RAGAM JEUNG ADEGAN BASA DINA UPACARA ADAT RITUS TIWU PANGANTÉN DI KECAMATAN BABAKAN KABUPATÉN CIREBON.

(1)

Nida Kania Dewi , 2013

Ragam jeung adegan basa dina upacara adat ritus tiwu panganten di kecamatan babakan kab.cimahi

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

RAGAM JEUNG ADEGAN BASA

DINA UPACARA ADAT RITUS TIWU PANGANTÉN DI KECAMATAN BABAKAN KABUPATÉN CIREBON

TESIS

diajengkeun pikeun nyumponan salasahiji sarat nyangking gelar Magister Pendidikan

Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda

ku

NIDA KANIA DEWI 1107270

PROGRAM MAGISTER PENDIDIKAN BAHASA DAN BUDAYA SUNDA SEKOLAH PASCASARJANA

UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA BANDUNG

(2)

LEMBAR PENGESAHAN

RAGAM BASA JEUNG ADEGAN KECAP DINA UPACARA ADAT RITUS TIWU PANGANTÉN DI KECAMATAN BABAKAN KABUPATÉN CIREBON

Nida Kania Dewi NIM 1107270

Disaluyuan jeung disahkeun ku: Pangaping I,

Dr. H. Yayat Sudaryat, M.Hum. NIP196408221989031001

Pangaping II,

Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd. NIP196408221989031001

Kauninga ku Pupuhu Program Studi

Sekolah Pasca Sarjana Universitas Pendidikan Indonesia,

(3)

Kuring meuntas walungan

cukangna saleunjeur awi

tacan nepi,

kuring ragrag,

rék palid,

kuring ngojay,

ka sisi,

ngeumbing akar,

hanjat tibuburanjat,

nepi ka nu disungsi...

Haturan

Mamah sareng Bapa,

mugia ieu janten tawis pangbakti

(4)

mugia ieu tésis jadi ubar tina tiap keclak cimata

Anaking Kanyaka Nitipawéstri,

mugia hidep nyuprih élmu, nyangking gelar nu leuwih tibatan Ambu

PERNYATAAN

Dengan ini saya menyatakan bahwa tesis dengan judul “Ragam Basa jeung Adegan Kecap dina Upacara Adat Ritus Tiwu Pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon”, ini beserta seluruh isinya adalah benar-benar karya saya sendiri, dan saya tidak melakukan penjiplakan atau kutipan dengan cara-cara yang tidak sesuai dengan etika keilmuan. Atas pernyataan ini, saya siap menanggung resiko atau sanksi yang dijatuhkan kepada saya apabila kemudian ditemukan adanya pelanggaran terhadap etika keilmuan karya saya ini, atau ada klaim dari pihak lain terhadap keaslian karya saya ini.

Bandung, Desember 2013 Yang membuat pernyataan,

(5)

PANGJAJAP

Puji sinareng sukur hayu urang sanggakeun Gusti nu maha suci Allah SWT, anu teu kendat-kendatna masihan urang ni’mat kaséhatan dugi ka urang tiasa ngalakonan aktipitas urang sadaya. Ku ayana karidoan ti Manten-Na, sim kuring bisa ngalaksanakeun panalungtikan nepi ka ieu tésis nu dijudulan “Ragam Basa jeung Adegan Kecap dina Upacara Adat Ritus Tiwu Pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon” téh réngsé.

Saméméh panalungtikan ieu dilakukeun, aya panalungtikan séjén ngeunaan ieu upacara adat. Namung nu ditalungtik téh nya éta ngeunaan sastra jeung budayana. Balukarna sim kuring ngalakukeun panalungtikan ngeunaan kabasaanana.

Ieu panalungtikan téh réa pisan kahéngkéranana. Kritik sinareng saran kalintang dianti-anti pikeun kamajuan khasanah basa, sastra jeung budaya Sunda. Sanajan réa kahéngkéranana, pamugi ieu panalungtikan ngadatangkeun mangpaat pikeun saréréa, utamana pikeun panalungtikna sorangan.

(6)

Nida Kania Dewi

CATUR NUHUN

Puji sinareng sukur urang sanggakeun ka Allah SWT, anu tos maparin kasehatan, kaasih, tur kanyaah-Na. Solawat sareng salam urang sanggakeun ka Jungjunan Nabi Muhammad SAW, para kulawargana, para Sahabatna, sarta ka urang sadaya para umatna dugi ka ahir jaman, Amin Yaa Robbala’lamin.

Judul ieu tésis nyaéta “Ragam Basa jeung Adegan Kecap dina Upacara Adat Ritus Tiwu Pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon”.

