CUA LY CONG UAN

Hl/dNG Tdi DAI L i K t NIEM 1000 NAM T H A N G LONG - HA NOI

TftlCT HOC PHnT GinO TRONG "CHI€U Ddi DO'

^

CUA LY CONG UAN

N G 6

HUtJ

THAO

^'^

Trong bdi viei ndy, tdc gid da diia ra nhiing luan gidi khoa hgc nhdm ldm ro them nhiing tii tiictng triet hgc Phat gido trong "Chie'u ddi do" cUa Ly Cong Uan. "Chie'u ddi do", theo tdc gid, mpt mat, cho thdy tii duy triet hgc sdu sdc cua Ly Cong Udn ve moi quan he giUa dedd vdi van menh vd sii phdt trien cUa ddt niidc; mat khac, the Men tdm nhin vd phong cdch ddn chu cua ngUdi diing ddu Nhd niidc chinh tri phong Men Viet Nam thdi do.

gay 2 t h a n g 11 n a m Ky D a u ( t i e n g a y 21 t h a n g 11 n a m 1009), dflde sfl i n g hg c i a gidi P h a t giao d i n g d a u la sfl V a n H a n h c i n g eac t r i e u t h a n , Ly Cong U a n d a lgn ngoi H o a n g de'. Ong tha'y Hoa Lfl c h a t h e p , k i n h tg' n o n g - cong - thfldng eon tha'p k e m , giao t h o n g van t a i gap r a t n h i e u k h o k h a n , . . . k h o n g d i lam cho d e i a dg' vfldng, n e n muo'n ddi do di ndi k h a e . Bdi vay, cong viee ldn d a u tign la ddi do r a D a i La. D a u n a m 1010, Ly Cong U a n vig't Chieu ddi d6{l). M i a thu, t h a n g 7, ong ddi K i n h do tfl t h a n h Hoa Lfl s a n g D a i L a e i a K i n h p h i . T h u y e n t a m do d dfldi t h a n h , co r d n g vang h i e n r a d t h u y e n ngfl, vi thg' D a i L a dfldc ddi t h a n h T h a n g Long(2).

Chieu ddi do eo ngi d u n g phign a m H a n -Viet nhfl s a u :

"Tieh Thfldng gia chl B a n C a n h n g u thign, C h u tha't d a i T h a n h Vfldng t a m ti.

Khdi T a m D a i chi sd q u a n t u i n vu ky tfl, vgng tfl t h i g n ti. Di ky dd dai t r a c h t r u n g , vi i c v a n thg' t i t o n chi kg'; thufdng can

t h i e n m e n h , h a n h a n d a n chl, cau hflu t i e n trig'p eai. Cd^ quo'c to dign trfldng, p h o n g tue p h i p h u . N h i D i n h Lg n h i gia, n a i t u a n ky tfl, ho't t h i e n m e n h , vong dao Thfldng C h u ehi tich, thfldng a n quye't a'p vu tfl, t r i thg' d a i pha't trfldng, t o a n so' d o a n x i c , b a c h t i n h h a o ton, v a n v a t t h a t nghi. T r a m t h a m tho'ng ehi, ba't dac ba't ti. H u o n g Cao Vfldng eo' do D a i La t h a n h , t r a c h thign dia k h u vfle ehi t r u n g ; dae long b a n hd c i ehi thg'. C h l n h N a m B i e Dong Tay chi vi; t i e n giang sdn hfldng bo'i chi nghi. Ky dia q u a n g n h i t h a n binh, quyg't tho cao n h i s a n g k h a i . D a n cfl miet h o n die'm ehi kho'n; v a n v a t ciic phdn p h u ehi phong. Big'n l a m Viet bang, tfl vi t h i n g dia. T h a n h t i phfldng b i e t h a u ehi ye'u hgi; vi v a n thg' dg' vfldng chi thfldng do.

(*) Pho giao Sli, tie'n si. Hoc vien Chinh tri - Hanh chinh Quoc gia Ho Chi Minh.

