mangpaat pikeun dunya atikan. 1.3.2 Tujuan Husus

(16)

1) kamampuh nulis sajak Sunda siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis saméméh ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D), 2) kamampuh nulis sajak Sunda siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari

Kabupaten Ciamis sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D), 3) béda signifikasi antara kamampuh nulis sajak Sunda siswa kelas VII-F SMP

Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis saméméh jeung sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D).

1.4 Mangpaat Panalungtikan

Mangpaat anu dipiharep tina ieu panalungtikan téh di antarana mangpaat nu sipatna tioritis sarta mangpaat nu sipatna praktis.

1.4.1 Mangpaat Tioritis

Mangpaat tioritis dina ieu panalungtikan nya éta sangkan bisa méré mangpaat pikeun sistem pendidikan dina hal nyiptakeun média pikeun bahan pangajaran basa Sunda sarta mekarkeun kamampuh siswa dina kagiatan nulis sajak.

1.4.2 Mangpaat Praktis

Salian ti mangpaat tioritis di luhur, aya ogé sababaraha mangpaat anu sipatna praktis, nya éta :

1) Pikeun Guru

Hususna guru basa Sunda dipiharep bisa nambahan pangaweruh dina milih média pangajaran, hususna média visual tilu diménsi (3D) dina pangajaran sajak, sarta mikanyaho kumaha kamampuh siswa dina pangajaran nulis sajak sabada digunakeun média visual tilu diménsi (3D).

2) Siswa

Siswa bisa mikanyaho mangpaat média visual tilu diménsi (3D) dina kagiatan nulis sajak, nepi ka minat jeung rasa sumanget diajar téh bisa ngaronjatkeun kamampuh siswa dina nulis sajak.

3) Nu Nalungtik

(17)

6

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu| perpustakaan.upi.edu 4) Nu Maca

Hasil panalungtikan ieu dipiharep bisa ngeuyeuban pangaweruh, hususna ngeunaan mangpaat média visual tilu diménsi (3D) dina pangajaran nulis sajak di tingkat SMP/MTs.

1.5 Sistematika Penulisan

Bab I, minangka bab anu medar ngeunaan kasang tukang panalungtikan, idéntifikasi jeung rumusan masalah panalungtikan, tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, sarta struktur organisasi penulisan.

Bab II, minangka bab anu ngabahas ngeunaan tiori-tiori anu aya dina panalungtikan. Dina ieu bab baris dipedar ngeunaan média visual tilu diménsi (3D), tiori nulis, jeung masalah dina pangajaran nulis sajak. Salian ti éta, aya ogé raraga mikir jeung hipotésis anu miboga tujuan pikeun méré anggapan awal kana hasil panalungtikan.

Bab III, minangka bab anu ngabahas ngeunaan métodologi dina ieu panalungtikan, anu ngawengku sumber data panalungtikan, désain panalungtikan, métode panalungtikan, wangenan oprasional, instrumén panalungtikan, téhnik ngumpulkeun data, sarta téhnik nganalisis data.

Bab IV, minangka bab anu ngabahas ngeunaan hasil panalungtikan. Dina ieu bab sagemblengna diébréhkeun tina hasil panalungtikan.

(18)

(19)

34

BAB III

MÉTODE PANALUNGTIKAN

3.1 Desain Panalungtikan

Pamarekan anu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta pamarekan kuantitatif, kalayan ngagunakeun métodé kuasi ékspérimén. Ku sabab kuasi ékspérimén henteu mikabutuh ayana random (populasi jeung sampel). Kuasi ékspérimén miboga tujuan pikeun meunangkeun informasi mangrupa perkiraan, ieu informasi bisa dimeunangkeun ku cara ngalaksanakeun ékspérimén anu sabenerna. Desain anu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta pre-test jeung post-test, tujuanna sangkan bisa mikaweruh kamampuh nulis siswa dina

pangajaran nulis sajak saméméh jeung sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D).

