Mghien cuu - Trao ddi
NHtJNG THONG TIN CO BAN \ E TRAC LUONG THU MUC
1. Lich su hinh thanh va qua trinh phat trien fSguyen Him Viem)
Thuat ngu Trac luong thu muc (Bibliometrics) xuat hien Ian dau tien tren
"Tap chi Tu lieu"' (Journal of Documentation) so thang 12 nam 1969.
trong bai bao ciia Alan Pritchard. voi nhan de: "Thu muc thong ke hay Trac luong thu muc?" (Statistical Bibliography or Bibliometrics?"'. Pritchard cho rang, thuat ngu Thu muc thong ke phai duoe thay bang mot thuat ngO chinh xac hon. phan anh dung hon noi dung. Ong viet: "Thuat ngu Statistical Bibliography khong ro nghia, co the lam nguoi ta d^ Ian voi chinh ban than Thong ke hoc hoac Thu muc ve thong ke hoc"". Ong dua ra mot thuat ngu moi la Bibliometrics (Trdc luong thu muc). co nghia la ap dung toan hoc va cac phuong phap thong ke doi voi sach \a cac phuong tien truyen thong khac.
Til do. thuat ngii moi do Alan Pritchard neu ra da duoe gioi chuyen mon chap nhan.
Doi khi nguoi ta cung sir dung thuat ngii- Statistical Analysis (Phan tich thong ke) nhu mot thuat ngu- tuong duong.
Cung vao nam 1969. cac nha khoa hoc Lien X6 dua ra thuat ngii' Scientometrics (Trac luong khoa hoc). \oi quan niem gan nhu quan niem ciia A. Pritchard. Nam 1988.
cac nha khoa hoc \'ien Thong tin KHKT toan Lien bang (X'INITI). Lien X6 du-a ra thuat ngu Informetrics (Trac luong thong tin), sir dung trong linh \uc thong tin khoa hoc.
Tif do da hinh thanh moi quan he giCra hai thuat ngu Thu muc thong ke da co truoc. \ a Trac luoim thu- muc moi ra doi. Do do.
nguoi ta coi lich sir TrSc luong thu muc duoe bat dau nj- khi ket hop thu muc hoc va thong ke hoc thanh Statistical Bibliography, \ao khoang nhiiTig nam 20 the ky XX.
Thuat ngu Trdc luong thu muc sau khi duoe chap nhan (trong khoang 40 nam qua) da CO buoc phat trien moi. tu mot phuong phap nghien cuu dinh tinh tro thanh mot linh \uc duoe cac nha chuyen mon Bibliometrician (Nha nghien cuu Tr^c luong thu muc) dao sau nghien ciru.
Trac luong thu muc khai thac phan tich so luong va thong ke doi vol cac yeu to mieu ta chinh trong thu muc hoc trong mot linh
\uc nhat dinh. Cac ban thu muc va CSDL thu muc cua cac co quan khoa hoc deu co the la doi tuong khao sat. nghien cuu phan tich thong ke. Cac nha nghien cirn co the su dung Trac luong thu muc de danh gia va xac dinh mire do anh huong cua mot tac gia hoac mo ta moi quan he qua lai giira hai hoac nhieu tac gia. hoac tac ph^m. Thong thuong trong nghien ciru Trac luong thu muc. nguoi ta hay su dung cac CSDL Social Science Citation Index (SSCl- Chi dan trich dan khoa hoc xa hoi). Science Citation Index (SCI- Chi dan trich dan khoa hoc) hoac .Arts and Humanities Citation Index (AHCI- Chi dan trich dan nghe thuat \a khoa hoc nhan
\an). do \'ien Thong tin Khoa hoc Philadelphia. Hoa K\- (Institute for Scientific Information-ISI) xa\- dung.
Gan da\- phuong phap thong ke duot \an
dung de nghien cuii muc do anh hirong qua
lai \a tac dong cua nhimg trang Web den
cac trang Web khac tren Internet du-a tren so
Ian chung duoe lien ket (hypelink) toi cac
trang \\ ch khac \a duoe uoi la
Webometrics hoac Cybemetrics (trac luong mang).
