Së h÷u ruéng ®Êt ë B×nh §Þnh ®Çu thÕ kû XIX qua

(1)

Së h÷u ruéng ®Êt ë B×nh §Þnh ®Çu thÕ kû XIX qua ®Þa b¹ Gia Long 14 (1815)

Phan Ph−¬ng Th¶o

Þa li

b¹ lμ mét trong nh÷ng nguån sö Öu trùc tiÕp ®Ó nghiªn cøu t×nh h×nh ruéng ®Êt vμ viÖc ph©n chia ruéng ®Êt ë c¸c lμng x· ViÖt Nam.

§Þa b¹ B×nh §Þnh lËp n¨m Gia Long 14 (n¨m 1815) n»m trong s−u tËp ®Þa b¹ Trung Kú, hiÖn l−u gi÷ t¹i Côc L−u tr÷ nhμ n−íc, Trung t©m L−u tr÷ quèc gia I (Hμ Néi) qu¶n lý. Theo thèng kª cña «ng NguyÔn §×nh

§Çu, toμn trÊn B×nh §Þnh n¨m 1815 cã 660 Êp/trang ®−îc lËp ®Þa b¹, song hiÖn chØ cßn l−u gi÷ ®−îc 559 ®Þa b¹, mÊt 101 ®Þa b¹⁽¹⁾.

N¨m 1996, nhμ sö häc NguyÔn §×nh §Çu

®· cho xuÊt b¶n bé s¸ch §Þa b¹ B×nh §Þnh gåm 3 tËp, trong ®ã thèng kª toμn bé çc sè liÖu tæng qu¸t trong phÇn ®Çu cña tõng ®Þa b¹ B×nh §Þnh lËp n¨m 1815 vμ 1839. Tuy nhiªn, trong 3 tËp §Þa b¹ B×nh §Þnh còng nh− toμn bé çc tËp Nghiªn cøu ®Þa b¹ triÒu NguyÔn, «ng NguyÔn §×nh §Çu chñ tr−¬ng chØ khai th¸c çc sè liÖu tæng qu¸t bao gåm tæng diÖn tÝch c«ng t− ®iÒn thæ çc h¹ng, t−

®iÒn thæ, c«ng - quan ®iÒn thæ, c¸c lo¹i ruéng ®Êt kh¸c nh− d©n c− thæ tr¹ch, khe ngßi, ... ®−îc ghi chÐp trong phÇn ®Çu cña mçi ®Þa b¹, phÇn th«ng tin nμy chiÕm kho¶ng 10% tæng sè trang cña mçi ®Þa b¹.

Cßn l¹i kho¶ng 90% sè trang cña ®Þa b¹ liÖt kª cô thÓ tõng thöa ruéng víi tªn ng−êi së h÷u cïng diÖn tÝch, gi¸p giíi bèn bÒ, ®¼ng h¹ng ruéng còng nh− thêi vô cμy cÊy. §©y lμ nguån th«ng tin rÊt quan träng vμ phong phó, cho phÐp tæng hîp kh«ng chØ t×nh h×nh së h÷u ruéng ®Êt t− mμ cã thÓ ph©n tÝch tíi qui m« së h÷u cña mçi chñ ruéng. V× vËy, trong bμi viÕt nμy, chóng t«i tiÕp cËn ®èi t−îng nghiªn cøu theo mét h−íng míi, thèng kª, xö lý triÖt ®Ó c¸c th«ng tin trong 24 ®Þa b¹ cña B×nh §Þnh lËp n¨m Gia Long

14, ®ång thêi cã kÕ thõa kÕt qu¶ nghiªn cøu tæng hîp toμn bé ®Þa b¹ B×nh §Þnh cña «ng NguyÔn §×nh §Çu ®· c«ng bè. V× sè l−îng

®Þa b¹ qu¸ lín vμ mçi ®Þa b¹ l¹i kh¸ dμy (kho¶ng vμi chôc ®Õn vμi tr¨m trang), kh«ng thÓ xö lý triÖt ®Ó toμn bé ®Þa b¹ B×nh §Þnh, nªn chóng t«i ®· ¸p dông ph−¬ng ph¸p thèng kª chän mÉu, lùa chän 24/559 ®Þa b¹.