(1) Xem: TrUdng Hai Quynh (chu bien). Dgi ciicfng Lich soviet Nam, t.l. Nxb Giao due. Ha Noi, 1999, tr.l20.

(2) Doi Viet sit ky todn thU, t.l. Nxb Van hoa Thong tin. Ha Noi, 2004, tr.259-260.

NGO HUU T H A O

Trim due nhan t h i dia ldi di dinh quyg't cfl, khanh dang nhfl ha?"

Ngi dung trgn dfldc dich ra tig'ng Viet:

"Ngay xfla nha Thfldng dg'n Ban Canh la nam lan ddi do, nha Chu dg'n Thanh Vfldng la ba lan ddi do, ha phai la eac vua ddi tam dai ay thed y rigng ma tfl ddi do bay dau(3), la vi mflu chgn eho d ehinh gifla lam kg' cho con chau fle muon ddi, tren kinh menh trdi, dfldi theo y dan, ng'u CO cho tien thi ddi doi. Bdi thg' ngoi truyen dai lau, phong tuc giau thinh. Thg' ma nha Dinh nha Lg lai theo long rieng, Id la menh trdi, khong noi theo viec cu nha Thfldng nha Chu, ygn d ndi qug quan, dg'n noi thg' dai khong dai, van so' n g i n ngii, tram hg hao tdn, muon vat khong ngn.

Tram ra't xot thfldng, khong the khong ddi di ndi khac. Huong chi, do cu c i a Cao Vfldng d thanh Dai La(4), d gifla khu vfle trdi da't, dflde thg' rdng cuon ho ngdi, d gifla Nam - Bic - Dong - Tay, tien hinh thg' nui song sau trflde, da't rgng ma b i n g phang, cho eao ma sang s i a , dan cfl khong khd ve ngap lut, muon vat ra't thinh ma phdn vinh, xem khap nflde Viet, cho a'y la ndi hdn ca. Thflc la eho hgi hgp c i a bon phfldng, la ndi thfldng do e i a kinh sfl muon ddi. Tram muo'n nhan dia Idi a'y ma dong do, cac khanh nghi thg' nao?"(5).

Chieu ddi do la mgt van pham eo y nghia to ldn tren nhieu phfldng dien, tfl s i hgc, chlnh tri hoc, van hge, dia ly hgc,... eho dg'n triet hge. Ngay nay, nghien e i u ve Chieu ddi do, du d goe do khoa hgc nao, eae nha nghign e i u deu co nhflng danh gia r a t eao, rut ra dfldc nhieu gia tri cho ca nhan thflc va thiie

tiln. Chieu ddi do, mpt mat, cho tha'y tfl duy trig't hge sau sic e i a Ly Cong Uan vg mo'i quan he hflu cd gifla de' do vdi tien dd c i a trieu dai va eao hdn, vdi van menh phat trien e i a da't nflde, dan tgc Viet Nam; mat khde, thg hien mgt t i m nhin xa, mgt phong each dan e h i c i a ngfldi dflng dau Nha nflde chlnh tri phong kig'n Viet Nam thdi do.

Chieu ddi do, t i phfldng dien trig't hgc noi ehung, da thg hien nhflng quan diem can ban ve the' gidi quan, nhan sinh quan e i a trig't hge phfldng Dong ed dai. Ly Cong u a n vo'n la mgt ngfldi co hgc, am tfldng ea tam giao (Phat, Nho va Dao), song dflde trfldng thanh triic tiep tren nen tang trig't ly va hanh dgng e i a dao Phat, nen trong Chieu ddi do, quan diem, ngi dung, y nghia trig't hgc c i a Phat giao dflde thg hien eo phan ndi trgi hdn ca. Do la thg' gidi quan duy vat vdi nguygn ly "vo thfldng", "nhan duyen", "vo nga" cung vdi cac quan digm nhan sinh, nhfl "vo nga",

"thap nhi nhan duygn", "tfl kho", "bat chanh dao"... Trig't.hge Phat giao, mac du