Trong mot cong trinh cua Wolfgang Glanzl xuat ban nam 2003 [2], Trac luong thu muc duoe xac dinh gom ba hop phan:
- Trdc luong thu muc cila cac nha trac lucmg thu muc (phuong phap luan). Day la khu vuc nghien ciru trSc luong thu muc co ban. Nghien ciru phuong phap luan trong trac luong thu muc duoe thuc hien chu yeu 6 khu vuc nay.
- Trdc luong thu muc cua cac linh vuc khoa hoc (thong tin khoa hoc). Cac nha nghien ciru trdc luong thu muc trong cac Iinh vuc khoa hoc cu the gom nhieu nhom
rat da dang lien quan chat che \'6i chuyen nganh cua ho. Khu \ u c nay duoe xem la phan mo rong cua thong tin khoa hoc bang cac phuong phap trac luong.
- Trdc lucmg thu muc cua chinh sach vd quan ly khoa hoc (chinh sach khoa hoc).
Day la khu \arc danh gia nghien ciru nhi5ng van de quan trong nhat trong trJc luong thu muc. Cau tnic khoa hoc ciia timg quoc gia, viing va co quan khoa hoc, so sanh giua chung thuong duoe thuc hien d k h u virc nay.
W. Glanzl ciing da the hien moi quan he ciia Trdc luong thu muc voi cac linh vuc khoa hoc khac trong mot so do nhu sau:
LINH VLfC NGHIEN CLTU LINH VUG AP DUNG
NGHETHUMEN
THONC TIN KHOA HOC
CHINH SACH KHOA HOC
THONG TIN va TU' LIEU - 2/2009
Mghien cuv - Trao ddi
Gan 20 nam sau khi thuat ngir Bibliometrics ra doi, Hoi nghi quoc te dau tien ve Bibliometrics dugc trieu tap tai Bi vao thang 8 nam 1987, sau do 2 nam mot Ian, den nay da dugc 11 ky. Nam 2007.
Hoi nghi quoc te ky 11 dugc trieu tap tai Madrid, Tay Ban Nha. Cac cugc Hoi nghi quoc te dugc to chiic tai nhieu viing khac nhau tren the gioi, tai chau A da to chuc 2 ky, ky thti 3 tai Bangalore, An Do thang 8 nam 1991 va ky thii 9 dugc to chuc tai Bdc Kinh, Trung Quoc thang 8 nam 2003.
Tai Hoi nghi quoc te ky thii 6 tai Jerusalem, Israel vao thang 7 nam 1997, da quyet dinh xuat ban Tap chi quoc te ve Trdc luong thu muc, Trdc lugng khoa hoc va Trdc lugng thong tin (The International Journal of Bibliometrics, Scientometrics and Informetrics). Tap chi nay co the doc tren Internet voi ten Cybermetrics (Trdc lugng mang).
2. Cac dmh luat ca ban trong trdc lugng thu muc (ThS. Trdn Manh Tud'nJ
Thanh tuu Ion da dugc ghi nhan cua phuong phap do luong thu muc la viec tim ra 3 dinh luat mang ten nha khoa hgc da phat hien ra: Dinh luat Lotka (Alfred James Lotka) ve sang tao khoa hgc ciia ca nhan nha khoa hoc, Dinh luat Bradford (Samuel C. Bradford) ve su tan man tin trong cac tap chi khoa hgc, va Dinh luat Zipf (George Kinsley Zipf) ve quan he giira tan suait xuat hien cac tu \a thu hang cua chimg trong van ban'. Duoi day la noi dung chinh ciia nhung dinh luat nay.
Dinh luat Lotka phan anh moi quan he
giira sue sang tao/mire do dong gop cua ca nhan nha khoa hgc voi so lugng cac nha khoa hgc; sir phan bo so lugng cong trinh khoa hgc trong dpi ngii cac nha khoa hgc trong mot linh vuc/nganh khoa hgc xac dinh. Duoi day la noi dung chinh cua dinh luat.
So lugng tac gia tao nen cac cong trinh khoa hoc la mot ham so cua so lugng cac cong trinh khoa hgc dugc chinh hg tao nen va dugc xac dinh theo cong thuc tong quat:
N^ =l/n^ X 60 % X N(s) Trong do:
- Nj^ : So lugng cac tac gia cong bo n cong trinh khoa hgc,
- n: So lugng cong trinh khoa hgc dugc cong bo ciia tac gia dang dugc khao sat,
- N/g) : Tong so cac nha khoa hgc trong linh vuc dang dugc khao sat.
Theo cong thirc tong quat tren, trong mot linh vuc khoa hoc xac dinh, co khoang 60% nha khoa hgc thuge linh vuc do chi cong bo I cong trinh khoa hgc,
15% cong bo 2 cong trinh khoa hoc (1/2- X 60% X N(5)) va 7% cong bo 3 cong trinh khoa hoc (1/3= x 60%x N
( s ) JTheo thong ke ciia A.J. Lotka ve kha nang sang tao ciia nha khoa hgc, chi co 6%
cac tac gia trong mot linh vuc khoa hgc cu the se cong bo tren 10 cong trinh khoa hgc. Nhan xet nay mang tinh chat thong ke. cac gia tri nhan dugc chi chinh xac khi thoa man du cac dieu kien xac dinh (vi du khoang thoi gian duoe khao sat du Ion....).
Dinh luat Lotka duoe su dun-i de xac dmh
' C ac Ihony tin. so lieu dux>c Irinh ha\ Iroiig plian yun lliicu ;^ d m h luat n,i\ dmn.- tap h o p tu L\K- nuuoii kliae n h a u . Ir di< CO I I |. | 2 | . |.' I tron^^ phan T.ii hcu thaiii kliao
muc dong gop ciia moi ca nhan khoa hoc.
Dmh luat Lotka mang dam yeu to lich sir va thuc tiln tai thoi diem dugc tim ra each day gan mot the ky (1926). Trong khoang thoi gian nay, su phat trien cac nganh khoa hoc, nguon tai lieu khoa hoc va nang lire sang tao cua nha khoa hoc da CO nhung thay ddi mang tinh dot bien duoi su tac dong ciia rat nhieu yeu to khac nhau. Gia tri ciia Dinh luat chinh la 6 ch6 A.J. Lotka da xac nhan su phu thuoc ciia nang lire sang tao cua nha khoa hoc vao so lugng cac nha khoa hoc - cong dong ma nha khoa hoc do la mot thanh vien - cua linh vuc do. Ngay nay, ciing voi kha nang ciia con nguoi noi chung trong xa hoi la vuon toi cac gioi han nhanh hern, xa hon, cao hon, manh han nang luc sang tao ciia nha khoa hoc ngay cang dugc cai thien mot each ro ret nho sir tro giiip ciia nhieu logi phuong tien trong cac qua trinh trao doi va thu nhan thong tin; trg giiip ho kiem soat dugc thong tin co lien quan ngay mot hieu qua hon trong boi canh ciia su biing no thong tin; trg giiip ho trong viec giai nhiing bai toan cong kenh. phuc tap song CO the mo phong bang cac thuat toan (van de xir ly thong tin noi chung);....
Nhu vay. nguon di san tri tue tinh than ciia loai nguoi dugc tang truong \'6i mot gia toe ngay cang cao. so lugng cac nha khoa hgc ngay cang Ion. \ a \ i the. cong thuc ma A.J. Lotka xa\' dung truoe kia can phai dirge bo sung nhieu tham so phuc tap khac. Hon niia. co the du bao moi quan he guia .sue sang tao cua nha khoa hoc \ cvi
- \ l o l d.inh niik bao yoin t.ip chi co u\ Dn ticii ihc ijioi i,]^^
lien CO so (honj kc ^.K !I U h d.tn du\>L thuc hi en 1 u\ i.it ^^
n.i\ con hoc lo nhicu li.in ^hc \ .1 thicii lo.iii di^n
quy mo cua doi ngii nha khoa hoc se khong con mang tinh chat tuyen tinh nhu thud ban dau no dugc kham pha. Rat tiec cho den nay. cac huong nghien ciru ma A.J. Lotka theo duoi \ a n chira dugc tiep tuc. Co le. cac chi so thong ke dua tren mot Dinh luat Lotka moi. neu co, chac chan ciing voi cac so lieu thong ke ve cac cong trinh dang tren Danh muc tap chi khoa hoc Philadelphia- se tro thanh cac cong cu het sue dac sdc de danh gia muc dp dong gop va trinh dp phat trien khoa hpc mot each hoan chinh hon.
Dinh luat Bradford dugc sir dung de xac dinh so luong cac tap chi hat nhan trong mot linh \ue/nganh khoa hpc cu the.
Npi dung dinh luat:
Danh muc cac tap chi trong mot linh vuc khoa hoc cu the co the duoe chia thanh 3 phan \ a dupe phan chia sao cho moi phan la danh sach cac tap chi ma tren do dang tai cung mot so lugng cac bai nghien ciru trong linh vuc do.
Mot bp phan danh muc tap chi dac biet, noi mat dp bai nghien ciru rat Ion so vai cac nhom khac cua linh \ u e nay. cong bo khoang 1 3 so bai bao, chicm so lupng rat it trong tong so cac ten tap chi dugc khao sat. dugc gpi la danh muc tap chi hat nhan - phan danh muc cac ten tap chi cot loi ciia linh \ u c dang khao sat-
Cac tap chi O' phan danh muc thir hai Cling chua khoang 1 3 so bai nghien cuu nhu 0 phan hat nhan. song so luong cac ten tap chi cua danh niuc na\ hu Ion hon nhicu .so \a\ so Uroiig ten tap chi trong
\ icii T l i o n j III! klio.i ho^- I | s | I 1,11 I'l iLidclpln.i i \ h i \ . i \ dmrj I c) a Ml S.'IIL: nhicii ^h lis en cli.i ^lio i.iiij phu 'ivj ph.ip d m h j i . i
THONG TIN va TU'LIEU - 2/2009
Mghien ciiu - Trao ddi
danh muc hat nhan.
O phan danh muc thii 3, ciing chiia khoang 1/3 so bai tap chi con lai, song so lugng ten tap chi lai Ion hon rait nhieu so voi ngay ca so lugng ten tap chi trong danh miic thupc nhom thii hai neu tren.
Tren c a so khao sat thong ke \ e su phan bo cac bai tap chi thupc iTnh vuc Dia vat Iv (Geophysics), bao gom 326 ten tap chi, S.C. Bradford da co dugc cac so lieu thong ke sau:
- Phan danh muc tap chi hat nhan- nhom 1- gom 9 ten tap chi, chiia 429 bai nghien cuu.
- Phan danh muc tap chi nhom 2 gom 59 ten tap chi. chira 499 bai nghien cuu.
- Phan danh muc tap chi nhom 3 gom 258 ten tap chi, chira 404 bai nghien cuu.
Tir cac so lieu thong ke tren, S.C. Bradford da xay dung ty le phan bo so ten tap chi theo 3 bg phan phan chia nhu tren la 1 : n : n'.
Nhu vay, so ten tap chi d nhom hat nhan la 9; d nhom 2 la 59 (vao khoang 9x5'); \-a d nhom 3 la 258 (ude khoang 9x5=). Trong khi do, moi nhom cac ten tap chi tren deu co khoang tren 400 bai \-iet.
Dinh luat Bradford dugc img dung chii yeu trong \'iec:
- Hoach dinh chinh sach bo sung nguon tin (la cac tap chi khoa hpc) ddi \ d i mot co quan, dac biet la doi \ d i mot he thong cac CO' quan thong tin-thu \-ien lien ket \ d i nhau theo mo hinh mot consortium bo sung; xac dmh danh muc cac tap chi khoa hoc thiet \ e u de tao lap mot san pham thong tin nao di\ \ i du tap chi torn tat (\an
de dugc quan tam chii yeu trong thuc tien cong tac thong tm-thu vien);
- Nghien ciru, khao sat quy luat phat trien nguon tap chi khoa hgc trong quan he vdi su phat trien cac nganh, linh xirc khoa hgc (vain de dugc quan tam chii yeu trong thong tin hoc);
- Nghien ciha. khao sat qua trinh tich hgp giira cac nganh khoa hgc thong qua viec nghien ciiu, khao sat qua trinh tich hgp cac nguon thong tin khoa hpc dugc tao nen (vain de dugc quan tam chii yeu trong khoa hpc luan)....
Nhu da biet, tap chi la mot loai an pham khoa hpc dac biet, xuait hien tir dau the ky X'VII, \ a la phuong tien cong bd nhanh nhat cac y tudng va kham pha khoa hpc moi nhat. Bdi vay, he thong tap chi khoa hpc ndi chung se phan anh mot each day dii nhat trinh do, quy mo, cac trao lini vd khiiynh huong phat trien khoa hpc. Ngay nay, nhip dp gia tang lupng tap chi khoa hpc ude khoang 12-15%)/nam, xu hudng giao thoa, tich hgp giiia cac nganh, linh vuc khoa hgc dugc dien ra ngay cang pho bien va sau sdc. Chinh vi the, y nghia thuc tien ciia Dinh luat Bradford ddi vdi cac nghien cim ve sir phat trien cac nganh khoa hpc, ddi vdi \ i e c xay dung chien luoc va cac chinh sach phat trien nguon thong tin khoa hpc cua cac c a quan thong tin. thu vien. ddi \ o i chien liroe dinh hudng san xuat kinh doanh ciia cac doanh nghiep trong linh \ u c cdng nghiep noi dung thdng tin.... se nga\' cang diroe khdng dinh.
t)inh Unit Zipf de cap toi ;/;;/ hang \a tan sn xuat hien cac tu tiomi mot \an
ban tai lieu. Ndi dung dinh luat:
Trong mot van ban cd do dai dii can.
neu nhu liet ke cac tir xuait hien trong doan van ban dd theo trat tu giam dan cua tan so xuat hien ciia tir do thi tich giira thu hanz ciia tir dd vdi tan so xuait hien cua tir do la mot hang sd. Cong thuc tong quat dugc G.K. Zipf xay dung:
r X f = k Trong dd:
- r la thir hang cua tir dang khao sat, - f la tan sd xuait hien cua tir do trong doan van ban,
- k la mot hang sd.
Dinh luat da dugc Zipt tim ra thdng qua viec phan tich van ban tieu thuyet L'lvsses cua James Joyce. Cac ket qua cu the ma G.K. Zipf da khao sat thdng ke nhu sau:
- Til' CO tan sd hang thir 10 xuait hien trong van ban 2.653 Ian.
- Til' CO tan sd hang thir 100 xuat hien trong van ban 265 Ian.
- Til' CO tan sd hang thir 200 xuait hien trong van ban 133 Ian...
Tir do ong di tdi ket luan la tich giiia thir hang ciia tir \ a tan sd xuat hien ciia no la mot hang sd. uoe khoang 26.500.
Cac nghien cuu sau nay de thiet lap co che xu ly tu dpng hda thong tin \ a n ban deu it nhieu dua tren cac ket qua ha\' phuong phap nghien cuu ma (i.K. Zipf da xa_\ dung \ a sir dung. Dac hict la cac hinh thuc xu l\ nhu dich tu dong; tun tin tren cac \an ban tu do: nghien cuu. thict kc cac ma\ tim tin tren Internet
3. Cac khia canh nghien ciiu va linh vuc ling dung (ThS. Cao Minh Kiem)
Trac luong thu muc ap dung phuong phap dinh luong trong nghien cim tai lieu khoa hpc. No dua \ a o cac du lieu co the do dem dugc tren tai lieu hoac nguon tin nhu:
- Tac gia: sd lugng tac gia trong mot linh vuc, chii de, tap chi, theo co quan, quoc gia. v.v..
- Xuait xir: ty le xuat ban (chia theo nude, chii de,...);
- Co' quan. quoc gia. ngon ngir;
- Nguon tin: tap chi, mire dp gia tang, sir phan tan;
- Tap chi. nha xuait ban, sang che, ...;
- Npi dung;
- \'an ban, cac phan ciia van ban. chii de...
- Trich dan: dupe su dung nhieu nhat (trich dan nipt tai lieu, dupe trich trong mot tai lieu, dong trich dan (co-citation));
- Nhung thuoc tinh khac co the dinh lupng dupe.
Trac lupng thu muc co the dupe img dung trong cac linh \ uc nhu [4]:
- Lich sir khoa hoc;
- Xa hoi hpc khoa hpc:
- Chinh sach khoa hpc;
- Phan bo nguon luc cho khoa hoc;
- Thong tin. thu \ien: chinh sach bd sung, chinh sach thanh loc tai lieu;
- To chuc thong tin;
- (,)iian tn thong tin;
- L i n h \ uv khac.
THONG TIN va TU' LIEU - 2/2009