§ §

B¶ng 1: Danh môc 24 Êp thuéc trÊn B×nh §Þnh cã ®Þa b¹ n¨m 1815

Sè tê Ký TT Tªn Êp HuyÖn Tæng/thuéc hiÖu(2)

1 An Héi Bång S¬n H¹ B11 125

2 An NghÜa NhÞ Tuy ViÔn Thêi §«n D8 135 3 B»ng Ch©u Tuy ViÔn Thêi §«n F14 78

4 B×nh An Tuy ViÔn Thêi Tó F107 36

5 BiÓu Ch¸nh Tuy ViÔn Thêi Tó F18 43

6 Ch©u Thμnh Phï Ly H¹ D48 117

7 §iÒu Quang Tuy ViÔn Thêi Tó F46 75 8 HiÕu V¨n Tuy ViÔn Thêi §«n F52 75 9 Khu«ng B×nh Tuy ViÔn Thêi Tó F88 66 10 Kiªn Long Tuy ViÔn Thêi Hßa F77 34 11 Kiªn Mü Tuy ViÔn Thêi Hßa F78 77 12 Kim Ch©u Tuy ViÔn Thêi §«n F67 203 13 Kim Gi¶n Tuy ViÔn Vâng Nhi F68 13

14 Kim Tr× Tuy ViÔn Thêi Tó F69 72

15 L−¬ng B×nh Tuy ViÔn Thêi Tó F105 69 16 Léc ThuËn Tuy ViÔn Thêi Tó F99 88 17 Mü Hßa Tuy ViÔn Thêi §«n F109 96 18 Nh¬n ¢n Tuy ViÔn Thêi Tó F116 62 19 Nho T«ng Tuy ViÔn Thêi Tó F31 100

20 Phó Thμnh Phï Ly H¹ D123 195

21 Tiªn Hßa Tuy ViÔn Thêi §«n F168 34 22 TÜnh B×nh Tuy ViÔn Thêi Tó F166 42 23 TÜnh Hßa Tuy ViÔn Thêi Tó F167 42 24 Xu©n Dung Tuy ViÔn Thêi Tó F228 92

Phan Ph−¬ng Th¶o. Th.s. §¹i häc quèc gia Hµ Néi.

(1) NguyÔn §×nh §Çu: Nghiªn cøu ®Þa b¹ triÒu NguyÔn: §Þa b¹ B×nh §Þnh, T I, Nxb TP. Hå ChÝ Minh, 1996, tr. 144

(2) Lµ ký hiÖu cña ®Þa b¹ hiÖn l−u gi÷ t¹i Côc L−u tr÷

nhµ n−íc, Trung t©m L−u tr÷ quèc gia I.

(2)

I. së h÷u ruéng ®Êt qua nh÷ng sè liÖu tæng qu¸t cña ®Þa b¹

1. Sè liÖu thèng kª qua 24 ®Þa b¹

Nh÷ng sè liÖu tæng qu¸t vÒ ruéng ®Êt trong

®Þa b¹ cña 24 Êp ®· ®−îc tæng hîp thμnh kÕt qu¶ sau:

Tæng diÖn tÝch c¸c lo¹i ruéng ®Êt:

3969.6.09.5.7.3. Trong ®ã:

- Thùc tr−ng: 3623.7.13.1.7.6 = 91,29%

- L−u hoang: 345.7.09.6.3.3 = 8,71%

1). T− ®iÒn: 3705.9.10.5.1.5 = 93,36% tæng diÖn tÝch c¸c lo¹i ruéng ®Êt.

- Thùc tr−ng: 3383.0.09.9.6.0 = 91,29%

- L−u hoang: 322.9.02.9.9.5 = 8,71%.

2). T− thæ: 82.3.07.6.6.8 = 2,07% tæng diÖn tÝch c¸c lo¹i ruéng ®Êt.

3). Quan ®iÒn: 180.7.04.2.0.0 = 4,55% tæng diÖn tÝch c¸c lo¹i ruéng ®Êt.

- Thùc tr−ng: 154.3.12.3.5.9 = 85,42%.

- L−u hoang: 22.3.06.8.4.0 = 12,36%.

4). Quan thæ: 0.7.14.5.0.0 = 0,02% tæng diÖn tÝch c¸c lo¹i ruéng ®Êt.

