BAB XV
DIFERENSIAL (Turunan)
Jika y = f(x), maka turunan pertamanya dinotasikan dengan y’ =
dx dy
= f'(x) dengan
dx dy
=
0 →
h Lim
h x f h x
f( + )− ( )
Rumus-Rumus Diferensial:
1. y = k → y'= 0
2. y = k xn → y'= k. n xn−1 3. y = sin x → y' = cos x 4. y = cos x → y'= - sin x 5. y = u ± v → y' = u' ± v' 6. y = u. v → y' = u' v + v' u
7. y =
v u
→ y' = ' 2 '
v u v v
u −
8. y = k [f(x)]n → y'= k . n [f(x)]n−1 . [f’(x)] 9. y = sin f(x) → y' = f'(x). cos f(x)
10. y = cos f(x) → y' = - f'(x). sin f(x)
11. y = sinnf(x) → y' = n sinn−1f(x). cos f(x) . f'(x) 12. y = cosnf(x) → y' = - n cosn−1f(x). sin f(x) . f'(x) 13. y = af(x) → y' = af(x). ln a . f’(x)
14. y = ef(x) → y' = ef(x). f'(x)
15. y = ln f(x) → y' = ) (
) ( '
x f
x f
16. y = tan x → y' = sec2x =
x
2 cos
1
17. y = cot x → y' = - cosec2x
18. y = sec x → y' = sec x tan x
19. y = cosec x → y' = - cosec x cotan x Penggunaan Turunan :
1. Garis singgung
persamaan garis singgungya adalah y –b = m (x –a) dimana m = f'(x)
apabila terdapat dua persamaan garis y= m1x + c1 dan y= m2x + c2 dikatakan
- sejajar apabila m1 = m2
- tegak lurus apabila m1 . m2 = -1 2. Fungsi naik/turun
diketahui y = f(x);
- jika f'(x) < 0 maka f(x) turun - jika f'(x) >0 maka f(x) naik 3. Menentukan titik stasioner diketahui y = f (x).
Bila f'(a) = 0 maka (a, f(a) ) adalah titik stasioner - (a, f(a) ) titik minimum jika f'' (a) > 0
- (a, f(a) ) titik maksimum jika f'' (a) < 0 - (a, f(a) ) titik belok jika f ''(a) = 0
3. Menentukan Kecepatan dan percepatan S = S(t) → jarak yang ditempuh S merupakan fungsi waktu (t), maka
15. SOAL-SOAL DIFERENSIAL
jawabannya adalah D
EBTANAS1995
Cara 2: Merupakan pembuktian dari:
EBTANAS1995
4. Turunan pertama dari fungsi f yang ditentukan oleh
f(x) = (2-3x)3
Jawabannya adalah D
EBTANAS1999
EBTANAS1998
7. Diketahui fungsi f(x) = sin2 (2
x + 3) dan turunan
dari f adalah f ′. Maka f ′(x) = …
A. 4 sin (2x + 3) cos (2x + 3) B. 2 sin (2x + 3) cos (2x + 3) C. sin (2x + 3) cos (2x + 3) D. –2 sin (2x + 3) cos (2x + 3) E. –4 sin (2x + 3) cos (2x + 3)
Jawab:
. y = sinnf(x) → y' = n sinn−1f(x). cos f(x) . f'(x)
f(x) = sin2 (2x + 3)
f'x) = 2 sin (2x+3) . cos(2x+3) . 2
= 4 sin (2x+3) . cos(2x+3)
jawabannya adalah A
EBTANAS1997
8. Turunan pertama fungsi f(x) = cos3(3-2x) adalah f'(x) =….
A. -3 cos2(3-2x) sin (3-2x) B. 3 cos2(3-2x) sin (3-2) C. -6 cos (3-2x) sin (3-2x) D. -3 cos (3-2x) sin (6-4x) E. 3 cos (3-2x) sin (6-4x)
Jawab:
y = cosnf(x) → y'=- n cosn−1 f(x). sin f(x) f'(x) f(x) = cos3(3-2x)
f'(x) = - 3 cos2(3-2x) . sin (3-2x) . -2 = 6 cos2(3-2x) . sin (3-2x)
(jawabannya tidak ada yang cocok ya!!!)