Desain panalungtikan digambarkeun dina bagan ieu di handap :

O1 X O2

(Arikunto, 2010, kc. 124) Katerangan :

O1 :Pre-test nulis sajak

O2 :Post-test nulis sajak

X : Treatment (makéna média visual tilu diménsi (3D) dina pangajaran nulis sajak)

Dina desain ieu, obsérvasi dilakukeun 2 kali, nya éta saméméh ékspérimén jeung sabada ekspérimén. Observasi anu dilakukeun saméméh ékspérimén (O1)

(20)

3.2 Sumber Data

Sumber data panalungtikan nya éta subjék panalungtikan anu ngahasilkeun data (Arikunto, 2010, kc. 172). Sumber data dina ieu panalungtikan, nya éta siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis kalawan jumlah siswana aya 22 siswa, anu ngawengku 13 urang siswa lalaki jeung 9 urang siswa awéwé.

3.3Instrumén Panalungtikan

Nurutkeun Arikunto (2010, kc. 203) instrumén panalungtikan mangrupa alat anu digunakeun ku panalungtik dina kagiatan ngumpulkeun data sangkan leuwih gampang dipigawé sarta hasilna leuwih hadé, hartina leuwih lengkep jeung sistematis sahingga leuwih gampang diolah. Instrumén anu dipaké dina ieu panalungtikan nya éta tés. Tés dilakukeun dua kali, nya éta pre-test (saméméh perlakuan) jeung post-test (sabada perlakuan). Pre-test dilaksanakeun pikeun ngukur kamampuh siswa saméméh ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D), sedengkeun post-test dilaksanakeun pikeun ngukur kamampuh siswa sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D).

Tés dilaksanakeun dina wangun tulisan anu mangrupa paréntah pikeun siswa nulis sajak kalayan merhatikeun téma, pengimajian/implengan, diksi, gaya basa jeung amanat.

(21)

36

Pék ku hidep jieun hiji sajak dina kertas nu geus disadiakeun maké basa sorangan, kalawan merhatikeun hal-hal saperti ieu di handap :

1) Téma

2) Pengimajian/implengan 3) Diksi

4) Gaya basa 5) Amanat

Gambar 3.1 Soal Pre-test

Pék ku hidep jieun hiji sajak dina kertas nu geus disadiakeun maké basa sorangan tina salasahiji média visual tilu diménsi (3D), nu geus disadiakeun, kalawan merhatikeun hal-hal saperti ieu di handap :

1) Téma

2) Pengimajian/implengan 3) Diksi

4) Gaya basa 5) Amanat

(22)

(23)

38

LEMBAR KERJA SISWA

Wasta : ………. Kelas : ………. No. urut : ………. Tanggal : ………. Sakola : ………. Téma : ……….

(24)

3.4 Prosedur Panalungtikan

Léngkah-léngkah atawa prosedur anu dipigawé dina ieu panalungtikan (Arikunto, 2010, kc. 61) nya éta :

1) Milih masalah 2) Studi pendahuluan 3) Ngarumuskeun masalah

4) Ngarumuskeun anggapan dasar 5) Ngarumuskeun hipotésis

6) Milih pendekatan

7) Nangtukeun variabel jeung sumber data 8) Nangtukeun jeung nyusun instrumén 9) Ngumpulkeun data

10)Analisis data

11) Nyieun kacindekan 12)Nulis laporan

Léngkah ka-1 nepi ka-6 ngeusi kagiatan rarancang panalungtikan. Léngkah ka-7 nepi ka-10 mangrupa kagiatan panalungtikan, jeung léngkah nu terakhir nya éta sarua jeung nyieun laporan panalungtikan.