Ieu tésis tiasa réngsé jalaran dibarengan usaha, do’a, sareng bantosan ti pihak-pihak sanésna. Ku kituna, panulis seja ngahaturkeun séwu nuhun laksa keti kabingahan ka nu parantos nungtun sareng ngabantosan, utamina ka:

1. Dr. H. Yayat Sudaryat, M.Hum., salaku pangaping I anu teu weléh masihan apingan, rojongan, sareng kersa diririweuh ku sim kuring salami nyusun ieu tésis;

2. Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd. salaku pangaping II, anu parantos ngaping dugi ka réngséna ieu tesis;

3. Réngréngan dosén Pasca Sarjana Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda anu parantos ngatik sareng ngadidik, Bapa Dr. Dédi Koswara, M.Hum., Ibu Dr. Ruhaliah, M.Hum, Bapa Prof. Dr. H. Yus Rusyana, Bapa Prof. Dr. Iskandarwassid, Bapa Prof. Dr. H. Asép Syamsulbachri, Ibu Dr. Hj. Nunuy Nurjanah, M.Pd, Bapa Prof. Dr. H. Rahman, M.Pd;

(7)

5. Réngréngan dosén Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Daerah anu parantos ngatik sareng ngadidik;

6. Mamah Enin Ritayati sareng Bapa Drs. Dodo Suwondo, M.Si anu janten panguat ati, anu mikanyaah teu kendat-kendat, maparin kaasih, tur pangdu’a jeung harepan anu pinuh ku kasabaran jeung katawakalan, ngatik sarta ngélingan sim kuring unggal waktu sangkan jadi jalma anu dipikarido ku Pangéran. Mugia salamina dina panangtayungan Allah SWT;

7. Aa Yosép Nurdin Rosyidi, SE., anu teu kendat ngadu’akeun, ngarojong tur ngaping kana sagala kagiatan sim kuring;

8. Néng Kanyaka Nitipawéstri (si inten sosocaati) hatur nuhun tos janten murangkalih nu soléh, ngartos kana kasibukan ambuna, hampura ambu neng dikantun-kantunkeun baé;

9. Mahardika Yudanagara sareng Hikam Natanagara, hatur nuhun pangrojong sareng pidu’ana;

10. Kulawarga Bapa Otong Suharyana, M.M.Pd., sareng Mamah Éty Suhaéti, SE. hatur nuhun pangdunga sareng panyumangetna;

11. Sobat saentragan, Kang Fiet Haryadi, Kang Fahmi Rakhman, sareng Kang Acecep Sujana, nu tos babarengan, sauyunan diajar, ogé parantos ngajagi salami bubureuyeungan;

12. Sobat kuring nu paling dipikasono, Ibu Nurfitriani, S.S hatur nuhun teu kendat-kendat masihan sumanget;

13. Bapa Drs. Kamiludin, M.M, salaku Kepala Sekolah SMK Muhammadiyah 2 Kuningan, hatur nuhun parantos diwidian nyuprih élmu deui;

14. Ibu Vina Pébrianti, S.Pd, Ibu Tri Yulianti S.Pd, Ibu Rika Rachmawati, S.Pd, Ibu Diana Budiati, A.Md, Ibu Léli Siti Nurlaélia, S.P, Ibu Nourma Nurjanah, S.KM., sareng réngréngan guru, staf TU SMK Muhammadiyah 2 Kuningan anu teu tiasa disebatkeun hiji-hiji. Hatur nuhun panyumangetna;

(8)

16. Bapa Ir. Djono Sismanto salaku General Manager PG Tersana Baru, sareng staf karyawan PG Tersana Baru;

17. Bapa H. Hamid salaku Ketua APTRI Kecamatan Babakan, sareng anggota APTRI;

18. Bapa Aqwa salaku punduh/sesepuh PG Tersana Baru;

19. Bapa Sodikin, S.S Guru Seni Budaya SMAN Babakan salaku Budayawan; 20. Bapa Syafi’i salaku tokoh masarakat/pensiunan pagawe PG Tersana Baru; 21. Sepuh kuring, Bapa H. Sarifudin, Ibu Hj. Mimin Mintarsih (sepuhna Fahmi),

Bapa Kurdi, M.Pd., hatur nuhun pidu’ana;

22. Sobat-sobat kuring barudak ondét, Irén, Ovi, Olip, Ucha, Ma Rida, Déwi, sareng nu sanésna nu teu tiasa disebatkeun hiji-hiji.

23. Pihak STKIP Muhammadiyah Kuningan;

24. Ka sadaya pihak anu parantos ngarojong kana réngséna ieu tésis anu teu tiasa disebatkeun hiji-hiji.

Mugia sadaya amal sareng kasaéan ti sadayana janten amal ibadah anu kénging ganjaran ti Allah SWT. Amin.

Jazakumullah khairan katsiran wa jazakumullah ahsanal jaza.