(3) Nam ldn ddi do: Vua Thanh Thang dong do d huyen Thiidng Khau (tinh Ha Nam); Trong Dinh dcii do den huyen Thanh Cao (tinh Ha Nam); Ha Dan Giap ddi do de'n phii ChUdng Dflc (cung thuoc Ha Nam); To at ddi do de'n phu Thuan Diic (tinh Ha Dong); Ban Canh ddi do de'n huyen Yen Su (tinh Ha Nam). Ba ldn ddi do: Chu Van Vifdng dong do cl phia dong tinh Thiem Tay; Chu Vii VUdng deli do den huyen Tiidng Yen, Thiem Tay;

Chu Thanh Vifdng ddi do de'n huyen Lac Dudng, tinh Ha Nam. Thdi Tam Dgi: Ba nha Ha, Thifdng, Chu trong lich svt Trung Quo'c.

(4) Cao Bien: Quan do ho Giao Chau cua nha Difctng vao khoang cac nam 864-875.

(5) Ban dich trong Dgi Viet sz? ky todn thu, t . l . Nxb Van hoa Thong tin, Ha Noi, 2004, tr.259. : ^ >

chi la mgt trUdng phai eua trie't hgc phfldng Dong, vo'n bi trig't hgc An Do cd dai xep vao loai "ta giao"(6), nhflng trong Chieu ddi do, no hien dien d vi tri cao nhat va cung vdi tai nang van dung e i a nha vua trong boat dgng tri nflde, da ching minh ve tinh flu viet c i a no so vdi cae hge thuyg't khac dfldi thdi nha Ly(7).

Con nhfl eo y kie'n eho rang, dd an kinh thanh Thang Long chlnh la cong trinh tfl duy c i a Thien Sfl Van Hanh, thi dieu do eung khong eo gi la. Bdi vi, tfl xfla de'n nay, cae nguygn t h i quo'c gia, dg bao dam trgng trach sd^ mgt e i a minh vdi da't nflde, dan tgc, hg phai co tai nang, pham cha't tap hdp dflde nhflng quan sfl, eo' van gidi giang giflp viee eho minh. Viee sfl Van Hanh, mgt dai dien ra't dang tfl hao c i a Phat giao Viet Nam dfldi cac trieu dai Tien Le va Ly, vo'n la mgt nhan tai vo song, mgt ngfldi eo ta'm long vi nflde, vi dan va lai eo mo'i tham giao thay tro vdi nha vua, thi tfl duy trie't hge Phat giao cia Ly Cong Uan da dflde nhan doi. Tfl do cho tha'y, nhfl mgt nguygn tie, viee cam quyen luon phai dfla vflng chac trgn cd sd mgt hgc thuyg't nao do va d day, do'i vdi Ly Cong Uan, cd sd ay la trig't hgc Phat giao.

Trig't hgc Phat giao, ve mat ban the luan, do la thg' gidi quan duy vat va mac du la duy vat tho sd, cha't phae, nhflng d thdi ed dai da dfldc xem la ra't tig'n bg. Ve thg' gidi quan, Phat giao khong thfla nhan CO t h i n - sigu nhien sang tao ra thg' gidi, nen khong y lai, cang khong bi le thuge tdi m i c cam chiu vao liie Ifldng sieu nhign nhfl d h i u hg't eac ton giao khac. Quan diem duy vat e i a trig't hge Phat giao gin hen vdi phfldng phap bien ching. No ly

giai mgt each thuyg't phue ve sfl big'n doi, van dgng khong ngflng c i a mgi sfl vat, hien tfldng c i a thg' gidi b i n g mgt pham t r i can ban nha't, do la "vo thfldng"

(anicca). Van phap(8) la vo thfldng nen mgi vat, kg ca eon ngifdi, khong eo gi la thfldng hang, thfldng tru, ngn "vo nga"