(25)

40

(26)

Bagan 3.1

Bagan Prosedur Panalungtikaan 3.5 Analisis Data

Téhnik nganalisis data jeung ngolah data dina ieu panalungtikan minangka cara nu digunakeun pikeun nyangking jawaban tina pasualan. Data anu paling utama tina ieu panalungtikan nya éta data pre-test jeung data post-test. Data anu geus dikumpulkeun, satuluyna diolah jeung dianalisis. Analisis data dina ieu panalungtikan dilakukeun dina sababaraha tahap, nya éta :

1) Mariksa hasil pre-test jeung post-test nulis sajak siswa ngagunakeun pedoman kritéria penteun nulis sajak dina unggal aspék.

2) Méré peunteun karangan sajak siswa kalayan ngagunakeun pedoman meunteun nulis sajak.

3) Tabulasi Data

Ngasupkeun data peunteun pre-test jeung post-test kana tabél ieu di handap

Tabél 3.1

Peunteun tés Nulis Sajak Siswa No. Ngaran

Siswa

Peunteun pre-test

S K Peunteun post-test S K

A B C D E A B C D E

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16)

(27)

42

Katerangan :

4)Nangtukeun peunteun ahir karangan sajak siswa, ngagunakeun rumus :

Dumasar KKM anu ditangtukeun di SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis, kategori peunteunna, nya éta :

 Peunteun ≥ 75 siswa dianggap mampuh nulis sajak;

 Peunteun ≤ 75 siswa dianggap can mampuh nulis sajak

Tabél 3.2

Pedoman Meunteun Nulis Sajak

No Aspék anu dipeunteun Skala Peunteun

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

(Nurgiantoro dina Rahmawati, 2014, kc. 31) P = Σ S a a

(28)

Tabél 3.3

Kritéria Meunteun Karangan Nulis Sajak Siswa

No Aspék nu di peunteun Skor Kritéria

(1) (2) (3) (4)

1 Téma

5 Eusi sajakna alus pisan, luyu jeung téma anu geus ditepikeun.

4 Eusi sajakna alus, aya patalina jeung téma anu ditepikeun.

3 Eusi sajakna basajan, rada luyu jeung téma anu ditepikeun.

(29)

44

nulis sajak alus tur hadé.

3 Kecap-kecap anu dipilih jeung disusun dina nulis sajak cukup basajan.

2 Kecap-kecap anu dipilih jeung disusun dina nulis sajak kurang merenah/kurang alus.

1 Kecap-kecap anu dipilih jeung disusun dina nulis sajak goréng.

4 Gaya basa

5

Gaya basa anu digunakeun alus pisan, ma’nana jero pisan tur rupa-rupa, luyu jeung téma anu ditepikeun.

4 Gaya basa anu digunakeun alus, ma’nana jero tur rupa-rupa, luyu jeung téma anu ditepikeun.

3

Gaya basa anu digunakeun basajan, ma’nana cukup jero, rada luyu jeung téma anu ditepikeun.

2

Gaya basa anu digunakeun kurang alus/kurang hadé, ma’nana kurang jero, teu luyu jeung

3 Amanat anu ditepikeun cukup/basajan/rada alur, rada luyu jeung téma.

2 Amanat anu ditepikeun kurang hadé, teu luyu jeung téma ditepikeun.

(30)

3.5.1 Uji Sipat Data

3.5.1.1 Uji Normalitas

Uji normalitas nya éta uji sipat data anu boga tujuan ngayakinkeun yén kamampuh siswa téh miboga distribusi anu normal. Pikeun nangtukeun data miboga sifat normal atawa henteu, bisa digunakeun rumus chi kuadrat (X2). Dina ieu panalungtikan, uji normalitas ngaliwatan sababaraha léngkah, nya éta :

1) Nangtukeun nilai hasil pagawéan siswa anu panggedéna nepi ka pangleutikna 2) Ngitung rentang skor (r) ngagunakeun rumus ieu di handap :

(Sudjana, 2009, kc. 91) 3) Nangtukeun jumlah kelas (k), anu rumusna :

(Sudjana, 2009, kc. 47) 4) Nangtukeun panjang kelas interval, anu rumusna :