5). C¸c lo¹i ruéng ®Êt kh¸c:

- Cùu lËp th¶o: 14.4.08.6.3.5 - Cùu lËp mé ®Þa: 0.1.00.0.0.0 - D©n c− thæ tr¹ch: 21.9.00.3.0.0 - §Êt ®×nh: 0.1.05.0.0.0

- L©m tÊu thæ: 56.6.04.0.6.5 - Tam b¶o: 7.3.00.4.0.0

6). C¸c lo¹i ruéng ®Êt cña x· kh¸c cã ë th«n/Êp:

- §iÒn cña x· kh¸c: 54.4.08.4.6.6 - Thæ cña x· kh¸c: 0.6.10.5.0.0 Thèng kª trªn cho thÊy:

♦ TÝnh ®Õn n¨m 1815, tøc lμ ®· h¬n chôc n¨m sau chiÕn tranh, ë B×nh §Þnh vÉn tån t¹i mét tû lÖ l−u hoang kh«ng nhá (8,71%) vμ ®Òu thuéc lo¹i ruéng (®iÒn) bao gåm t− ®iÒn vμ quan ®iÒn, chø kh«ng ph¶i thæ. Nh÷ng ruéng l−u hoang nμy trong ®Þa b¹ kh«ng ghi râ nguån gèc lμ do d©n xiªu t¸n ch−a trë vÒ hay cßn lý do g× kh¸c? §èi víi nh÷ng tr−êng hîp

d©n xiªu t¸n nãi chungtrªn ®Þa bμn c¶ n−íc, Nhμ n−íc cã nh÷ng biÖn ph¸p b¶o vÖ ruéng

®Êt cña hä, khuyÕn khÝch nh÷ng ng−êi nμy trë vÒ quª cò. §Õn n¨m 1805, Nhμ n−íc ra lÖnh ®×nh chØ kh«ng cho biÒn binh cμy cÊy ruéng ®Êt cña d©n l−u t¸n tr−íc n¨m 1802, vμ hai n¨m sau (1807), míi cho phÐp d©n së t¹i ai tr−ng tr−íc th× t¹m thêi sö dông, khi l−u d©n trë vÒ th× lËp tøc tr¶ l¹i cho hä⁽³⁾ Tíi n¨m 1854, nÕu d©n l−u t¸n tr−íc 1802 kh«ng trë vÒ th× ng−êi lÜnh tr−ng míi ®−îc phÐp vμo sæ coi nh− ruéng t− h÷u cña m×nh⁽⁴⁾.

§èi víi ruéng ®Êt t− bá hoang mμ nghiÖp chñ vÉn cã mÆt t¹i lμng th× Nhμ n−íc ¸p dông biÖn ph¸p m¹nh mÏ h¬n. Tr−íc n¨m 1834, Nhμ n−íc ch−a tá th¸i ®é can thiÖp mμ chØ ban hμnh c¸c chØ dô khuyªn b¶o nghiÖp chñ cμy cÊy. Nh−ng tõ n¨m 1834, nÕu nghiÖp chñ vÉn bá hoang ruéng ®Êt th× cho phÐp d©n lμng b¸o tr−ng khai khÈn thμnh ruéng t−, ng−êi chñ cò mÊt quyÒn së h÷u.

Nh− vËy, mét lo¹t c¸c biÖn ph¸p trªn thÓ hiÖn chñ tr−¬ng cña Nhμ n−íc muèn khai th¸c mäi nguån lîi ®Êt ®ai vμ ng¨n chÆn hiÖn t−îng bá hoang ruéng ®Êt. §©y lμ mÆt tÝch cùc trong chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp cña nhμ NguyÔn.

♦ Sè liÖu thèng kª trªn cßn cho thÊy, së h÷u t− nh©n (bao gåm c¶ t− ®iÒn vμ t− thæ) lªn tíi (93,36% + 2,07%) 95,42% tæng c«ng t− ®iÒn thæ, chiÕm tuyÖt ®¹i ®a sè diÖn tÝch ruéng ®Êt. TÝnh chÊt t− h÷u hãa vÒ ruéng

®Êt cña B×nh §Þnh m¹nh h¬n h¼n t×nh tr¹ng chung cña c¶ n−íc ®Çu thÕ kû XIX, ruéng

®Êt t− chiÕm h¬n 80%, ruéng ®Êt c«ng cßn 19,26%⁽⁵⁾.