(anatta). Chlnh tfl tfldng duy vat bien chflng a'y la n l n tang de Ly Cong U i n eo dflde nhflng ehi dan ve tfl tfldng ly lu^n va sfl tfl tin vao ban than, vfldt qua mgi trd liic mang tinh bao t h i , sigu hinh d thdi do dg ddi dg' do Hoa Lfl, vo'n da tdn tai qua trieu dai nha Dinh va Tien Le suo't 42 nam, dg dg'n mgt dia digm mdi dfldc eoi "la chd hgi hgp c i a bo'n phfldng, la ndi thfldng do e i a kinh sfl muon ddi". Y thflc dflde viee ehuygn va dat dia ban dg' do la vo cung quan trgng, Ly Cong Uan da e h i dgng trong tfl duy va trong hanh

(6) Triet hoc An Do co dai co 9 he thong, difdc chia lam 2 loai: Chinh thdng (asitika), v6i 6 he tho'ng:

thfla nhan tinh dung dSn tuyet do'i cua Veda, do la tin vao the gi6i ben kia; Td gido (nasitika), gom 3 he thSng: Lokayata - Trie't hoc duy vat, Phat giao, Jaina giao: khong tin vao the gidi ben kia, nhfl Phat giao: Vo than, phu nh&n dang sang tao (vo nga, vo tao gia); bien chflng (vo thfldng, duyen khdi), song cung c6 yeii to' duy tam chu quan.

(7) Nhieu nghien cflu ve Chie'u ddi do cho rSng nho hoc, dich hoc va dia ly co vi tri to 16n, quye't dinh.

Chung toi khong phan doi, song thay rftng kie'n thflc cua Ly Cong Uan ve tam giao: Phat - Nho - Dao deu c6 ci day theo truyen tho'ng tam giao dong quy va deu co y nghia nhat dinh. Trong Chie'u ddi do, kien thflc Nho giao va Dao giao thien ve flng dung, con kie'n thflc cua Phat giao la tam dinh hfldng (kim chi nam), de cao la vi the.

(8) Phdp (dhamma) c6 nhieu nghia khac nhau, d day hieu theo nghia ban the luan. Xem them:

Phap, tfl dien Phat hpc cua Ban Bien dich Dao Uyen. Nxb Ton giao. Ha Noi, 2006, tr.457.

NGO HUU T H A O

dgng khi lay "cai dgng" tich ciic dg vfldt qua "eai tinh" tigu ciic. Ve viee nay, do'i vdi tfl tfldng duy vat, vo thfldng va bien chflng c i a Phat giao la cha'p nhan va khuyg'n khieh.

Tai day cflng eo y kig'n cho ring, neu Ly Cong Uan la ngfldi duy vat - vo t h i n thi tai sao trong Chieu ddi do lai dd cap tdi "menh trdi"? Ve va'n dd nay, Giao sfl Nguyin Tai Thfl, trong bai "Chieu ddi do - qua goe nhin triet hgc", da phan tich sau sic t i goe do pho big'n c i a triet hge phfldng Dong ve tfl tfldng "menh trdi".

Theo Giao sfl, "vien d i n den tfl tfldng

"menh trdi" ("thign menh"), nhflng d day ong khong phai la eon ngfldi duy tam than bl. Trong truyen thdng c i a trig't hgc phfldng Dong, khai niem "menh trdi" co nhieu nghia, co nghia la menh lenh c i a ong trdi eo nhan each, nhflng ddng thdi eung CO nghia la xu hfldng van dgng ta't yg'u c i a sfl vat khach quan. "Menh trdi"

trong "Chieu ddi do" thuoc nghia t h i hai.

Ly Cong Uan dung tfl tfldng "menh trdi"

chi CO y la: ddi do la viec tat yg'u, eo ddi do tfl Hoa Lfl ra thanh Dai La thi mdi c6 dieu kien lam cho trieu dai vflng ben, da't nflde hflng thinh"(9). Nhfl vay, khi Ly Cong Uan da d i n g vflng trgn quan digm vo than e i a Phat giao thi "menh trdi" ddi vdi ong la khong the dfldc nhan thflc theo quan diem duy tam khaeh quan, ma do la quy luat khaeh quan huge con ngfldi phai tuan theo trong sfl nhan t h i c thau dao va tfl tin. La ngfldi co trinh do Phat hgc cao, Ly Cong Uan da t h i m n h u i n tinh than Dflc Phat day, dflde ghi trong Kinh Phdp cu (Dhammapada): "Cac con phai tfl minh nd liie, cac dang Nhfl Lai ehi la dao

sfl chi day eho con dfldng giac ngg"(10) va trong Trudng hp kinh (Digha Nikaya):

"Hay tfl xem minh la hai dao e i a minh, khong ngn tim nfldng tfla ndi ai khac"(ll).

Dflng vflng trgn quan diem vo thfldng, Ly Thai To da manh dan phg phan phfldng phap phi vo thfldng (sigu hinh) c i a hai trieu dai trflde trong vige dinh de' do, la "nha Dinh nha Lg lai theo long rieng, Id la menh trdi, khong noi theo viee eu nha Thfldng nha Chu, yen d ndi que qudn". Ba't tuan quy luat c i a trdi dat, do do ea hai nha Dinh, Tien Lg deu sdm kg't t h i c s i menh c i a minh. Tuy nhien- cung can thay r i n g , eae vi vua sang lap nha Dinh va Tien Lg deu la bae anh hung, co v5 eong hien hach va rat ngfldng mg, bie't dfla vao dao Phat de tri quo'c, ngn eac vi do khong thg' khong co quan diem duy vat c i a Phat giao. Nhflng kinh nghiem cho tha'y, ngfldi co lap trfldng duy vat khong ta't yg'u la ngfldi co dfldc phfldng phap bien chflng, khong hig'm trfldng hdp v i n d i n g lai d phfldng phap sigu hinh.

Trig't hge Phat giao, khi ly giai ve tinh vo thfldng c i a thg' gidi da xoay quanh e h i yg'u d mo'i quan he nhan - duygn - qua vdi tinh each quy luat quy dinh sfl big'n doi, phat trign c i a van vat. Do la, cai nhdn (hetu) nhd co cai duyen (pratitya) hd trd ma trd thanh eai qud (phala); den Ifldt no, qud lai trd thanh nhdn mdi, lai nhd duyen mdi de rdi sinh ra qud mdi nfla...

(9) Nguyin Tai Thfl. Chieu ddi do - qua goe nhin triet hgc, WWW.suutap.com. Lich sfl, 7-2010.

(10) Kinh Phdp cu, XX. Pham dao, cau 276, Vien Nghien cflu Phat hoc Viet Nam, 1993, tr.61.

(11) Trudng bg kinh, t . l , Kinh Dai bat Niet ban.

Vien Nghien cflu Phat hoc Viet Nam, 1991, tr.539.

Cfl nhif vay, mgi sfl vat, hien tfldng bieh doi khong ngflng theo mgt qua trinh, do'i vdi vat la sinh - thdnh - di - diet, hay thdnh - tru - hoai - khong , do'i vdi ngfldi la sinh - ldo - benh - td. Vay, nhdn, duyen vd qud CO mo'i quan he phu thuge, chuyen hoa lan nhau, nen theo logic, ng'u ngfldi ta nhan thflc dfldc cai nhdn nhfl thg' nao, rdi lai tha'y cai duyen ra sao thi co the se big't trflde eai qud nhfl thg' nao.

Dfla vao quy luat nay, trong Chieu ddi do, Ly Cong Uan da chi ra 2 dieu: Thii nhdt, "nha Dinh nha Le lai theo long rigng. Id la menh trdi, khong noi theo viee cfl nha Thfldng nha Chu, ygn d ndi que quan, de'n noi thg' dai khong dai, van so' ngan ngii, tram hg hao ton, muon vat khong ngn". Theo cau do, nha Dinh, Tien Lg da gap phai tdi 4 nhan - duyen xa'u, do c h i quan ma ra(12) (theo long rigng, Id la menh trdi, khong noi theo viec eu nha Thfldng nha Chu, ygn d ndi qug quan) ngn ta't yg'u dan dg'n 3 ke't qua tai hai (van so' n g i n n g i i , tram hg tdn hao, muon vat khong ngn). Thif hai, "thanh Dai La, d gifla khu vfle trdi da't, dfldc thg' rdng cuon hd ngdi, d gifla Nam - Bie - Dong - Tay, tien hinh thg' nui song sau trflde, da't rgng ma b i n g phang, cho cao ma sang s i a , dan cfl khong khd ve ngap lut, muon vat ra't thinh ma phdn vinh, xem k h i p nflde Viet, eho a'y la ndi hdn ea.