(Sudjana, 2009, kc. 47) 5) Nyieun tabél distribusi frékuénsi peunteun tés awal jeung tés ahir kalayan

ngagunakeun tabél ieu di handap :

r = skor panggedéna – skor pangleutikna

k = 1 + (3,3) log n

p =

(31)

46

Tabél 3.4

Format Frékuénsi Peunteun Pre-test jeung Post-test

No Kelas Interval

f

i

x

i

x

i2

f

i

x

i

f

i

x

i2

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

1

Σ

6) Ngitung rata-rata (mean) peunteun tés awal (pre-test) jeung tés ahir (post-test) kalayan ngagunakeun rumus ieu di handap :

Katerangan :

̅ = rata-rata (mean) Σ = jumlah

= jumlah data = nilai tengah

(Sudjana, 2009, kc. 67) 7) Ngitung standar déviasi, carana maké rumus ieu di handap :

�̅ = � � �

� �

sd = �� . � − �. �

(32)

Katerangan :

sd : standar déviasi

Σ 2

: jumlah frékuénsi nilai

( ) 2 : jumlah frékuénsi nilai x kuadrat : jumlah subjék panalungtikan

8) Ngitung frékuénsi obsérvasi jeung frékuénsi ékspétasi. Carana nya éta : 1) Nyieun tabél frékuénsi obsérvasi jeung frékuénsi ékspéktasi pre-test

Tabél 3.5

Format frékuénsi Observasi jeung Frékuénsi Ékspéktasi Pre-test Kelas

interval Oi

BK

Handap

BK

Luhur Zitung Ztabel L E

−

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

X2

2) Nangtukeun Oi (frékuénsi obsérvasi) 3) Nangtukeun batas kelas interval (BK)

4) Ngitung (Transformasi normal standar bébas kelas)

(Sudjana, 2005, kc. 293)

Katerangan :

(33)

48

BK : batas kelas luhur atawa batas kelas handap

̅ : peunteun rata-rata skor

SD : Standar déviasi 5) Nangtukeun

6) Ngitung lega kelas interval (L)

(Sudjana, 2005, kc. 293)

7) Ngitung frékuénsi ékspéktasi, ku cara :

(Sudjana, 2005, kc. 293) 8) Nangtukeun nilai X2 (chi kuadrat)

(Sudjana, 2009, kc. 273)

9) Nangtukeun darajat kabébasan (dk)

(Sudjana, 2005, kc. 293) 10)Nangtukeun hargaX2 tabél

11)Nangtukeun normalitas ngagunakeun kritéria ieu di handap :

a) X2itung X2tabél hartina data atawa populasi distribusina normal. b) X2itung X2tabél hartina data atawa populasi distribusina teu normal.

L = Ztabel

2

- Ztabel

E

i = n x L

� =Σ ��− �

�

(34)

3.5.1.2 Uji Homogénitas

Uji homogénitas nya éta uji sipat data nu tujuana pikeun mikanyaho homogén henteuna sampel tina populasi anu sarua.

Léngkah-léngkah pikeun nangtukeun homogénitas nya éta : 1) Ngitung variasi masing-masing kelompok

Variasi tés awal

Variasi tés ahir

(Sudjana, 2009, kc. 95) 2) Ngitung harga variasi (F)

(Sudjana, 2009, kc. 250)

3) Ngitung derajat kabébasan (dk)

(Sudjana, 2009, kc. 146)

4) Nangtukeun harga Ftabél

5) Nangtukeun homogén henteuna data-data dumasar kana kritéria ieu di handap: a) Saupama Fitung Ftabél hartina variasi sampel homogén

b) Saupama Fitung Ftabél hartina variasi sampel teu homogén 2.5.1.3 Uji Gain

� = �� − � �

� �−

� =�� − � �

� �−

dk = n - 1

F = �� ℎ é

(35)

50

Uji Gain miboga tujuan pikeun nangtukeun naha aya béda signifikan tina

hasil pre-test jeung post-test. Hasil tina Uji Gain, bisa meunangkeun gambaran ngeunaan éféktivitas digunakeunana média pangajaran visual tilu diménsi (3D) dina nulis sajak siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis taun ajaran 2014/2015.

Léngkah-léngkah anu dilaksanakeun dina Uji Gain nya éta ngagunakeun tabél ieu di handap :

Tabél 3.6

Uji Gain (d) Tingkat Kamampuh Nulis Sajak

No. Ngaran Siswa

Peunteun pre-test Peunteun post-test

d d2

(36)

hipotésisna ngagunakeun statistic paramétris kalawan ngagunakeun uji t-tés, jeung (2) saupama data hasil uji normalitas téh némbongkeun yén data miboga distribusi data anu teu normal, dina nguji éta data hipotésisna ngagunakeun statistic non parametric kalawan ngagunakeun Wilcoxon.

1) Statistic Paramétris

Statistic paramétris digunakeun nalika data miboga distribusi anu normal. Léngkah-léngkah dina statistic paramétris nya éta saperti ieu di handap :

1) Ngitung rata-rata (mean) tina béda antara peunteun tés awal jeung peunteun tés ahir. Rumusna nya éta :

(Arikunto, 2010, kc. 350)

2) Ngitung derajat kabébasan (dk), rumusna nya éta :

(Sudjana, 2009, kc.146)

3) Ngitung jumlah kuadrat déviasi, rumusna nya éta :

4) Ngitung t, rumusna nya éta : �� = �

�

�� = �− 1

�� = �� - �

�

t = �

(37)

52

Katerangan :

t = tés signifikansi

Md = rata-rata (mean) tina béda antara hasil tés awal jeung tés ahir Σ d = jumlah kuadrat déviasi

n = jumlah subjék dina sampel

5) Ditarima henteuna hipotésis dumasar kana kritéria-kritéria ieu di handap : 1) Lamun titung ttabél hartina hipotésis ditarima, yén média pangajaran visual

tilu diménsi (3D) éféktif dina ngaronjatkeun kamampuh nulis sajak siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis taun ajaran 2014/2015.

2) Lamun titung ttabél hartina hipotésis ditolak, yén média pangajaran visual tilu diménsi (3D) teu éféktif dina ngaronjatkeun kamampuh nulis sajak siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis taun ajaran 2014/2015.

(2) Statistik Non Paramétris

Statistik non paramétris digunakeun saupama data hasil uji normalitas téh nuduhkeun yén data miboga distribusi data anu teu normal, dina nguji éta data kalawan ngagunakeun uji Wilcoxon.

(38)

3) Itung bédana antara pre-test jeung post-test kucara XBI-XBI tuluy hasilna diasupkeun kana kolom ka-4

4) Nangtukeun jenjang ku cara ngurutkeun hasil béda tina kolom ka-4 ti mimiti peunteun béda anu pangleutikna nepi anu panggedéna,

5) Sanggeus disusun (saupama aya peunteun nu sarua), pikeun nangtukeun jenjangna éta peunteun tuluy dijumlahkeun, tuluy dibagi dua, peunteun tina hasil ngabagi mangrupa hasil jenjangna.

6) Sanggeus disusun, asupkeun peunteun jenjang IB kana kolom ka-5,

7) Ngasupkeun peunteun jenjang anu positif kana kolom ka-6, saupama aya peunteun béda anu negatif asupkeun kana kolom ka-7

8) Tingali kana tabél harga-harga krtitis uji Wilcoxon, saupama jumlah n= 23 kalawan ngagunakeun taraf kasalahan 5% Wtabel = 73,

9) Data anu geus diitung tuluy diasupkeun kana tabél uji Wilcoxon ieu di handap:

Tabél 3.7 Tabél Uji Wilcoxon No

Siswa XAI XBI

Béda Tanda Jenjang

XAI-XBI Jenjang Positif Négatif

(39)

54

ngaronjatkeun kamampuh nulis sajak siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis taun ajaran 2014/2015.

(40)

BAB V

KACINDEKAN JEUNG RÉKOMENDASI

5.1 Kacindekan

Dumasar kana hasil panalungtikan ngeunaan “Média Visual Tilu Diménsi (3D) dina Pangajaran Nulis Sajak (Studi Kuasi Ékspérimén ka Siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015)”, bisa dicindekkeun saperti ieu di handap.

1) Kamampuh nulis sajak siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015 saméméh ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D) nya éta siswa can mampuh, katitén tina rata-rata unggal aspék anu dihontal ku siswa, nya éta : 1) aspék diksi (pilihan kecap) 2,90. Hartina, kecap-kecap anu dipilih jeung disusun dina nulis sajak cukup basajan, 2) aspék implengan/pengimajian 3,04. Hartina, pengimajian basajan, rada luyu jeung téma anu geus ditangtukeun, 3) aspék gaya basa 2,22. Hartina gaya basa anu digunakeun kurang alus /kurang hadé, ma’nana kurang jero, teu luyu jeung téma anu dibikeun, 4) aspék téma 3,5. Hartina, eusi sajak masih kagolong basajan, rada luyu jeung téma anu ditangtukeun jeung 5) aspék amanat 2,68. Hartina, amanat anu ditepikeun cukup/basajan/rada luyu jeung téma.

2) Kamampuh nulis sajak siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis Taun Ajaran 2014/2015 sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D) nya éta siswa geus mampuh, katitén tina rata-rata unggal aspék anu dihontal ku siswa, nya éta : 1) aspék diksi (pilihan kecap) 3,72. Hartina, kecap-kecap anu dipilih dina nulis sajak alus tur hadé, 2) aspék implengan/pengimajian 4,04. Hartina pemgimajian alus, luyu jeung téma anu ditangtukeun, 3) aspék gaya basa 2,72. Hartina gaya basa anu digunakeun

basajan, ma’nana cukup jero, rada luyu jeung téma anu dibikeun, 4) aspék

(41)

88

ditangtukeun, jeung 5) aspék amanat 3,95. Hartina, amanat anu ditepikeun alus, luyu jeung téma anu ditangtukeun.

3) Dumasar kana hasil uji gain bisa katitén ngaronjatna kamampuh nulis sajak siswa antara saméméh jeung sabada ngagunakeun média visual tilu diménsi (3D), yén gain antara pre-test jeung post-test tina jumlah siswa 22 nya éta 76,54 – 57,09 =19,45. Rata-rata peunteun pre-test 57,09 ngaronjat jadi 76,54. Kukituna bisa dicindekkeun yén média visual tilu diménsi (3D) miboga pangaruh anu hadé dina ngaronjatkeun kamampuh nulis sajak siswa SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis taun ajaran 2014/2015 nya éta 19,45. 4) Dumasar kana hasil titung (25,1) > ttabél (2,52) katitén yén aya béda signifikan

antara hasil pre-test jeung post-test nulis sajak siswa. ku kituna bisa dicindekkeun yén média pangajaran visual tilu diménsi (3D) éféktif dina ngaronjatkeun kamampuh nulis sajak siswa kelas VII-F SMP Negeri 2 Banjarsari Kabupaten Ciamis taun ajaran 2014/2015.

5.2 Implikasi

Média visual tilu diménsi (3D) dilarapkeun pikeun ngaronjatkeun kamampuh nulis siswa dina kagiatan nulis sajak. Larapan média visual tilu diménsi (3D) meunang réspon anu positif, boh ti pihak siswa boh ti pihak guru. Kusabab média visual tilu diménsi (3D) bisa ngirut perhatian siswa nalika keur diajar, mampuh ningkatkeun daya imajinasi siswa sarta mampuh ngamekarkeun jeung ningkatkeun kahayang jeung minat siswa nu anyar dina kagiatan nulis, ngabangkitkeun motivasi jeung rangsangan kagiatan diajar sarta bisa méré pangaruh-pangaruh psikologis ka siswa. Ku ayana média visual tilu diménsi (3D),

siswa mampuh meunangkeun kani’matan visual nalika keur diajar hususna dina

nulis sajak, sarta ngalancarkeun siswa dina ngahontal tujuan pikeun maham jeung nginget informasi atawa pesen.

5.3 Rékomendasi

(42)

(43)

89

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu| perpustakaan.upi.edu DAPTAR PUSTAKA

Aftarudin, P. (1983). Pengantar Apresiasi Puisi. Bandung: Angkasa

Arikunto, S. (2010). Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktik. Jakarta : PT. Rineka Cipta

Arsyad. A. (2010). Media Pembelajaran. Jakarta: Raja Grafindo Persada Danadibrata. (2009). Kamus Basa Sunda. Bandung: Kiblat

Daryanto. (2013). Media Pembelajaran (Peranannya Sangat Penting Dalam Mencapai Tujuan Pembelajaran). Yogyakarta: Gava Media

Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. 2007. Standar Kompetensi dan Kompetensi Dasar Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Sunda. Bandung: Pemerintah Jawa Barat

Hakim, Z. (2012). Jenis Média Pembelajaran. [Online].Tersedia: http://www.zainalhakim.web.id/jenis-media-pembelajaran.html?m=1

Kustandi, C & Sutjipto, B. (2011). Media Pembelajaran (Manual dan Digital). Bogor: Ghalia Indonesia

Kustandi, C & Sutjipto, B. (2013). Media Pembelajaran. Bogor: Ghalia Indonesia Koswara. (2009). Sajak Sunda. Bandung: JPBD

Munadi, Y. (2013). Media Pembelajaran (Sebuah Pendekatan Baru). Jakarta: Referensi (GP Press Grup)

Mustappa, A. (2014). Wirahma Sajak. Bandung: Pustaka Jaya NS, Sutarno. (2008). Menulis Yang Efektif. Jakarta: Sagung Seto Nurjanah, N. (2009). Dasar-dasar Tiori Nulis. Bandung: JPBD

Pradopo, R. Dj. (2012) Pengkajian Puisi. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press

(44)

Ridwan, M. (2013).Pengertian Menulis Menurut Beberapa Ahli. [Online].

Tersedia:http://bahaskata.blogspot.com/2013/09/pengertian-menulis-menurut-beberapa-ahli.html?m=1

Rumampuk, D.B. (1988). Media Instruksional IPS. Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan

Rusminto, D. (2011). Pengertian Média Visual. [Online]. Tersedia:

http://www.drusminto.blogspot.com/2011/06/pengertian-media-visual.html?m=1

Samosir, T. (2013). Apresiasi Puisi. Bandung: Yrama Widya

Sandewita, N. (2014). Media Pembelajaran 3 Dimensi. [Online]. Tersedia:

http://www.vhasande.blogspot.com/2014/04/media-pembelajaran-3-dimensi.html?m=1

Setiadi, (2013). Éféktifitas Média Kartu Kecap Pikeun Ngaronjatkeun Kamampuh Nulis Sajak. Skripsi Sarjana Pada FPBS UPI Bandung : Tidak Diterbikan

Solehan, T.W. (2008). Pendidikan Bahasa Indonesia di SD. Jakarta: Universitas Terbuka

Sudaryat. (2012). Pamekar Kaparigelan Basa Sunda. Bandung: JPBD Sudjana. (2005). Metode Statistika. Bandung: Tarsito

Sudjana. (2009). Metode Statistika. Bandung: Tarsito

Sudjana & Rivai. (2009). Media Pangajaran. Bandung: Sinar Baru Algensindo Susilana, R jeung Riyana, C. Media Pembelajaran. Bandung: Wahana Prima Tarigan, H. (2008). Menulis : Sebagai Suatu Keterampilan Berbahasa. Bandung:

Penerbit Angkasa