Bandung, Desember 2013

(9)

(10)

RAGAM JEUNG ADEGAN BASA

DINA UPACARA ADAT RITUS TIWU PANGANTÉN DI KECAMATAN BABAKAN KABUPATÉN CIREBON

NIDA KANIA DEWI

ABSTRAK

Ieu panalungtikan boga tujuan pikeun mikanyaho tur ngadéskripsikeun ragam basa anu digunakeun dina upacara adat ritus tiwu pangantén. Lian ti éta, adegan basa ogé jadi tujuan tina ieu panalungtikan. Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon mangrupa daérah anu ngagunakeun basa leuwih ti hiji basa (multibasa). Dina hirup kumbuhna, masarakat Babakan ngagunakeun basa Cirebon, basa Sunda, jeung basa Indonésia salaku pakakas komunikasina. Masarakat Kecamatan Babakan ogé mibanda ritual upacara adat anu maneuh dilaksanakeun unggal taun, nya éta nalika usum ngagiling tiwu. Ieu upacara adat téh nya éta upacara adat ritus tiwu pangantén. Metode anu digunakeun nya éta metode deskriptif. Sabada dilakukeun panalungtikan, singhoréng basa anu leuwih dominan dipaké dina upacara adat ritus tiwu pangantén téh nya éta basa Sunda.Ragam basa nu kapanggih nyoko kana sipat, tempat, waktu, jeung suasana. Ragam basa Sipat ngawengku ragam basa sapopoé jeung ragam basa sastra. Disebut ragam basa sastra ku sabab ngandung purwakanti nu di antarana purwakanti pangluyu, maduswara, jeung larasmadya.Adegan kecap nu kapanggih dina analisis di luhur nya éta kecap salancar, rundayan, rajékan, kantétan, jeung wancahan. Ari adegan kecapna nu dianalisis nya éta kalimah konvénsi atawa kalimah nu ngandung jejer.

(11)

RAGAM DAN STRUKTUR BAHASA

PADA UPACARA ADAT RITUS TIWU PANGANTÉN DI KECAMATAN BABAKAN KABUPATÉN CIREBON

NIDA KANIA DEWI

ABSTRAK

Penelitian ini bertujuan untuk mengetahui dan mendeskripsikan ragam bahasa digunakan dalam upacara adat ritus tiwu panganten, selain itu, struktur kata pun menjadi tujuan dari penelitian ini. Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon merupakan daérah pengguna multi bahasa. Dalam kesehariannya, masyarakat Babakan menggunakan bahasa Cirebon, bahasa Sunda, dan bahasa Indonésia sebagai alat komunikasinya. Masyarakat Kecamatan Babakan juga memiliki ritual upacara adat yang rutin dilaksanakan setiap tahunnya di mana ketika musim giling tebu tiba. Upacara adat tersebut yakni upacara adat ritus tiwu pangantén. Metode yang digunakan adalah metode deskriiptif. Setelah dilakukan penelitian, ternyata pada upacara adat ritus tiwu pangantén, bahasa yang lebih dominan digunakan adalah bahasa Sunda. Ragam bahasa yang ditemukan adalah ragam bahasa sehari-hari dan ragam bahasa sastra. Termasuk ragam bahasa sastra karena terdapat „purwakanti‟ yang di antaranya adalah „purwakanti pangluyu‟, „purwakanti maduswara‟, dan „purwakanti larasmadya‟. Struktur kata yang ditemukan adalah „kecap salancar‟, „kecap rundayan‟, „kecap rajékan‟, „kecap kantétan‟, dan „kecap wancahan‟. Sedangkan struktur kalimatnya yang dianalisis adalah kalimah konvensi atau kalimah yang mengandung subjek.

(12)

LANGUAGE MANNER AND LANGUAGE STRUCTURE AT CUSTOM CEREMONY OF RITUS TIWU PANGANTEN

IN DISTRICT BABAKAN SUB-PROVINCE OF CIREBON

NIDA KANIA DEWI

ABSTRACT

This thesis entitle “Language Manner and Word Structure at Custom Ceremony of Ritus Tiwu Panganten in District Babakan Sub-province of Cirebon”. The district of Babakan is the region which using multi language. They usually use Cirebon language, Sundanese language, and bahasa Indonesia as a means of communications every day. The people in district of Babakan also have a custom ceremony which always perfomed every years when season mill of sugar can have arrived. The name of custom ceremony is „ritus tiwu panganten‟. The intention of this reasearch is for knowing the language which is more regular to be used. In custom ceremony. Beside, the word structure is become the intention of this research too. The method used in this research is descriptive method. After doing research, the language which is more dominant used in custom ceremony of ritus tiwu panganten is Sundanese language.