Thflc la cho hgi hgp c i a boh phfldng, la ndi thfldng dd c i a kinh sfl mudn ddi". O day, Ly Cong Uan da vach ra tdi 6 nhan duygn tot dep, deu do khach quan, va trong sfl tfldng tac ddng thuan, tdng hdp c i a cae nhan duyen do, ta't yg'u se dem lai ke't qua tdt dep (13).

Nhu vay, ng'u ngfldi ta nhan thflc dflde quy luat vo thfldng c i a van phap va van dung no dg thay doi nhan duygn thi se dat tdi tfldng lai tfldi sang. Do'i vdi Phat giao, nhan t h i e dflde the' gidi la vo thfldng se dan de'n tfl tfldng vo nga, theo do ma vfldt qua dflde "vo minh" de vfldn tdi tam eao e i a tri tue, dat de'n mue tigu giai thoat. Ve dieu nay, Kinh Phdp cu da vig't:

"Cac phap deu vo nga. Khi dem tri tue soi xet dfldc nhfl thg' thi se nham lia tho'ng kh6"(14). Do do, bai hgc ldn d day la, cae sfl vat, hien tfldng khong tdn tai vinh viln, nhflng ng'u big't dfla vao quy luat nhan duygn dg keo dai sfl tdn tai tfldng do'i e i a sfl vat, hien tfldng nao do thi eung la dieu kha thi va no phu thuge mgt each quyg't dinh vao tai nang e i a ngfldi van dung.

Trd lai vdi nhflng nhdn - duyen - qud c i a nha Dinh, Tien Lg va c i a ban than Ly Thai To ma chlnh ong da chi ra, e h i n g ta tha'y, nha vua chi hfldng sii ehe trach vao cai tai, cai tam tri nflde c i a tien nhan ma thoi. Hdn nfla, ong con chfla noi ra mgt thflc tg' la, chlnh minh, ngfldi d i n g d i u thign ha da giac ngg, khi dat dg'n t i m cao c i a tfl tfldng vo nga, thi do eung la nhan va la nhan to 16n nha't; theo do, cai

(12) O day rat khd va ciing chfla cd dieu kien de ngfldi vie't chi ra mot each tfldng doi ranh mach, ring dau la nhdn, la duyen theo quan niem Phat giao.

(13) Tuy nhien, phan tich tren mdi chi dflng lai d quan he nhan - qua va cai ta't nhien ma Phat giao cd, ehfl chfla van dung den cac pham trfl, quy luat khac ma Phat giao khong cd, hoac khong ro, nha't la cai "ngau nhien", "Ifldng - chat"... cua phep bien chflng duy vat hien dai va ne'u the tinh hinh cd the khac hdn.

(14) Kinh Phdp cu, XX. Pham dao, cau 279, Vien Nghien cflu Phat hoc Viet Nam, 1993, tr.62.

NGO HtJU T H A O

qua tfldng lai c i a de do, rgng hdn la c i a Dai Viet se cang tfldi sang, vay con gi de khong tin tfldng ndi ong? Day la nguygn nhan, ma do'i vdi dao Phat va vdi Ly Cong Uan vfla mdi len ngoi, la dieu khong can noi ra, nhflng cflng khong sd ngfldi ddi khong hieu. Vdi viec lam dau tign c i a minh d vi thg' Hoang dg' la ddi dg' do, Ly Cong Uan cho thay ong khong chi eo kie'n t h i e eao, tai nang van dung tuyet vdi vd trig't hge Phat giao, ma con x i n g dang la mgt bae dg' vfldng.