♦ Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng l−u ý trong ph©n bè ruéng ®Êt cña 24 Êp trªn lμ ®Òu kh«ng cã c«ng ®iÒn thæ cña b¶n Êp, 2/24 Êp cã c«ng ®iÒn

(3) §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn, TIII, Nxb Khoa häc x· héi, H 1963, tr. 233

(4) §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn, T XXVIII, Nxb Khoa häc x· héi, H 1973, tr. 30

(5) NguyÔn C«ng TiÖp: SÜ ho¹n tu tri, ViÖn Nghiªn cøu H¸n - N«m, ký hiÖu A. 2653.

(3)

thæ n¬i kh¸c n»m trong ®Þa phËn b¶n Êp mÆc dï kh«ng tÝnh vμo tæng diÖn tÝch nh−ng

®−îc ghi râ lμ c«ng ®iÒn/thæ cña x· nμo vμ diÖn tÝch bao nhiªu.

HiÖn t−îng “xen canh xen c−” nãi chung kh«ng ph¶i lμ ®Æc ®iÓm riªng cña B×nh

§Þnh, mμ lμ hiÖn t−îng phæ biÕn trong lμng x· ViÖt Nam. Cã hai h×nh thøc xen canh:

thø nhÊt, ng−êi n¬i kh¸c cã së h÷u ruéng

®Êt ë b¶n Êp. §ã lμ hiÖn t−îng phô canh, hay cã thÓ gäi lμ "xen canh" mang tÝnh t−

nh©n. H×nh thøc "xen canh" thø hai lμ c«ng

®iÒn thæ Êp kh¸c cã t¹i b¶n Êp. §©y lμ "xen canh" cña lo¹i h×nh së h÷u c«ng. Trong ®Þa b¹ B×nh §Þnh cã c¶ hai lo¹i "xen canh" nμy.

Tuy nhiªn, 24 ®Þa b¹ nghiªn cøu cho chóng ta biÕt hiÖn t−îng c«ng ®iÒn cña Êp kh¸c n»m ë 2/24 Êp nμy nh−ng kh«ng cho chóng ta biÕt ®iÒu ng−îc l¹i lμ 24 Êp ®ã cã c«ng

®iÒn n»m ë c¸c Êp kh¸c kh«ng?

♦ Quan ®iÒn chiÕm mét tû lÖ rÊt nhá (4,55%) trong tæng diÖn tÝch ruéng ®Êt nh−ng lμ lo¹i h×nh së h÷u c«ng, do Nhμ n−íc trùc tiÕp qu¶n lý. Lo¹i ruéng nμy chÞu møc thuÕ cao h¬n so víi ruéng c«ng lμng x· vμ ruéng t−. §Õn n¨m 1821, Minh MÖnh míi

®æi ®Þnh lÖ vÒ thuÕ quan ®iÒn thæ ë mét sè dinh trÊn, trong ®ã cã B×nh §Þnh. Theo lÖ thuÕ míi, nÕu quan ®iÒn thæ tr−íc n¨m 1821 chÞu møc thuÕ “mçi mÉu thãc tõ 52 th¨ng 5 hîp, tiÒn tõ 2 quan 1 tiÒn trë lªn th× gi¶m 2 phÇn 10; nÕu thãc tõ 100 th¨ng, tiÒn tõ 3 quan trë lªn th× gi¶m 3 phÇn 10”⁽⁶⁾. Sau qu©n ®iÒn 1839, bé phËn quan ®iÒn nμy

®−îc chuyÓn thμnh c«ng ®iÒn cña lμng x·, chÞu møc thuÕ nh− t− ®iÒn.

2. §èi chiÕu sè liÖu thèng kª cña 24 ®Þa b¹ vμ toμn trÊn B×nh §Þnh

VÒ c¬ cÊu c¸c lo¹i h×nh së h÷u, ruéng ®Êt c¶ trÊn B×nh §Þnh còng vμo thêi ®iÓm n¨m Gia Long 14 ®−îc ph©n bè nh− b¶ng 2.