Ingat rumus trigonometri: sin 2A = 2 sin A cosA
terapkan dalam soal ini :
f'(x) = 6 cos2(3-2x) . sin (3-2x)
= 6. cos (3-2x) . cos (3-2x) sin (3-2x)
= 3. ( 2 sin (3-2x). cos (3-2x) ) . cos (3-2x)
= 3 (sin 2 (3-2x) ) . cos (3-2x)
= 3 sin (6-4x) .cos (3-2x) = 3 cos (3-2x) sin (6-4x)
Jawabannya adalah E
EBTANAS1986
9. Persamaan garis singgung pada kurva x2- 4x – 2y – 1 = 0 di titik (1,- 2) adalah …
A. 3x+y - 1 = 0 B. 2x -y = 0 C. –x + 2y + 5 = 0 D. x + y + 1 = 0 E. x – y – 3 = 0
jawab:
Persamaan garis singgung y – b = m(x –a)
Diketahui a = 1 dan b = -2
x2- 4x – 2y – 1 = 0 2y = x2- 4x – 1
y = 2 1
x2- 2x – 2 1
m(gradien) = y' = x - 2 (di titik (1,-2) Æ x = 1 ) = 1 - 2 = -1
persamaan garis singgungya adalah : y – (- 2) =-1 (x – 1)
y + 2 = - x + 1 ⇔ x + y +1 = 0 jawabannya adalah D
EBTANAS2000
10. Garis singgung pada kurva x2 – y + 2x – 3 = 0 yang tegak lurus pada garis x – 2y + 3 = 0 mempunyai persamaan …
A. y + 2x + 7 = 0 B. y + 2x + 3 = 0 C. y + 2x + 4 = 0 D. y + 2x – 7 = 0 E. y + 2x – 3 = 0
jawab:
x2 – y + 2x – 3 = 0 → y = x2+ 2x – 3
Persamaan garis x – 2y + 3 = 0 → 2y = x + 3
y = 2 1
x + 2 3
garis singgung tegak lurus maka :
m1. m2 = -1
2 1
. m2 = -1 Æ m2 = -2
kurva y = x2+ 2x – 3
y' = 2x + 2 = m2 = -2 2x + 2 = -2
2x = -4 x = -2
jika x = -2 maka y = (-2)2 + 2 . (-2) – 3 = 4 – 4 – 3
= -3 didapat (x1, y1) = (-2,-3)
sehingga garis singgungnya adalah:
y - y1 = m2 ( x - x1) y +3 = -2 ( x + 2) y + 3 = -2x – 4
y = -2x - 7 ⇔ y + 2x – 7 = 0
jawabannya adalah D
EBTANAS1991
11. Fungsi f yang dirumuskan dengan
f(x) = x3 + 3x2 – 9x – 1 naik dalam interval …
A. x < –3 atau x > 1 B. x < –1 atau x > 1 C. –3 < x < 1 D. –1 < x < 1
E. x < –3 atau x > –1
Jawab:
f(x) = x3 + 3x2 – 9x – 1 f'(x) = 3x2+ 6x – 9 = x2 + 2x – 3
⇔ (x + 3 ) (x -1 ) x1= -3, x2 = 1
+ + -- - - -- + + • • • • • • • • • -3 0 1 jika f'(x) >0 maka f(x) naik (bertanda +) yaitu x < -3 atau x > 1