Quan diem vo ngd e i a Phat giao d phfldng dien n h a n sinh quan eo vi tri dac biet quan trgng. No khong nhflng dinh hfldng cho n h a n thflc va sfl tu tap, ma con trd t h a n h phfldng thflc h a n h x i e i a moi P h a t t i chan chinh. Theo do, Phat t i d i d dau va lam gi, ve nguygn tac, hg khong bi r a n g huge bdi "eai toi".

It nghi dg'n minh; ngfldc lai, phai vo nga - vi tha, vi ehi eo nhfl vay mdi mong dat tdi h a n h phue, t h a n h tinh, an lac ndi Nig't Ban (Nirvana). Ve dieu nay, Chieu ddi do da chi ro: "Nha Dinh nha Le lai theo long rigng..., ygn d ndi qug quan... Tram ra't x6t thfldng, khong thg khong ddi di ndi khae". Nhfl vay, vdi viee dong do d Hoa Lfl, theo Ly Cong Uan, hai n h a Dinh, Lg da vi minh nhieu hdn vi ngfldi khae (nhan dan), nen hau qua la luon rdi vao thg' khong on dinh, loan lac xay ra ngay tfl ngi tgc, ngi trieu tho'ng tri. Con Ly Cong Uan thi ngfldc lai, h a n h dgng ddi do khong phai vi ban than, ma eao hdn-nhieu, do la tfl tfldng giai thoat e h i n g sinh, dai t i dai bi c i a nha Phat, ma theo each noi hien dai la vi nflde, vi dan.

Trgn thflc tg', nha Dinh, Le chgn Hoa Lfl, ndi hiem trd de lam dg' do va dieu do la hdp ly do'i vdi viee phong ngfl. Khaeh quan ma noi, thdi Dinh va Tien Le eo nhieu dac diem khac so vdi thdi Ly. Thdi Dinh, Le da't nflde mdi gianh dfldc dgc lap sau mgt ngan nam bi thg' liic phfldng Bic do hg, ngn nhiem vu gifl nflde, eing cd nen doe lap, tfl c h i dflde dat lgn hang dau va dia ban hiem trd c i a dg' do Hoa Lfl la mgt Ifla chgn thieh hdp. Nhflng sang nha Ly, da't nflde ta da dflde dgc lap hdn 70 nam (trieu Ngo 29 nam, Dinh 13 nam va Tien Le 29 nam), thu trong, giac ngoai ve ed ban co bdt hdn so vdi cae trieu dai trflde; ea nhdn va duyen cho viec kien thig't, xay dflng da't nflde da dat ra nhfl mgt nhu e i u ed ban va ca'p thig't. Vi the, kinh do mdi phai dap i n g doi hdi e i a sfl phat trien mdi va thanh Dai La - Thang Long da thda man dflde cae dieu kien ein va d i .

Ve mgt so' ban chg' e i a Chieu ddi do, trflde day eac s i gia phong kig'n Viet Nam cflng CO nhflng y kig'n nhat dinh, nhflng deu t h i a n h a n Ly Cong Uan la ngfldi sang suo't, lo tinh lau dai... nen noi theo (Le Van Hflu), Ly Thai To big't nghi xa hdn Lg Dai Hanh (Ngo Si Lign).

Ngay nay, ve nhflng ban che e i a no, mgt so' nha nghign c i u cho rang, Chieu ddi do khong de cao dflde khat vgng doe lap va tinh t h i n dan tgc Viet; ggi ke eai tri Cao Bien la Cao Vfldng; phg phan hai nha Dinh, Le khi viee lap kinh do d Hoa Lfl c i a hg the hien ban linh va tinh t h i n dgc lap dan tgc ra't ldn; md d i u bai chig'u bing hinh anh cae trieu dai Trung Hoa khong lam ndi bat dflde khat vgng boa

binh va ban linh dan tgc Viet Nam va, ngi dung mang dUdm mau sie di ddan, phong thuy, b i a phep... Nhflng danh gia i y toat len tinh t h i n phg phan can thig't, nhflng ve phfldng dien khaeh quan va lich s i - cu thg, khong phai khong co van de ein phai dfldc trao ddi thgm. Nhflng cung nhfl ngfldi xfla, s6' ngfldi phg phan thdi nay t h i a nhan: "Ly Thai To, cugc ddi va sfl nghiep dfldc danh da'u b i n g mgt quyg't dinh lich s i : ddi do va xay dflng nen mong kinh do Thang Long. Ong la ngfldi nhan tha'y vai tro kinh do Hoa Lfl khong con p h i hdp vdi hoan eanh phat trign da't nflde lie b i y gid. Viee dinh do lap nflde la mgt va'n de trgng dai, anh hfldng p h i n nao tdi tfldng lai da't nflde. Ddi do la khat vgng e i a Ly Cong Uan, c i a lich s i dan tgc. Muo'n vay, phai tim mgt ndi trung tam c i a trdi da't, dia the' thuan tien. Ly Cong u a n tam dac noi tdi eai ndi tien hfldng nhin song dfla nui, dia thg' rgng, bing phang, da't dai cao thoang. Mgt ndi thuan ldi ve tat ca mgi mat thi nhan dan dflde a'm no, thanh binh, viec ddi do da hdp vdi thign thdi, dia ldi, nhan boa. Nhfl vay, ro rang day la mgt quyg't dinh dung dan va sang sudt; khong ai eo thg p h i nhan dflde"(15).

Nhfl vay, Phat giao vdi ban chat tri tue va t i bi, thi tri tue do dfldc thg hien dg'n dinh cao trong trig't hge. Trig't hge Phat giao da eo mgt vai tro r a t ldn, dinh hfldng, d i n dat Ly Cong Uan eo dflde mgt quye't dinh ddi do dung d i n . Nhflng trig't hgc do r a ddi tfl thdi cd dai d phfldng Ddng, nen chfla thg c6 sfl phat trien den sau s i c va phong phu nhuf triet hoc hien dai(16). Vi the, no phan anh

trgn ea nhflng flu diem, la can ban, vdi nhflng ban chg' trong Chieu ddi do.

Thang Long, t i khi Ly Cong Uan dat nen tang d i u tign, de'n nay da tron mgt nghin nam. Thang Long tfl nha Ly, dg'n Dong Do nha Tran, Dong Kinh nha Hau Le, Ha Ngi nha Nguyin va Ha Ngi ngay nay, thdi dai Dang Cgng san Vigt Nam - Hd Chl Minh da luon ddOc kg' t h i a , phat trien lign tue. Nhan dip Dai l l ky nigm 1000 nam Thang Long - Ha Ngi, khong It ngfldi dan mong muo'n T h i do Ha Ngi lai trd ve vdi eai tgn Thang Long, vay nen dflde xem la mgt nguyen vgng chlnh dang e i n quan tam. Hdn nfla, ngfldi dan Viet Nam d trong va ngoai nflde luon flde nguygn: T h i do Ha Ngi mai x i n g dang la trung tam van hoa, xa hgi, ehinh tri cua toan dan tgc; la ndi kg't hdp n h u i n nhuyln, phat huy cao do cai truyen tho'ng vdi cai hien dai: Thien thdi - Dia ldi - Nhan hoa, Doan kg't - Doan kg't - Dai Doan kg't, Thanh cong - Thanh cong - Dai Thanh cong. Tfl tfldng, tinh cam ay, dg big'n thanh hien thufe phai la trach nhiem eu thg cua moi ngfldi dan nflde Viet, gdc Viet, nhflng trflde hg't dat ra vdi nhflng ngfldi dflng d i u da't nflde hom nay, nhfl da tflng dat ra vdi Ly Thai To trflde day. G

(15) Xem: emgaicodo2000. Hai mat cua Chieu ddi do. http://chf.com.vn. 13-08-2009, 16:14.

(16) Nha bac hoc Anhstanh da tflng ndi ve Phat giao: ngay nay, ne'u cd mot ton giao nao gan vdi khoa hoc thi dd \k Ph&t giao. Theo dd du thay tam tri tue cua ton giao nay cl thdi dfldng dai.