(13)

DAPTAR EUSI

1.2Watesan jeung Rumusan Masalah ... 2

1.2.1 Watesan Masalah ... 2

1.2.2 Rumusan Masalah ... 3

1.3Tujuan Panalungtikan ... 3

1.3.1 Tujuan Umum ... 3

1.3.2 Tujuan Husus ... 4

1.4 Mangpaat Panalungtikan ... 4

1.4.1 Mangpaat Tioritis ... 4

1.4.1 Mangpaat Praktis ... 4

1.5 Organisasi Tulisan... 5

BAB II ULIKAN TIORI, RARAGA MIKIR, JEUNG ANGGAPAN DASAR ... 6

2.1 Ulikan Tiori ... 6

2.1.1 Wangenan Basa ... 6

2.1.2 Situasi Diglosia di Jawa Barat ... 7

2.1.3 Ragam Basa ... 10

2.1.5.1.2 Wangun Kecap ... 21

(14)

2.1.5.1.4 Wangun Kalimah... 27

2.1.6 Kontéks Makéna Basa ... 42

2.1.6.1 Undak Usuk atawa Tatakrama Basa ... 42

2.1.6.2 Nu Maké Basa jeung nu Dicaritakeun ... 43

2.2 Raraga Mikir ... 51

2.3 Anggapan Dasar ... 53

BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN ... 54

3.1 Lokasi jeung Sumber Data... 54

3.1.1 Lokasi ... 54

3.1.2 Sumber Data... 54

3.2 Desain Panalungtikan ... 54

3.3 Métode Panalungtikan ... 55

3.4 Wangenan Operasional ... 56

3.5 Instrumén Panalungtikan ... 57

3.6 Téhnik Ngumpulkeun Data ... 57

3.6.1 Léngkah Tatahar... 58

3.6.2 Léngkah Ngumpulkeun Data ... 58

3.6.3 Léngkah Ngolah Data ... 58

3.7 Téhnik Ngolah Data ... 59

BAB IV HASIL PANALUNGTIKAN JEUNG PEDARAN ... 60

4.1 Ragam Basa dina Upacara Adat Ritus Tiwu Pangantén ... 60

4.1.1 Ragam Basa Indonésia ... 60

4.4 Adegan Kalimah dina UARTP ... 127

4.4.1 Adegan Kalimah Salancar ... 128

4.5 Pedaran ... 129

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN ... 132

5.1 Kacindekan ... 132

5.2 Saran ... 133

DAPTAR PUSTAKA ... 135

LAMPIRAN ... 137

(15)

DAPTAR TABÉL

Tabél 4.1 ... 130

Tabél 4.3 ... 130

(16)

DAPTAR SINGGETAN

(17)

DAPTAR LAMPIRAN

(18)

1

BAB I

BUBUKA

1.1Kasang Tukang

Basa téh salah sahiji pakakas komunikasi nu dipaké ku manusa. Basa kaasup pakakas vital dina hirup kumbuhna manusa, utamana basa vérbal. Basa nu dipaké ku manusa Sunda téh variatif. Urang Sunda anu dumuk di tatar Sunda ti bihari nepi ka kiwari merlukeun basa pikeun pakakas komunikasi jeung sasamana. Tangtuna éta basa disebut basa urang Sunda anu ka dituna bisa disebut basa Sunda. Basa Sunda resmi minangka basa anu madeg mandiri ti mimiti taun 1841 ditandaan ku medalna Kamus Basa Sunda anu munggaran (Kamus Basa Walanda-Malayu dan Sunda). Éta kamus medalna di Amsterdam, disusun ku Roorda, Sarjana basa Wétan. Nepi ka kiwari can kapuluruh iraha waktu nu pastina basa Sunda gumelar salian tina naskah-naskah jeung prasasti titinggal jaman karajaan (abad ka 14-15). Boh jaman baheula, boh jaman kiwari urang Sunda miboga pakakas komunikasi dina sababaraha ragam basa saluyu jeung kamekaran jaman katut kaayaan sosial budayana. Kitu ogé upama nurutkeun kaayaan géografis, tangtuna basa Sunda mibanda rupa-rupa variasi. Dina hakékat atawa enas-enasna, basa téh mangrupa (1) hiji sistem, (2) sora omongan (vokal), (3) simbolis, (4) arbitrér, (5) unik, (6) hiji kabiasaan, (7) komunikatif, (8) kultural, (9) barobah, (10) rinéka (Anderson, 1972:35-36), (11) ragem, (12) ngamasarakat, jeung (13) midunya (Brown dina Sudaryat, 2007).

(19)

2

Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon nyaéta salah sahiji daérah anu miboga basa anu rinéka dina kagiatan komunikasina. Kaayaan géografisna anu deukeut ka Kabupatén Kuningan ngawangun Kecamatan Babakan jadi daérah anu ngagunakeun dua basa pikeun pakakas komunikasina nyaéta basa Cirebon jeung basa Sunda. Hartina, masarakat kecamatan Babakan nyaéta masarakat panyatur anu nganut bilingualisme atawa kedwibahasaan. Sacara harfiah geus bisa dicangkem naon disebut bilingulisme nyaeta ngeunaan nu ngagunakeun dua basa atawa kode basa. Sacara sosiolinguistik, sacara umum, bilingualisme dihartikeun penggunaan dua basa ku saurang panyatur dina campur gaul jeung jalma sejen sacara baganti (numutkeun Mackey dina Chaer jeung Leonie Agustina, 2010:84).

