PENC EMA RA N UDA RA DA LA M A NTISIPA SI TEKNIS PENG ELO LA A N SUMBERDA YA LING KUNG A N
Iwa n Se tia wa n Ba sri *
Abstrac t
In the e nviro nm e nt, hum a n a nd e nviro nm e nta l re so urc e s a re unity. Enviro nm e nta l re so urc e s a s a ne e d ha s lim ita tio n, the re fo re its use ne e d s to b e m a na g e d susta ina b ly a nd a p p ro p ria te ly so tha t it c a n a lso b e e njo ye d b y future g e ne ra tio ns. This p a p e r is a lite ra ture stud y with the to p ic a ir p o llutio n in the a ntic ip a tio n o f the te c hnic a l m a na g e m e nt o f e nviro nm e nta l re so urc e s. Using m e tho d o lo g y d e sc rip tio ns fro m va rio us so urc e s in a syste m a tic wa y.
Ba se d o n this stud y the re a re five c he m ic a l e le m e nts ha za rd o us a ir p o lluta nts, na m e ly: (a ) O zo ne (O ), (2) O xid e C a rb o n (C O a nd C O ), (3) Sulfur O xid e s (SO a nd SO ), (4) O xid e s o f Nitro g e n (NO , 3 2 2 3 NO , a nd N O ), a nd (5) Mo le c ula r p a rtic le s (d ust, a c id s, p e stic id e s, e tc ). It re q uire s d iffe re nt 2 2 a p p ro a c he s in the m a na g e m e nt o f a ir p o llutio n, b ut m o st im p o rta ntly, it a lwa ys sta rts fro m the p la nning , c o ntro l a nd m o nito ring a nd e va lua tio n.
Ke y words : Air Po llutio n, Air Enviro nm e nta l Ma na g e m e nt
A b stra k
Di d a la m ling kung a n hid up te rd a p a t m a nusia d a n sum b e rd a ya ling kung a n ya ng m e rup a ka n sa tu ke sa tua n. Sum b e rd a ya ling kung a n se b a g a i ke b utuha n m e m iliki ke te rb a ta sa n m a ka d a la m p e m a nfa a ta nnya p e rlu d ike lo la se c a ra b e rke sina m b ung a n d a n te p a t se hing g a d a p a t jug a
d inikm a ti g e ne ra si m a sa d a ta ng . Tulisa n ini a d a la h stud i lite ra tur d e ng a n te m a p e nc e m a ra n
ud a ra d a la m a ntisip a si te knis p e ng e lo la a n sum b e rd a ya ling kung a n. Me to d e ya ng d ig una ka n a d a la h d iskrip si d e ng a n m e ng ua ra i se c a ra siste m a tik d a ri b e rb a g a i sum b e r
Be rd a sa rka n stud i ini te rd a p a t lim a unsur kim ia b e rb a ha ya p e nc e m a r ud a ra , ya itu : (1) O zo ne
(O3) , (2) O ksid a Ka rb o n (C O d a n C O2), (3) O ksid a Be le ra ng (SO2 d a n SO3), (4) O ksid a Nitro g e n
(NO , NO2, d a n N2O), se rta (5) Pa rtike l Mo kule r (d e b u, a sa m , p e stisid a , d ll). Dip e rluka n p e nd e ka ta n
ya ng b e rb e d a d a la m p e ng e lo la a n p e nc e m a ra n ud a ra , na m un ya ng te rp e nting se la lu d im ula i d a ri p e re nc a na a n, p e ng e nd a lia n d a n p e m a nta ua n se rta e va lua si.
Ka ta Kunc i : p o lusi ud a ra , p e ng e lo la a n ling kung a n ud a ra
1. Pe nd a hulua n
Di d a la m ling kung a n hid up
te rd a p a t m a nusia d a n sum b e rd a ya ling kung a n ya ng m e rup a ka n sa tu ke sa tua n. Sum b e rd a ya ling kung a n se b a g a i ke b utuha n ja sm a ni d a n ro ha ni m e m iliki ke te rb a ta sa n se hing g a d a la m p e m a nfa a ta nnya p e rlu d io p tim a lka n g una ke m a sla ha ta n m a nusia , na m un d ib a lik se m ua ke te rse d ia a n d a n ke te rb a ta sa n ya ng d im ilikinya p e rlu d ike lo la se c a ra te p a t se hing g a
sum b e rd a ya a la m ya ng te rse d ia d a p a t b e rke sina m b ung a n se hing g a d a p a t p ula d inikm a ti g e ne ra si m a sa d a ta ng . Ma nusia m e m iliki ke m a m p ua n d a la m m e ng hub ung ka n m a sa la lu, m a sa se ka ra ng d a n b a hka n m a sa d e p a n
d e ng a n m e m p e rha tika n p e rke m b a ng a n-p e rke m b a ng a n sa m p a i
b e rg e ra k, sum b e r b e rg e ra k d a n sum b e r d a la m rua ng a n.