Jawabannya adalah A
EBTANAS2003
12. Fungsi f(x) = x3+ 3x2 – 9x – 7 turun pada interval ..
A. 1 < x < 3 B. –1 < x < 3 C. –3 < x < 1 D. x < –3 atau x > 1 E. x < –1 atau x > 3
Jawab :
fungsi turun jika f'(x) < 0
f(x) = x3+ 3x2 – 9x – 7 f'(x) = 3x2+ 6x – 9 = x2+ 2x – 3
⇔ (x + 3 ) (x -1 ) x1= -3, x2 = 1
+ + -- - - -- + + • • • • • • • • • -3 0 1 jika f'(x) < 0 maka f(x) turun (bertanda -) yaitu x > -3 dan x < 1
dapat ditulis dengan -3< x < 1
jawabannya adalah C
EBTANAS2000
13. Nilai maksimum fungsi f(x) = x4 – 12x pada interval –3 ≤x ≤ 1 adalah …
A. 16 B. 9 C. 0 D. -9 E. -16
Jawab:
Tentukan nilai stasioner yaitu f'(a) = 0
f(x) = x4 – 12x f'(x) = 4x3 -12x ⇔ x3 - 3x ⇔x (x2 - 3)
⇔ x (x - 3 ) ( x + 3 ) = 0 - - + + - - + + • • • - 3 0 3
max min
Jika x < - 3 Æ - . - . - = -
- 3 < x < 0 Æ - . - . + = +
0 < x < 3 Æ +. - . + = -
terlihat pada grafik garis nilai max jika x = 0 (interval –3 ≤x ≤ 1)
sehingga nilai maksimumnya : f(x) = x4 – 12x
f(0) = 0 – 0 = 0
jawabannya adalah C
EBTANAS2000
14. Nilai minimum fungsi f(x) = x3
- 27x pada interval -1 ≤ x ≤ 4 adalah….
A. 26 B. 0 C. -26 D. -46 E. -54
jawab:
f(x) = x3 - 27x f'
(x) = 3x2 - 27 ⇔x2 - 9
⇔ (x – 3 ) (x + 3) = 0 x = 3 ; x = -3
+++ - - - - +++ • • -3 3
max min
nilai minimum jika nilai x = 3 (interval -1 ≤ x ≤ 4)
sehingga nilai minimumnya adalah: f(x) = x3 - 27x
f(3) = 33
- 27. 3 = 27 - 81 = -54
jawabannya adalah E
UN2005
15. Kawat sepanjang 120 m akan dibuat kerangka seperti pada gambar. Agar luasnya maksimum, panjang kerangka(p) tersebut, adalah :
l
l
p
A. 16m B. 18m C. 20m D. 22m E. 24m
jawab:
Luas = L = p l + p . l = 2 p. l Panjang kawat = 120 m
120 = 3. p + 4. l 3p = 120 – 4. l
p = 40 - 3 4
. l
L = 2. l (40 - 3 4
. l )
= 80 l - 3 8
. l 2
Luas maksimum jika L' = 0
L = 80 l - 3 8
. l 2
L' = 80 - 3 16
. l = 0
3 16
l = 80
l = 16 240
= 15
agar luas maksimum maka p =
p = 40 - 3 4
. l
= 40 - 3 4
. 15
= 40 -20 = 20 m
Jawabannya adalah C
UN2005
16. Suatu perusahaan menghasilkan produk yang dapat diselesaikan dalam x jam, dengan biaya per jam
(4x - 800 +
x
120
) ratus ribu rupiah . Agar biaya
minimum, produk tersebut dapat diselesaikan dalam waktu ...
Jawab:
Diketahui biaya perjam = (4x - 800 +
x
120 )
ditanya = waktu pengerjaan agar biaya minimum ?
Waktu pengerjaan = x
Biaya Produksi (B) = Biaya perjam . waktu pengerjaan
= (4x - 800 +
x
120 ) . x
= 4x2 - 800 x + 120
agar biaya minimum maka B' = 0
B' = 8 x – 800 = 0 8x = 800 x = 100 jam
jawabannya adalah C