Kecamatan Babakan miboga hajat anu maneuh dilaksanakeun unggal taun. Ku ayana pabrik gula di Kecamatan anu dingaranan „Pabrik Gula Tersana Baru‟, Kecamatan Babakan ngayakeun upacara adat ritus tiwu pangantén nyaéta ngawinkeun pangantén tiwu lalaki ka pangantén tiwu awewé. Panalungtikan ngeunaan upacara adat ritus tiwu pangantén kungsi dilaksanakeun ku Fiet Haryadi dina skripsina anu dipaparin judul “Gaya Basa dina Puisi Kidung Ritus Tiwu Pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon” nalika taun 2001. Dina panalungtikan nu dilakukeun ku Fiet Haryadi tétéla nu dipedar téh ngeunaan gaya basa nu aya dina kidungna, sedengkeun ngeunaan ragam basa jeung adegan basana mah can kungsi dilaksanakeun.

Dina upacara adat ritus tiwu pangantén digunakeun sakurang-kurangna tilu basa, nyaéta basa Sunda, basa Cirebon, jeung basa Indonésia. Kumaha éta tilu basa téh dipaké dina upacara adat ritus tiwu pangantén can kungsi ditalungtik, boh ragam basana boh strukturna. Ku kituna, ieu tésis dijudulan “Ragam jeung Adegan Basa Sunda dina Upacara Adat Ritus Tiwu Pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon”.

(20)

3

1.2.1 Watesan Masalah

Upacara adat Ritus tiwu pangantén nu dilaksanakeun di Kecamatan Babakan téh mangrupa sérémonial serah terima tiwu indung, tiwu pangantén jeung tiwu séjénna ti pihak patani ka pabrik Gula Tersana Baru. Salian ti aya basa nu digunakeun dina upacara adat, aya ogé gestur ti pangeusi acara di antarana tari tradisional.

Ku lantaran ngawengku sababaraha aspék, masalah dina ieu panalungtikan diwatesanan kana ragam basa nu digunakeun dina upacara adat ritus tiwu pangantén di Pabrik Gula Tersana Baru Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon.

1.2.2 Rumusan Masalah

Dumasar kana kasang tukang anu dipedar di luhur, aya sawatara masalah nu perlu diréngsékeun. Éta rumusan masalah téh ditepikeun dina wangun ananya ieu di handap.

a. Kumaha ragam basa nu dipaké dina waktu upacara adat ritus tiwu pangantén di Kecamatan Babakan kabupatén Cirebon?

b. Kumaha kontéks dipakéna ragam basa dina upacara adat ritus tiwu pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon?

c. Kumaha adegan basa nu digunakeun dina upacara adat ritus tiwu pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon?

1.3 Tujuan Panalungtikan

1.3.1 Tujuan Umum

(21)

4

1.3.2 Tujuan Husus

Anu jadi tujuan husus dina ieu panalungtikan nyaéta mikaweruh jeung ngadéskripsikeun basa nu dipaké dina upacara adat ritus tiwu pangantén. Saperti ieu di handap:

a. Ragam basa dina prak-prakan upacara adat ritus tiwu pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon anu ngawengku kandaga kecapna, kana alih kode jeung campur kode,

b. kontéks dipakéna ragam basa dina upacara adat ritus tiwu pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon,

c. adegan basa nu digunakeun upacara adat ritus tiwu pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon, jeung

1.4 Mangpaat Panalungtikan

1.4.1 Mangpaat Tioritis

Ieu panalungtikan téh mibanda mangpaat tioritis patali jeung ngajembaran élmu sosiolinguistik basa Sunda. Jaba ti éta, panalungtikan basa dina upacara adat ritus tiwu pangantén bisa nambahan kaweruh kamekaran jeung adegan basa hususna basa Sunda.

1.4.2 Mangpaat Praktis

(22)

5

a. Pikeun panalungtik dipiharep bisa jadi pangrojong keur nulis jeung nyusun deui rupa-rupa tulisan atawa karya ilmiah,

b. Pikeun nu maca dipiharep bisa nambahan pangaweruh ngeunaan basa sunda tur élmuning basana hususna ragam basa, campur kode, jeung alih kode. c. Pikeun pangajaran bisa dipaké sumber bahan pangajaran basa Sunda di

sakola-sakola.