Tõ thèng kª ruéng ®Êt cña 24 Êp vμ cña toμn trÊn B×nh §Þnh cã thÓ thÊy:

♦ Dï xem xÐt xÐt trªn tæng thÓ hay ë mét sè th«n/Êp (mÉu lùa chän thèng kª) th×

®Æc ®iÓm næi bËt nhÊt trong ph©n bè ruéng

®Êt cña B×nh §Þnh vμo ®Çu thÕ kû XIX lμ t−

h÷u vÒ ruéng (t− ®iÒn) ®Òu chiÕm tû lÖ rÊt lín (86,85% hay 93,36%) trong tæng diÖn tÝch ruéng ®Êt, cao h¬n h¼n tû lÖ nμy trªn b×nh diÖn c¶ n−íc (82,92%)⁽⁷⁾.

B¶ng 2: Ph©n bè ruéng ®Êt c¶ trÊn B×nh §Þnh⁽⁸⁾

T Tû lÖ

Lo¹i ruéng ®Êt DiÖn tÝch (%) T

C«ng t− ®iÒn thæ: 74130.2.04.1.9.8.5.8 98,27 1

. §iÒn: 71968.3.00.2.4.5.9.8 95,40 65515.5.00.7.9.0.1.8 86,85 . T− ®iÒn

1633.7.08.1.5.7.6 2,16 . Quan ®iÒn

4819.0.06.2.9.8.2 6,39 . C«ng ®iÒn

2161.3.09.5.2.6.0.0 2,86

− Thæ:

2091.6.6.1.3.9.6 2,77 . T− thæ

70.2.12.8.1.0 0,09 . Quan thæ + c«ng thæ

2 D©n c− thæ 849.5.11.0.0.0.0.0 1,13 3 C¸c lo¹i ruéng ®Êt kh¸c 404.2.02.5.8.8.0.0 0,54 Tæng diÖn tÝch ruéng ®Êt: 75433.2.07.8.6.5.8 100,00

♦ C«ng ®iÒn vμ quan ®iÒn lμ nh÷ng lo¹i ruéng thuéc së h÷u c«ng tÝnh ®Õn n¨m 1815 chØ cßn chiÕm tû lÖ rÊt nhá c¶ vÒ diÖn tÝch (8,55%) vμ sè l−îng: trong 559 Êp cña B×nh

§Þnh cßn l−u gi÷ ®Þa b¹ chØ cã 91 Êp (91/559) hay 16,3% Êp cã c«ng ®iÒn (bao gåm c¶ c«ng

®iÒn cña x· kh¸c t¹i b¶n Êp), cßn nÕu tÝnh chi ly th× chØ cã 54 Êp cã c«ng ®iÒn së t¹i, 39 Êp cã c«ng ®iÒn x· kh¸c t¹i b¶n Êp (cã nh÷ng Êp võa cã c«ng ®iÒn së t¹i l¹i võa cã c«ng

®iÒn cho n¬i kh¸c). Toμn trÊn B×nh §Þnh cã 129 Êp cã quan ®iÒn, song tæng diÖn tÝch quan ®iÒn chØ cã 1633.7.08.1.5.7.6. Nh− vËy, dï xÐt vÒ sè l−îng th«n/Êp hay diÖn tÝch cô thÓ th× tû lÖ së h÷u c«ng vÒ ruéng (c«ng ®iÒn + quan ®iÒn) ë B×nh §Þnh ®Õn n¨m 1815 ®Òu cßn rÊt Ýt.

(6) §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn, T V, Nxb Khoa häc x· héi, H 1963, tr. 217

(7) NguyÔn C«ng TiÖp: SÜ ho¹n tu tri, ViÖn Nghiªn cøu H¸n - N«m, ký hiÖu A. 2653

(8) NguyÔn §×nh §Çu: Nghiªn cøu ®Þa b¹ triÒu NguyÔn: §Þa b¹ B×nh §Þnh, T I, Nxb TP. Hå ChÝ Minh, 1996, tr. 147

(4)

ruéng c«ng vμ quan ®iÒn nãi trªn.

RÊt tiÕc, trong thèng kª cña «ng NguyÔn §×nh §Çu kh«ng ghi râ diÖn tÝch l−u hoang ®Ó cã thÓ so s¸nh mét c¸ch chÝnh x¸c

ë B×nh §Þnh, së h÷u ruéng t− (t− ®iÒn) gