M 5 (36)-2011 - Pi «Jn van hot v # t t h i
NHIJMG CO NGOC DAC SAC CHE TAC DV6I DCfl VUA THIEU TRI
(1841 1847) f^^f^
NGUYfolDlNHCHll&r
N
am 2010, Bao tdng Ljch su Vipt Nam bien soan va xuat ban eu6n sdch Kim Ngpe Bao ty eua Hoang dS vd Vuvng hau trieu Nguydn Viet Warn'. Suu t§p an trien cua Vuang trilu Nguyin ndy c6 tdi 14 ngpe t9 quan trpng, md trong s6 dd nhilu ngpe ty cdn ghi khae rd ngdy thdng che tdc.Nhllu cdu chuydn trong sd cu cdn luu truyen v l vl$c ngudi ddn trong nude tim dupc ngpc quy ddng ten vua, nhu nam 1837, cd ngudl ddng vien ngpc trang l§n vua Minh Mpnh, vua sai tdm ngpe ty Hdnh t^i ehi ty. Ndm Minh Mpnh thu 20 {1839) dimg vdo dip tri^u dinh doi quoc hieu Id Dpi Nam, 1^1 cd ngudl ddng ngpc quy, vua lien ra l§nh cho khae ngpc ty Dgi Nam thien tu chi ty.
Nam 1844, vua Thipu Tri nhpn dup-e tu ngudi ddn ddng len 2 vien ngpc quy, vua rat vui mi>ng, lien ra ipnh khde 2 ngpe ty, hoan thdnh ngay trong nam dy. Id ngpe ty Th^n han chi ty vd Dpi Nam Hodng de chi'ty.
D^c bipt, vdo nam Thieu Trj thu 6 (1846) CO ngudi ddng vua mpt vien ngpc cue Idn, von Id sdn vdt cua niii ngpc huypn Hod Dien, vung d^t Qudng Nam. Vua vo cung miing rd, lien sai quan Huu tu dua mai thdnh ngpc ty, mpt ndm sau thi xong. Dd Id ngpc ty Dpi Nam thy thidn vTnh mpnh truyen quoe ty.
' Bdo t ^ Ljch su'\^t^n
(Ngpe ty truydn qu6c eua nudc Dpi Nam, nhdn m$nh Idu ddi ti> trdi).
Nhiing tu lipu tren ddy eho ta nhpn ra rang, nguydn ll$u ngpe qu^ da dupe tim thSy d Viet Nam vd k^ thupt che tde d6 ngpc do chfnh nhung ngh0 nhdn cua ngy xudng cung dinh Huk thue hidn. Nhieu e6 ngpe phan dnh ky thupt tpo tdc r^t tinh tk vd khdng ehi co chat lieu ngpe md eon the hien tdi kheo trong su kSt hpp giua ngpe vdi vdng, bpc, d6i moi, nhu tren loai hinh bdo kiem, ddi thd, chpu ngpc... Odng chu y han, trong suu t$p bdo vdt trieu Nguyen c6n cd nhung cS ngpe dpe bidt, ch4 tdc dudi ddi vua Thipu Tn (1841 - 1847). Dd Id nhung chiec nghien ngpc co khae ghi tha ngu che cua nhd vua vd ede bd do trd bang ngpe c6 khae minh vdn Thipu - Tri - nien - tpo (che tao trong khoang ddi vua Thipu Trj, 1841- 1847).
1- Nhirng chiec nghien ngpc de tha vua Thieu Tri
Thieu Trj la vi vua thu ba trieu Nguyen, CO bipt nhdn doi vdi vdn hpc. Sau khi bdng hd (1848), vua Tu Due da tong ket trong bdi van bia: "Xuang ldng Thanh Dire thiin cdng bi", tai lang Thi^u Tri (Thua Thien - Hue), tpm djch mpt dopn nhu sau:
"Vua da lam ra hai tdp van, bon tdp tha, lai Idm ede tdp Ngu 6k Db hpi, Si> ludn.
Hoing Huin, Bic Tuan, Vu Cdng, C i kim thi cich, Tii thinh phy tudng, Ljch dai 6e vupng. Khong ngoai siu, bay nam ma viit thinh 14 bd sich Igi cdn Chi Thien Dirang thi vin Hgi t$p viit xong khi d Tiim d i (khi chua len ngdi) gom 16 quyin'^.
Thp vua lam diu mang nhirng ndi dung eao thupng. phin anh dung phong cich v i tu duy cua mdt bac d i vuang thim nhuin triit ly nho hpe, ludn ludn nghT den dan, den nudc. Trong td du ban hinh vao thing 7 - 1846, vua da ndi ring: 'Cic bai tha diu do tram nhin bgng nghT den thi t i ra su vl?e, cim din but l i xong tha, trong dd diu l i nhung Idi nhic nhd khuyin ran, cung kinh CO ging, thuc mudn tir nhi rii din nudc, ea quan v i dan, vira dgy vira lim, mong cho nudc dupc thjnh trj"^
Vua l i ngudi lim tha nhanh, vdi xuc cim mgnh v i qu? huang, dit nudc, con ngudi Vi?t Nam. Chi tfnh rieng trong chuyin Bae tuin nam 1842, vua da lim 173 bai tha.
Theo tii li?u thing ke qua 10 tie phim edn d i Igi eiia vua Thigu Trj eho thiy, vua da lim khoang 4000 bii tha, dii cac t h i loai v i hing trim bii vin xudi, dii, ngin khic nhau.
Trong s i dd, nil tiing nhit la hai bii thp ehir Han c6 ten l i Vu trung son thuy (Cinh trong mua) va Phude Vien vin hpi luang da mgn ngim (Bern thp d Phude Vien). Ca hai bii niy khdng trinh biy theo l i i thdng thudng ma viit thanh nam vdng trdn ddng tim, mil vdng ed mpt so ehir, dim mil bai ed 56 ehu (8 ddng 7 chu), ung vdi mdt bii tha thit ngdn bit cii, nhin vao nhu mdt "trin do bit quai", vua co chi din each dpc v i d i l i kiem ra 64 bai tha trong dd nhung tdi nay ehua ai tim ra dupe'.
Trdn dTa sir hoa lam thuoc ddng do su ky kiiu cua triiu Nguyen ed ve toin canh chua Thanh Duyen d nui Thuy Vin (Thira Thien - Hui) kem theo bin cau thp trich trong bai
"Vin spn thing tieh" cua vua Thieu Trj, dupc nhung ngudi chpi c i ngoan rit quari tim'. Trong suu tgp dd ngpe cua vupng trieu Nguyen, hi?n luu giu tgi Bio tang Ljeh sir Vi?t Nam edn mpt nhdm nhirng nghien mii
N g u y ^ Plnh ChlAl: MlOng CO n^pc die pie...
muc Nho, hay mii son ciia cic hoingQl triiu Nguyen. Chit lieu ngpc dimg clt^ lac nghien la ngpc xanh ghi, ngpe tring, ngjt tring diem van xanh. Dgc bi?t, trong n i i nghidn ngpe niy ed bin ehiic mang niig^
hi?u chi tao dudi ddi vua Thigu Trj va deu cd khic Ngu che thi cua dng.
Chiie thu nhit: nghidn ngpc mau xanli ghi, dupe dat trong mpt ehiec hOp kim lo^i hinh khii hop chd nhat, cd bin chin thip.
Tren bin mat xung quanh hdp khic hoa chanh v i b i d khic sdng nudc, cd rong, chdm sao thit tinh. Mgt nip hpp ed 6 chi/
nhgt, vien hoi van ehir T, bdn trong 6 khae sau ddng chi> Hin, tir phii sang trii; dong mpt din ddng bin la bii thp thit ng6n tSi tuydt, gim 4 ddng x 14 ehi>, ddng 5: Thiju Trj nguyin niin Tin SCru cit nguyet nhjl cung thuyen, nghta la: Cung kinh khae ngiy thing lanh nam Tin Siru, nim diu nidn hijii Thiiu Tri - 1841. Ddng 6: Ngu chi chin nghien thi nhit thu (mdt bii tha ngg' chi vi nghien nnii son ciia vua), tren mgt nghiSn ngpe khic d dung muc hinh bdng hoa bon cinh, xung quanh khic hai hinh ring nSm mdng, chau vidn chau ngpc.
Chiie thu hai: cd vd hdp tuang ding vft chiic nghien tren v i hoa van khae xung quanh. Tren mgt nip hdp, ben trong 6 chO nhgt, diem hoi vin ehir T eung khlc sJii ddng chO Hin, tu phii sang trii: Ddng m}l din ddng bin l i bii tha thit ngdn tu tuyil gim 4 ddng x 14 chu. Ddng 5: Thi$u Trj Igc nien Bfnh Ngp c i t nguyit nhgt cung thuySn, (NghTa l i : Cung kfnh khie ngiy linh nam Binh Ngp, nam Thigu Trj thir 6 -1846. Ding 6: Ngu chi mac nghiin thi nhat thu (Mpt bSi tha ngu chi v i nghidn mii muc nho cOa vua). Oat trong hpp l i nghiin ngpc mSu xanh ghi. Tren mgt nghiin khae d dg'ng mirc hinh bong hoa bin cinh, xung quanh khlc hai hinh ring ehiu vien ngpc chiu tren nin may.
Chiic thu ba: nghien khdng ed vd hfip kim logi nhung tgo hinh khii chS nh|t, v*
hai nua lap khdp Igi (cdn gpi l i logi nghlM hop). Ca hai nu'a cCing tgo bing logi nggc tring xim. Tren mat nip nghien, khie vS
•S6Z (36) - 2011 - Dl sin vinhoiv^ttlni ,thep vang sau ddng chu Han. Tu phai sang trdi, ddng mpt den ddng bon Id bdi tha thdt ngon tu tuypt gom 4 ddng x 14 chu. Ddng 5:
Huu mac nghien, Thieu Tri that nien cung thuydn (Cung kinh khde ndm Thipu Tri thu 7- 1847. Nghien ngpe mdi muc Nho). Dong 6:
Ngu ehe thi (Tha ngu eh^). Tren mgt nghien khae d dung muc hinh bdng hoa bon cdnh, xung quanh Id canh hoa Id phatthO.
Chiec thu tu: nghidn che tao eung khudn kh6 kich thudc vdi chiec nghien tren. Diem khae Id bdi ngu chd vd ddng 5: (Cung kinh khae nam Thipu Trj thu 7 1847. Nghidn ngpc mdi son). Tren mat nghien khae d dung muc hinh bdng hoa bdn cdnh, xung quanh Id cdnh hoa Id qud ddo va hinh eon dai d gde theo d^ tai Phiic - Thp.
Bon chiec nghien ngpe trdn day vd eung dpe dao vd hiem quy, vi ddy Id 6h ngy dung duy nhat dup'c biet thu0c ve vua Thipu Trj, vua - thi s7. Vd, khdng chi xuat hipn trdn d6 su ky kieu, chung ta con dup^c biet bon bai Ngu ch^ thi cua vua da luu lai trdn nghien ngpc qu]^ vdi thdi gian eg the vao cdc nam 1841, 1846 vd 1847^
Khdng bi6t cd bao nhieu bdi tha, bdi vdn eua vua Thieu Trj da ra ddi tu nhung chiec
"mpc nghien", "chdu nghidn" quy hl^m nay?.
2- Nhirng bp do tra bang ngpc cua vua Thi^u Tri
Trong nhdm c6 ngpc cung dinh Hud, cd nhieu bd do tra, g6m ^m ngpc cd nap, ehen tong, ehen qudn, dia dam, dTa bdn, dupc tao hinh va trang tri vdi ky thupt tinh xdo. Chdt li^u ngpc dung de tpo tdc cac bp do tra nay thudng thay Id ngpc mdu xanh ceiadon, trang sdng, trdng xanh. Am ngpe, cung cd khi dOng dung rupu quy nen khdng cd loai ehdn di kem. Chdng hpn, am ngpc xanh celadon cd nap, tpo hinh qua le, v6i hinh chim phupng, xung quanh than ehpm khde noi hoa Id sen. Lpi cd chi^c am ngpe trang xdm ed ndp, quai tao hinh r6ng, than chia miii noi, xung quanh thdn chpm noi cdnh hoa mai. Am ngpe mdu tr^ng xam c6 ndp, vien mi#ng bit vdng. Ndp am cd chdm hinh cau, xung quanh cham n6i bdng cdnh sen, mdy vd bdng vdn nhu y (cdn gpi Id Id de
hodc van kien). Xung quanh am, ngoai ba bang van nhu y edn khde hai hinh chim phuang trong hai d ehu nhdt. Dt kem vdi am ngpe ndy eon thay mdt dTa dam, mpt ehen t6ng vd hai ehen qudn. Ca dia vd ba chiec ehen deu cd vidn mipng bjt vang, trang trf hinh ehim phup'ng trong d trdn vd bang van nhuy...
Nhung do ngpe trdn day tuy khdng cd can Cli xde djnh nien dai tuypt doi nhung qua so sdnh kieu ddng, trang trf vd ngu6n goe nam trong bd suu tdp cung dinh Hu§, ed the xae djnh chiing thudc thdi Nguy§n. the k^ XIX.
Song, dieu ddc bipt dang ehti y han Id trong suu tdp eung dinh Hue edn cd nhiing bd do trd bang ngpc eiia vua Thipu Tri. Sd dT khdng djnh dupc ehac chan nhu vpy, vi trdn tat cd cac mdn 6h deu cd dpc di^m trang tri giong nhau vd minh vdn khde trdn nap, xung quanh thdn km, ehen hope trong Idng dTa deu Id Thipu - Trj - nien - tpo. BO d6 trd ndy ed the xem Id hodn hao nhat trong cdc bp do trd bang ngpe hidn biet cua suu tdp. Chdt lipu ngpc de ehe tde bp dd tra nay Id ngpe trang xanh. Tkt ca cdc mdn deu c6 mi^ng bjt vdng.
Cung tuang tu nhu tren, cac bp do trd bang su hoa lam dpt lam tai Trung Quoc, d ddy cung cd cac bO do trd tpo bang ngpc trdng xanh vdi mpt ehen tdng, hai ehen quan hay mpt ehen tong, ba ehen quan ciing vdi km va dia. Cde hoa van cham khde tren bd am ehen dTa nay gom cdc bdng van nhu y vd vien long (hinh rong mdy trong vdng trdn), ehdng nhiing tuang iu tren d6 trd su hoa lam md cdn hodn todn giong nhau ca ve elu triic sap xep eae bang hoa van vd bdn chd Thipu - Trj - nien - tpo. Diem khde bipt vdi d6 su Id tren nhO'ng do ngpc ndy chi thiy dung chu tao md khdng dOng chii che'...
Am ngpc thude b$ d6 trd ndy ed hai ehiee. Chiec am ngpe thu nhat cd ndp, cao 10,5cm; dudng kfnh mipng 5,3cm. Niim ndp hinh blip sen, vien mi$ng bjt vdng. Xung quanh ndp cham hai bdng van nhu y, xen ke khae 4 chu Han Thipu - Trj - nien - tao. Am tpo ddng qua dua, mipng dung, vai phinh,
thdn nd deu, khdng chdn de. Quai vd vdi dm rat edn xiing. Vien mieng va vdi dm cung bjt vang. Tren vai va giap ehdn am khde noi hai bang vdn nhu y. Xung quanh thdn am cham b6n hinh vidn long. Moi hinh vien long ddu the hipn gi6ng nhau. ciing kich thude, vdi mpt rdng md ta theo gde ehfnh dien, than uon trong mdy. 0 trdn bao quanh hai dudng chi noi. Rong co dudi xoay ndm d phia trdi tren dudng kfnh eua d trdn bdng van nhu y, tren vai am the hipn theo hinh la dh can xiing vdi dau nhpn quay xuong, ngupe lai vdi bang van nhu y d giap chdn.
Chiec am ngpe thu hai ed ndp. Chdm nap hinh blip sen, vien mieng bit vang. Am tao ddng hinh qud cam, gd mipng dung, vien bjt vdng, thdn phinh deu, chdn de cao. Am cd chi^u eao 7,2cm (gom ea nap); dudng kfnh mipng 3,8em. Quai km hinh khuyen ed mau d hai phia. Vdi am hai cong nhung rat can xiing vdi quai. Nap am khae noi hai bang vdn nhu y, bon hinh vien long, xen ke bon chu Hdn, dpe vdng theo chi^u kim d6ng ho:
Thipu - Trj - nien - tpo. Tren vai va gidp ehdn km khae noi hai bang vdn nhu y. Xung quanh thdn am khlc noi bon hinh vidn long, xen ke bon chu, cung dpc vdng theo chieu kim dong ho; Thipu - Trj - nien - tpo. Mdi hinh vien long ndy dupc ddt trong mpt vdng trdn cd gd bao n6i.
Bp ehdn cd bon chiec gom ed mpt ehen t6ng vd ba ehen qudn, vien mipng deu bit vdng. Chdn tong Id edeh gpi eOa ngudi Hue, chf lopi chdn ldn trong bp d6 trd, cao 4,8cm;
dudng kfnh mieng 5,6cm. Ba chiec ehen qudn eung cd kieu ddng nhu ehen tong, cd kfch thudc bdng nhau, cao 4,2em; dudng kfnh mipng 3,6cm. Tuy kich thudc khde nhau nhung trang trf trdn bon chile ehen deu gilng nhau, vdi hai bang vdn nhu y d giap vdnh mi$ng vd chdn 6k, khodng giua la bon hinh vien long xen ke bon ehu Han, dpc theo ehilu kim d6ng ho Thipu - Trj - nien - tgo.
Ngodi hai ehiee Im vd bin chiec ehen cdn cd m0t dTa dim vd mOt dTa bdn. DTa dim cd viln bjt vdng, ndng Idng, ehdn thip, eao 2cm; dudng kfnh mi^ng 12,6cm. Trong Idng dia, gidp vdnh mipng chgm bdng vdn nhu y. bon hinh ring trong hinh d van bao
Nguyen P\nh Chi&i: NhOrig cdngfK die sdc...
quanh mpt hinh rong trong d tron d chlnli giiia. Bdn chd Thidu - Trj - nien - tpo ^ujc khae theo kieu dpc chec tu tren xu^nj dudi, tu phai qua trai. DTa bdn dung did^
bon chiec ehen, cd long phang, thdnl^Hai, eao 2,4cm; dudng kfnh mi^ng 15,6em.^5iip vanh mi$ng dTa khlc bang van nhu y. Trong Idng khae ndm hinh rong mdy trong mgt 6 trdn Idn d giiia va bon d trdn nhd hon bang nhau d xung quanh. Xen giua bin d tron nhd khae bon chii Thipu - Tri - nien - tgo, theo cdch dpc cheo. (ehu Thipu khlc d phia tren dau rong eiia d ehfnh giua).
Hai b$ tdch ed nap va dia dupe che tac bang lopi ngoc trang xam. Cd hai bp tdch c6 nap nay diu dupe tao tac tuang ty ve kich thudc, kieu ddng, hoa van, cung nhir bfin chu khae Thipu - Tri - nidn - tao d trdn nSp vd xung quanh thdn. Tdch cd ehieu cao 10,3cm {cd nap); dudng kinh mi^ng 8,5cm.
DTa cd ehieu eao 2,4cm vd 2,5cm; dirdng kfnh mipng 13,5cm vd 14,7cm, nap c6 hinh ehdm cau, mim cam tao hinh bup sen, \nen bjt vang. Xung quanh nap khae hai bang van nhu y vd bon hinh vidn long. Tach la ten ggi loai chdn co tay cam hinh khuydn. (3 day, tdch dupc tpo ddng vdi mi$ng diing, thanii cong, chdn de chodi. Gidp vdnh mi$ng va Chan cung khae hai bdng vdn nhu y. Xung quanh thdn khae bon hinh vien long, xen ke bin chu Thipu - Trj - nien - tpo, dpc theo ehieu kim dong ho. Tach dpt tren dia tron, viln mipng dia bjt vdng. Trong Idng dTa cung khlc hai bdng van nhu y vd ndm hinh vi§n long, xen ke bon chii Thipu - Trj - nien - t?o theo the thuc nhu loai dta tren.
Nhung bd d l trd bdng ngpe trdn ddy lii logi ngpe trdng xgnh, trdng xam tuang tv nhau. Cdc mim nap am hay tach deu chgm hinh blip sen theo III ta thye. Trdn tat ca ck dan nguyen eiia b l d l tra, cau tnic trang tri deu thong nhat Id md tfp vien long, deu dupe ddt trong khoang gi&a hai bdng v3n nhu y. Vien long thudng ggp Id hinh ring mdy trong d tron vdi dau ring md ta theo tiie nhin ehinh dipn, can doi, dudi ring xoSy, deu xIp d phfa bdn trai ciia moi d. Ngoii kilu vien long trong d trdn cdn ed logi ring trong hinh 6 van.
5rf5(36)-2011-Pirtnvanho^rftttrf
itmii-..
06 n^QC thdi Thl^ Tri - Anh: Tic qlS Cdc cgm bin chu Thipu - Trj - nien - tgo
duae sdp xep thupn chieu kim dong h i ho^c dpe chdo, tuang tu nhu cdch dpe bin chu trdn lopi tien dong co, hinh trdn l l vudng. Bp d l trd ngpc nay khi che tdc han dd dup'c lua chpn tii nhung khoi ngpc co kich thudc khd Idn de cd the tgo ra ehiee am ngpc cd quai va vdi liln vdl than. Dieu nay the hipn rd si/
vupl trpi khae bipt so vdi viee tpo hinh tren d l tra lam bang glm su, ngudi ta thudng phai ehl ridng quai, vdi, roi sau chap ghep Igi. Nhung md tip hoa van rong phuang tren nhung nghien ngpc vd tren cac b$ do tra nay Chung minh ring ddy Id nhiing dpi dipn dinh cao cOa ngh$ thuat tgo tdc do ngpc trong eung dinh Hue.
Bp suu tgp e l ngpe thdi Nguyin md tidu bilu id cdc mdn eo ngpc tao tdc dudi ddi vua Thipu Trj ndy chang nhiing phan dnh trinh d | ky thudt tuypt my trong so eae nganh nghe thii edng truyin thong Vipt Nam md (X)n the hipn gia trj d$c dao vd hiem quy, gin vdi Ijch sii Vuang trieu Nguyen trong
ijch su Viet Nam./.
ND.C 1- Nguyin Oinh Chiln, Pham Quoc Qudn, Nguyen Cong Vipt (2010), Kim Nggc Bao ty cda Hoaatg de va Vtrong hdu trieu Nguyen Vidt Nam, Bao tdng lich sd Vipt Nam xuat ban, tr. 35 - 38.
2- Phan Thu$n An, Phgm Oifc Thdnh Dung, Phan Thanh Thao, Nguyin Phudc Hai Trung (1997), TTian kinh nhj thdp ednh, tha vua Thidu Tn. Trung tdm Bdo tin Di tich Co do Hul, Nxb.
Tliugn Hda, Hue, tr. 32.
3- Quoc sd quan trieu Nguyin, £}p/ Nam thuc luc. Ban djch cua Vipn Su hpc (1970 - 1972), Nxb. Khoa hpc xa hdi, tdp XXVI, tr. 88.
4- Wikipedia tieng Vipt: Thipu Trj.
5- Tran Binh San (2009), Thirimg ngoan do sir ky kiiu thdi Nguyen (1802 - 1945), Nxb. Van nghp. tn 1 5 6 - 1 5 9 .
6- Ve npi dung bin bai thcr ngu che nay cdn dang dupc nghien cuu va chung tdi se trinh bay trong m ^ djp khae.
7- Trin Dinh San (2009), Sdd. tr. 30 - 31; 80 - 83; 121 - 127.