3.3 Ud a ra d a n Kua lita snya
So e m a rwo to (2004) b a hwa ud a ra m e rup a ka n c a m p ura n b e rb a g a i g a s, ua p a ir d a n d e b u. G a s o ksig e n kita p e rluka n untuk p e rna p a sa n d a n p a d a um um nya ka d a rnya m e nc ukup i, ka re na itu kua lita snya le b ih b e rka ita n d e ng a n ka d a r g a s ya ng m e m p unya i e fe k te rha d a p ke se ha ta n m a nusia d a n fung si e ko lo g i ud a ra .
Di b a g ia n la in d iura ika n p ula b a hwa g a s d a la m ud a ra b e ra sa l d a ri b e rb a g a i sum b e r, d e ko m p o sisi b a ha n o rg a nik m e ng ha silka n b e rb a g i g a s ka re na ko nd isi sa nita si ling kung a n hid up kita b e lum b a ik. Pe m b a ka ra n sa m p a h d a n b a ha n b a ka r d a ri rum a h ta ng g a , ke nd a ra a n b e rm o to r d a n ind ustri m e rup a ka n sum b e r p e nting p e nc e m a ra n ud a ra .
’
G a m b a r 1. Sum b e r Pe nc e m a ra n Ud a ra Tid a k b e rg e ra k
Kua lita s ud a ra ya ng m a sih b e rsih m e nurut Sa stra wija ya (2000) te rd iri d a ri susuna n ko m p o sisi g a s-g a s se p e rti p a d a Ta b e l 1, Se m e nta ra itu Pa d a b a g ia n la in
Nurd in, e t.a l (2004) p e ng g o lo ng a n
kua lita s ud a ra d id a sa rka n p a d a Ind e ks Sta nd a r Pe nc e m a ra n Ud a ra (ISPU)s se p e rti ya ng te rinc i p a d a Ta b e l 2.
G a m b a r 2. Sum b e r Pe nc e m a ra n Ud a ra b e rg e ra k
Ta b e l 1. Ko m p o sisi ud a ra b e rsih d a n ke ring
Ma c a m g a s Vo lum e (% )
- Nitro g e n, N2 78
- O ksig e n O2, 21 Arg e n, Ar 0,94
- Ka rb o nd io ksid a , C O2 0.03
- He lio n, He 0,01
- Ne o n, Ne 0,01
- Xe no n, Xe 0,01
- Krip to n, Kr 0,01
- Me ta na , Ka rb o n m o no ksid a , se d ikit se ka li
- Am o nia k, NH, Nitra t O ksid a , se d ikit se ka li
- Hid ro g e n sulfid e , H2S se d ikit se ka li
Ta b e l 2. Ind e ks Sta nd a r Pe nc e m a ra n Ud a ra
Ka te g o ri Re nta ng Pe nje la sa n
Ba ik 0 -50
Ting ka t kua lita s ud a ra ya ng tid a k m e m b e rika n e fe k b a g i ke se ha ta n m a nusia a ta u he wa n d a n tid a k b e rp e ng a ruh p a d a tum b uha n, b a ng una n a ta u nila i e ste tika
Se d a ng 51-100
Ting ka t kua lita s ud a ra ya ng tid a k b e rp e ng a ruh p a d a ke se ha ta n m a nusia a ta up un he wa n te ta p i b e rp e ng a ruh te rha d a p p a d a tum b uha n ya ng se nsitif d a n nila i e ste tika
Tid a k Se ha t 101 – 199
Ting ka t kua lita s ud a ra ya ng b e rsifa t m e rug ika n p a d a m a nusia a ta up un ke lo m p o k he wa n ya ng se nsitif a ta u b isa m e nim b ulka n ke rusa ka n p a d a tum b uha n a ta up un nila i e ste tika
Sa ng a t
Tid a k Se ha t 200 – 299
Ting ka t kua lita s ud a ra ya ng d a p a t m e rug ika n ke se ha ta n p a d a se jum la h se g m e nt p o p ula si ya ng te rp a p a r
Be rb a ha ya > 300
Ting ka t kua lita s ud a ra ya ng b e rb a ha ya ya ng se c a ra um um d a p a t m e rug ika n ke se ha ta n ya ng se rius p a d a p up ula si
Sum b e r : De d e Nurd in, e t.a l, 2004, d ikutip d a ri De finisi Ind e ks Sta nd a r Pe nc e m a r Ud a ra
3.4 Pe nc e m a ra n Ud a ra d a n
Pe ng e lo la a n Ling kung a n
a . Pe nc e m a ra n Ud a ra
Te m p a t te rja d i p e nc e m a ra n
ud a ra d a p a t d i rum a h rum a h, Ind ustri/ p a b rik, tra nsp o rta si (ke nd a ra a n b e rm o to r, ka nto r, ke b a ka ra n huta n , d a n se te rusnya . Da la m Se tia wa n (2009) b a hw a p e nc e m a ra n ud a ra se c a ra a kum ula tif d a n sim ulta n jug a d a p a t te rja d i d i d a la m rua ng m a up un lua r rua ng a n lua r rua ng a n, p e rko ta a n hing g a ke ting ka t re g io na l b a hka n sud a h m e nja d i g e ja la g lo b a l.
Se la njutnya Se tia wa n (2009)
m e nye b utka n p e ristiwa te rja d inya p e nc e m a ra n sa a t ini, te rm a suk p e nc e m a ra n ud a ra a d a la h um um nya ka re na a ktifita s m a nusia d a la m m e m e nuhi ke b utuha n, b a ik p e m e nuha n ke b utuha n p rim b e r m a up un se kund e r.
Se ring te rd e ng a r rum o r d ite ng a h kita b a hwa b ia rka n sa ja ling kung a n te rc e m a ri (ud a ra ) a sa lka n ind ustri d a p a t b e rke m b a ng p e sa t, d i b a g ia n la in te rd e ng a r p ula b a hw a tid a k d ib utuhka n ke m a jua n ind ustri d e ng a n m e ng o rb a nka n ling kung a n ud a ra . Ke d ua rum o r d i a ta s m e rup a ka n ha l ya ng se rius, m a ka ke d ua p e rlu d isa tuka n d a la m p e ng e lo la a n ud a ra ya ng ra sio na l se hing g a d a p a t d ic a p a i ke se im b a ng a n a nta ra ke p e nting a n ja ng ka p e nd e k, m e ne ng a h d a n p a nja ng .
wa ktu tum b uh, ka re na je nis ta na m a n ya ng m e m iliki ke c e p a ta n tum b uh c e p a t m e m iliki p ula ke se m p a ta n
untuk m e nye ra p C O2.
• Po lusi Ud a ra o le h O ksid a Be le ra ng
(SO2 d a n SO3) d a n
Pe ng e lo la a nnya
Sta nd a r SO2 d ituliska n untuk
d a e ra h p e rind ustria n d a n p e rm ukim a n p e rlu d ib e d a ka n te rinc i p a d a Ta b e l 3.
Sa stra wija ya (2000) m e ne g a ska n b a hwa o ksid a b e le ra ng m e rup a ka n g a s je rnih ya ng ta k b e rwa rna , g a s ini m e nye ng a t d a n a m a t m e m b a ha ya ka n m a nusia , ke d a la m d a ur b e le ra ng te rm a suk
S02, H2S, d a n H2SO4 ya ng
m e rup a ka n a sa m d a n g a ra m ya ng m e rup a ka n a e ro so l te te s a ir
d i ud a ra , se la njutnya g a s H2S
d ip ro d uksi o le h p e m b usuka n b a ha n o rg a nik, le tusa n g unung a p i, d a n se d ikit ind ustri. Jum la h
SO2 ka re na o ksid a H2S a d a la h 80
% sisa nya 20 % SO2, d a n ya ng d a ri
m a nusia a d a la h b a ha n b a ka r ya ng m e ng a nd ung b e le ra ng d a n p e le le ha n no n-fe ra , kila ng m inya k, ind ustri b a tu b a ra , d a n la in se b a g a inya .
Se nya wa b e le ra ng ya ng te rka nd ung d i ud a ra d a p a t m e nye b a b ka n huja m a sa m d a n a ka n m e nim b ulka n p e nc e m a ra n ling kung a n ya ng b e rb a ha ya b a g i ta na m a n, he wa n d a n b a hka n
m a nusia . Up a ya p e ng e lo la a n ling kung a n ud a ra untuk m e ng a ntisip a si ko nd isi p e nc e m a ra n ya ng d ise b a b ka n
o le h o ksid a b e le ra ng ya kni d e ng a n m e la kuka n p e m b e rsiha n
a ta u p e m b e ra nta sa n SO2 d i
ind ustri ya ng m e ng ha silka n g a s b ua ng o ksid a b e le ra ng se p e rti d i kila ng m inya k, ind ustri b a tu b a ra d a n la in se b a g a inya w a la up un te kno lo g i ini ha rus d ib a ya r m a ha l.
• Po lusi Ud a ra o le h O ksid a Nitro g e n
(NO ,NO2, d a n N2O) d a n
Pe ng e lo la a nnya
Po lusi ud a ra d e ng a n o ksid a nitro g e n te la h m e nc a p a i a ng ka ya ng c ukup sig nifika n, ya kni se kita r 10 % d a ri se m ua g a s-g a s p e nc e m a r ud a ra , na m un d ib a lik se m ua itu p e ra n d a n fung si nitro g e n sa ng a t m a t p e nting d a la m siklus ke se tim b a ng a n a la m , ya kni se kita r 78 %.
Da la m b uku Pe nc e m a ra n Ling kung a n ya ng d itulis o le h Sa stra wija ya (2000) d ije la ska n b a hwa kila t d a n ko sm is jug a m a m p u m e ng ika t nitro g e n d a n m e m b e ntuk se nya wa d e ng a n unsure la in, se hing g a m e ng ha silka n se nya wa ya ng sa ng a t b e rm a nfa a t untuk p e rtum b uha n ta na m a n d a n he wa n, siklus ini sa ng a t ko m p le ks se hing g a b a nya k ya ng tid a k d ike ta hui p a sti d a n d a la m p ro se s m a nusia te la h m e ng g a ng g unya .
Ta b e l 3. Ko nse ntra si m a ksim um SO2 d e ng a n Wa ktu
Ko nse ntra si Ma ksim um SO2
Pe rio d e ra ta - ra ta
Pe rm ukim a n Ind ustri/ Da g a ng
Sa tu Ja m 0,025 b p j 0,40 b p j
Ta b e l 3. (la njuta n)
Ko nse ntra si Ma ksim um SO2
Pe rio d e ra ta - ra ta
Pe rm ukim a n Ind ustri/ Da g a ng
Sa tu ta hun 0,02 b p j 0,05 b p j
Sumber : A. Tr esna Sast r awi j aya, Pencemar an Li ngkungan, Ri neka Ci pt a, Jakar t a. 2000
• Po lusi Ud a ra o le h Pa rtike l Mo kule r
d a n Pe ng e lo la a nnya
Pa rtike l Mo kule r ya ng te rsusp e nsi d i ud a ra sa ng a t b e rb a ha ya b a g i ke se ha ta n m a nusia . Sum b e r-sum b e r p a rtike l Mo kule r a d a la h c e ro b o ng a sa p p a b rik d a n p a rtike l ini a ka n te rsusp e nsi b e b e ra p a ha ri d i ud a ra te rg a ntung d a ri b e sa r ke c ilnya p a rtike l, m a kin ke c il p a rtike lnya m a ka m a kin la m a p ula ke se m p a ta n untuk ting g a l d i ud a ra d a n untuk p a rtike l ya ng le b ih b e sa r a ka n c e p a t turun ke p e rm uka a n ta na h d ise kita r sum b e rnya .
Ukura n p a rtike l-p a rtike l d im ula i d im ula i d a ri 0,1 sa m p a i d e ng a n 10 m ikro n d a n p a rtike l ini b e ra sa l d a ri p ro se s a la m d a n d a ri lim b a h ya ng jum la hnya m a kin m e ning ka t d e ng a n p e ning ka ta n jum la h p e nd ud uk. Pa rtike l d a p a t b e rup a ka rb o n, je la g a , a b u te rb a ng , le m a k, m inya k d a n p e c a ha n lo g a m .
Up a ya p e ng e lo la a n ling kung a n ud a ra untuk m e ng a ntisip a si ko nd isi p e nc e m a ra n te rse b ut ya ng d ise b a b ka n o le h p a rtike l Mo kule r ya kni d e ng a n p e ne ra p a n te kno lo g i p e nya ring a n, se p e rti p a d a c e ro b o ng a sa -sa p a ind ustri d e ng a n m e m a sa ng filte r ya ng sa ring a n le b ih d a ri ukura n p a rtike l m o kule r ya ng d iha silka n p a b rik te rse b ut se hing g a d a p a t m e na ng ka p p a rtike l ya ng ha lus. Sa la h sa tu c a ra untuk
m e ng a ntisip a si p e nc e m a ra n ud a ra o le h p a rtike l Mo kule r a d a la h d e ng a n m e na m p ung p a rtike l d a la m b e ja na te rb uka a ta u le m p e ng ka c a ya ng d ib e ri p e re ka t, se hing g a p a rtike l ya ng ja tuh d a p a t d itim b a ng d a n d ia na lisis se hing g a d a p a t d ite ntuka n b e ntuk a ntisip a sinya .
4. Ke sim p ula n
Ud a ra a d a la h sum b e rd a ya ling kung a n ya ng sup la inya ko nsta n/ re la tif ko nsta n b e ra p a p un jum la hnya d im a nfa a tka n. Wa la up un se la lu te rse d ia ud a ra m e rup a ka n sum b e rd a ya ya ng sa ng a t p e nting a rtinya , o le h ka re na nya m e ng e ta hui, m e m a ha m i se rta m e la kuka nnya c a ra -c a ra a ntisip a si p e n-c e m a ra n ud a ra d a la m p e ng e lo la a n sum b e rd a ya ling kung a n.
Te rd a p a t lim a unsur-unsur kim ia b e rb a ha ya se b a g a i p e nc e m a r ud a ra ya ng p e nting , ya itu :
1) O zo ne (O3) ,
2) O ksid a Ka rb o n (C O d a n C O2),
3) O ksid a Be le ra ng (SO2 d a n SO3),
4) O ksid a Nitro g e n (NO ,NO2, d a n N2O),
5) Pa rtike l Mo kule r (d e b u, a sa m ,
p e stisid a , d ll).
Na m un ya ng p a ling p e nting se la lu d im ula i d a ri p e re nc a na a n, p e ng e nd a lia n d a n p e m a nta ua n se rta e va lua si. Buka n d ila kuka n ya ng sifa tnya se sa t a ta s d a sa r ke p e rlua nnya te ta p i untuk ke p e nting a n ling kung a n ke la ng sung a n ling kung a n hid up ya ng le b ih la m a .
5. Da fta r Pusta ka
Dha m o no , 2004, Po lusi Ud a ra,
w w w .p e la g i.c o m , 25 Se p t. 2005
Fa nd e li, C ha fid , 2004, Stra te g i
Pe ng e lo la a n Sum b e rd a ya
Ala m , PPS Ilm u Ling kung a n
UG M, Yo g ya ka rta .
Rusla n, 1988, Eko lo g i Ling kung a n
Pe nc e m a r, Sta ya Wa c a na ,
Se m a ra ng
Se tia wa n B, Iwa n, Ba ha n Aja r Ilm u Ling kung a n, Jurusa n Te knik Arsite ktur UNTAD, 2009
Mc .Phe rso n, 1998, C a rb o n Dio xid e b y
Urb a n Fo re st, Jo urna l
Arb o ric ulture 24(4),
Nurd in, De d e d kk, 2003, Ud a ra Be rsih Ha k
Kita Be rsa m a, w w w .p e la g i.c o m ,
25 Se p t. 2005
Sa stra wija ya , A.Tre sna , 2000,
Pe nc e m a ra n Ling kung a n, PT.
Rine ka C ip ta , Ja ka rta
So e m a rwo to , O tto , 2004, Atur Diri Se nd iri
; Pa ra d ig m a Ba ru Pe ng e lo la a n
Ling kung a n Hid up, G a d ja h
Ma d a Unive rsity Pre ss, Yo g ya ka rta
Tri Ba suki, Kris, 1992, Pe ng e lo la a n
Pe nc e m a ra n Ud a ra, Ya ya sa n