1.5 Organisasi Tulisan

Ieu panalungtikan dipidangkeun dina lima bab. Sabada BAB I bubuka anu eusina kasang tukang masalah, watesan jeung rumusan masalah, tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, jeung organisasi tulisan, dina BAB II ulikan tiori, dipidangkeun tiori-tiori nu patali jeung basa , situasi diglosia, ragam basa, adegan basa, jeung upacara adat ritus tiwu pangantén. Pikeun ngumpulkeun jeung ngolah data, dina BAB III métode panalungtikan dipidangkeun lokasi jeung sumber data, desain panalungtikan, métode panalungtikan, wangenan operasional, Instrumén panalungtikan, téhnik ngumpulkeun data, jeung téhnik ngolah data.

Hasil panalungtikan jeung pedaran dipidangkeun dina BAB IV, anu eusina ngawengku ragam basa dina UARTP, jeung adegan kecap dina UARTP.

(23)

BAB III

MÉTODE PANALUNGTIKAN

3.1 Lokasi jeung Sumber Data

3.1.1 Lokasi

Lokasi panalungtikan perenahna di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon hususna di pabrik gula Tersana Baru, nalika diayakeun pésta rahayat upacara adat ritus tiwu pangantén anu diayakeun dina wanci sataun sakali mangsa panén tiwu.

3.1.2 Sumber Data

1) Naskah téks upacara adat ritus tiwu pangantén,

2) Masarakat Kecamatan Babakan nu aya patalina jeung pabrik gula Tersana Baru,

3) Masarakat umum di Kecamatan Babakan,

4) Lembaga pamaréntahan anu patali jeung kagiatan upacara adat ritus tiwu pangantén di Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon.

3.2 Desain Panalungtikan

Numutkeun Komarudin (2007:55), desain panalungtikan nyaéta rencana anu nunjukkeun gambaran utama ngeunaan hiji hal anu baris dilakukeun. Desain panalungtikan nu dilakukeun dina ieu panalungtikan réana aya opat, diantarana tatahar, ngumpulkeun data, ngolah data, jeung nyususn laporan.

(24)

3.3 Métodé Panalungtikan

Istilah “métodologi linguistik” mangrupa frasa nu diwangun ku kecap

métodologi jeung linguistik. Métodologi asalna tina basa Yunani metodhos ‟cara,

jalan‟ + logos „élmu‟. Métodologi hartina élmu ngeunaan cara atau jalan.

Métodologi linguistik bisa dihartikeun élmu anu ngulik cara maluruh basa minagka obyék linguistik (Sudaryat, 2004:28).

Métode anu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta métode déskriptif (maparkeun) kualitatif. Métode déskriptif nyaéta métode nu digunakeun pikeun ngadéskripsikeun jeung ngajéntrékeun kajadian-kajadian nu lumangsung dina mangsa kiwari (Sudjana, 1987: 52). Sedengkeun numutkeun Surachmad (1989: 39), métode déskriptif nyaéta métode anu digunakeun pikeun ngungkulan jeung ngaréngsékeun paualan-pasualan aktual ku jalma nu ngumpulkeun data, nyusun papasingan, nganalisis jeung napsirkeun data. Dina panalungtikan ieu, nu didéskripsikeun téh nyaéta basa nu digunakeun dina upacara adat ritus tiwu

Téhnik ngumpulkeun data

Téhnik ngolah data

Analisis Déskripsi

(25)

pangantén ditilik tina ulikan ragam basa, kandaga kecap, alih kode jeung tatakrama basa.

3.4 Wangenan Operasional

Pikeun neuleuman fokus dina ieu panalungtikan, panulis méré wangenan operasional ngeunaan hal-hal anu patali jeung judul panalungtikan, anu satuluyna dipedar ieu di handap.

a. Ragam Basa

Ragam basa téh bisa disawang ti jihat nu makéna anu nyoko kana wewengkon, tahap atikan, jeung sikep panyaturna; biasa tina jihat makéna anu nyoko kana jejer omongan, sarana jeung sipat pasosokna (Sudaryat, 2007:3).

b. Alih Kode jeung Campur Kode

Alih kode nya éta gejala peralihan pamakéan basa nu disababkeun ku robahna situasi (Appel, 1976:79).

Sedengkeun numutkeun Hymes (1875:103), alih kode teu ngan ukur karandapan ku antarbasa, tapi bisa ogé karandapan ku ragam-ragam atawa gaya-gaya anu nyampak dina hiji basa.

c. Adegan Basa

Struktur atawa adegan basa téh mangrupa organisasi unsur-unsur basa anu dumuk pola jeung hartina; ilaharna runtuyan unsur-unsurna diatur maké pola anu ngaruntuy, linéar, atawa sintagmatis (Sudaryat, 2000:20). Dina hal ieu, leuwih nyoko kana adegan kecap jeung adegan kalimah.

d. Upacara Adat Ritus Tiwu Pangantén

(26)

di pabrik gula Tersana Baru. Upacara adat ritus tiwu pangantén munggaran dilaksanakeun dina taun 1937 nalika jaman pamaréntahan walanda. Tujuanana pikeun sukuran ka gusti nu maha suci yén dina prak-prakan ngagiling tiwu dipaparin kasalametan tur dipaparin hasil nu nyugemakeun. Dina prungna, upacara adat ritus tiwu pangantén téh nyaéta helaran masarakat bari mawa sababaraha leunjeur tiwu nu pangkolotna anu mangrupa tiwu indung, tiwu pangantén lalaki jeung tiwu pangantén awéwé sarta tiwu-tiwu ti daérah kecamatan atawa kabupatén séjén. Sakabéh tiwu dihelarkeun ti Gedung Sanggar Madu (gedong patemon) nepi ka jero pabrik gula Tersana Baru.

3.5Instrumén Panalungtikan

Instrumén dina ieu panalungtikan nyaéta ngagunakeun sistim kartu data. Cara ngagunakeunna nyaéta nyalin sakabéh data kekecapan anu aya dina téks UARTP kalawan dibéré idéntitas kecap téh aya dina pada jeung jajar ka sabaraha.

Salaku conto, kecap „da‟ nomer datana (UARTP/pa14/4).

3.6 Téhnik Ngumpulkeun Data

Langacker dina Sudaryat (2004: 31) nétélakeun yén data basa téh bisa dikumpulkeun ku rupa-rupa téhnik kayaning téhnik téks, obsérvasi, intuisi jeung élisitasi. Hal anu sarua ditepikeun ogé ku Labov dina Sudaryat (2004: 31).

Dina ieu panalungtikan, anu baris digunakeun téh nyaéta:

1) Téhnik Téks

Téhnik téks ddipaké mun data basa anu dikumpulkeun asalna tina sumber tinulis saperti koran, majalah, jeung buku. Dina panalungtikan umum sok disebut Téhnik Ulikan Pustaka (Studi Pustaka, Studi Bibliografis) (Sudaryat, 2004: 31).

(27)

Téhnik Obsérvasi dipaké lamun panalungtik rék niténan paripolah panyatur dina makéna basa. Ieu téhnik dipaké ku cara niténan makéna basa para panyatur, boh dirékam boh dicatet, (Sudaryat, 2000: 31).

3) Téhnik Dokuméntasi

Data didokuméntasi ku cara nilik kana data téks nu aya dina prak-prakan upacara adat ritus tiwu pangantén.

3.6.1 Léngkah Tatahar

Anu kaasup kana léngkah tatahar diantarana: (1) Nangtukeun topik/masalah,

(2) nangtukeun judul,

(3) nuliskeun kerangka karya.

3.6.2 Léngkah Ngumpulkeun Data

Anu kaasup kana léngkah ngumpulkeun data diantarana:

(1) Ngalaksanakeun ulikan pustaka, kayaning buku, majalah, koran, jsb. (2) ngumpulkeun informasi anu aya patalina jeung masalah nu rék

ditalungtik,

(3) obsérvasi langsung ka lokasi panalungtikan,

3.6.3 Léngkah Ngolah Data

(1) Mariksa jeung niténan deui prak-prakkan upacara adat ritus tiwu pangantén di lokasi.

(2) Nganalisis data basa nu aya dina upacara adat ritus tiwu pangantén dumasar kana ragam basana.

(28)

(4) Nganalisis data basa nu aya dina upacara adat ritus tiwu pangantén dumasar kana adegan kalimahna.

3.7Téhnik Ngolah Data

(29)

BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Dina prak-prakan UARTP, tétéla aya tilu basa nu digunakeun nya éta basa Indonésia anu karéréaanna mah ukur salaku panganteur, tuluy aya ogé basa Sunda anu datana mémang leuwih dominan tur karéréaanana basa Sunda téh digunakeun salaku basa sastra, sedengkeun basa Cirebon kasampak datana ngan saeutik tur digunakeun dina kontéks sastra.

Kontéks dipakéna basa Sunda dina UARTP kasampak aya ragam basa sapopoé jeung basa sastra. Bisa dicindekkeun basa sastra téh kusabab réa basa anu dipaké dina wanci ngidung tur réa kekecapan anu murwakanti. Kontéks makéna basa ditilik tina tempat nya éta di pabrik gula Tersana Baru, waktuna isuk-isuk.

(30)

(d.3)KVKVKVKV,(d.4)KVKVVKKV. Ari pola-pola nu kapanggih dina kecap rundayan nya éta pikeun kecap rundayan dirarangkénan rarangkén hareup nya éta pola (a.1) di- + KA, (a.2) ka- + KA, (a.3) N- + KA, (a.4) mang- + KA, (a.5) nga- + KA, (a.6) pang- + KA, (a.7) pa- + KA, (a.8) pi- + KA, (a.9) sa- + KA, ari pola nu aya dina kecap rundayan dirarangkénan rarangkén tengah nya éta (b.1) -ar- + KA, (b.2) -in- + KA, (b.3) -um- + KA, pikeun pola kecap rundayan dirarangkénan rarangkén tengah nya éta (c.1) -an + KA, (c.2) -keun + KA, (c.3) -keun + KA, (c4) -na + KA, pikeun kecap rundayan dirarangkénan rarangkén barung nya éta (d.1) ka- + KA + -an, (d.2) pa- + KA + -an, (d.3) sa- + KA + -an, pikeun kecap rundayan dirarangkénan bareng nya éta (e.1) di- + KA + -an, (e.2) di- + KA + -na, (e.3) ka + KA + an, (e.4) ka + KA + an, (e.5) nga + KA + keun, (e.6) nga + -am- + KA, (e.7) nga- + KA -an, (e.8) nga- + KA + -na, (e.9) N- + KA + -keun, (e.10) N- + KA + -an, (e.11) pa- + N- + KA + -an, (e.12) pa- + N- + KA + -an, (e.13) sa- + KA + -an + -eun. Ari pola-pola nu kapanggih dina kecap rajékan nya éta (a.1) KA + Rdm pikeun kecap rajékan dwimurni, (b.1) KA + Rdp pikeun kecap rajékan dwipurwa, (c.1) KA + Rdmy pikeun kecap rajékan dwimadya, (d.1) di- + Rdm, (d.2) nga- + Rdm, (d.3) Rdm + -na, (d.4) Rdp + -an pikeun kecap rajékan dirarangkénan.Ari dina kecap kantétan pola-pola nu kapanggih nya éta pola (a) KK: KB + KB, b: KK: KB + KS, (c) KK: KP + KP, (d) KK: KS + KS, (e) KK: KS + KB, (f) KK: KBil + KBil, (g) KK: KBil + KB, (h) KK: KBil + KS. Ari dina kecap wancahan, kapanggih pola-pola saperti ieu, pola KW: eng1 + eng2 pikeun kecap tingkesan, pola KW: H1 + H1 + H1 pikeun kecap singgetan, pola KW: H1 + Kc pikeun kecap tangkesan. Sedengkeun adegan kalimahna anu ngawengku kalimah konvénsi karéréaanna mah kalimah salancar pola KSal → J -C.

5.2 Saran

(31)

pisan kahéngkéranana, mugia kahareupna bisa jadi jalan pikeun ayana panalungtikan ngeunaan basa di Babakan Cirebon utamana dina UARTP.

Kecamatan Babakan Kabupatén Cirebon nyaéta salasahiji daérah anu asup ka wilayah Jawa Barat, wilayah tatar Sunda anu basa nu dipaké sapopoéna mah karéréaanana basa Cirebon. Panalungtik aya kareueus ku sabab najan ngagunakeun basa Cirebon, basa Sunda masih dipaké ku masarakatna, samalah dina data nu kapanggih, basa Sunda téh data basa nu pangréana di antara basa nu séjén.

(32)

DAPTAR PUSTAKA

Arikunto, Suharsimi. 2010. Manajemen Penelitian. Jakarta : Rinéka Cipta.

Chaer, Abdul dan Leonie Agustina. 2010. Sosiolinguistik Perkenalan Awal. Jakarta: PT. Rineka Cipta.

Danadibrata, R.A. 2006. Kamus Basa Sunda. Bandung: PT. Kiblat Buku Utama.

Departeman Pendidikan Nasional.2008. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: Pusat Bahasa

Djajasudarma, Fatimah, dkk. 2003. Kamus Indonesia-Sunda Sunda-Indonesia. Bandung: P.T Alumni.

Djajasudarma, T. F. dan Idat Abdulwahid. 1987. Gramatika Sunda. Bandung: Paramaartha.

Haryadi, Fiet. 2002. “Gaya Basa dina Puisi Kidung Ritus Tiwu Panganten di Kacamatan Babakan Kabupaten Cirebon”. Bandung: JPBD UPI

Kuswari,Usep dan Hernawan. 2010. Sintaksis Basa Sunda. Bandung: JPBD FPBS UPI.

Panitia Kamus Lembaga Basa Sastra Sunda. 1995. Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Tarate.

Salmun, M.A. 1958. Kandaga Kasusastraan. Bandung: Ganaco.

Sudaryat,Yayat. 2000. Élmuning Basa. Bandung: CV. Walatra.

Sudaryat, Yayat, spk. 2007. Tata Basa Sunda Kiwari. Bandung: Yrama Widya.

Surakhmand, Winarno. 2004. Pengantar Penelitian Ilmiah. Bandung: Tarsito

(33)

Universitas Pendidikan Indonesia. 2011. Pedoman Penulisan Karya Ilmiah. Bandung: UPI Press.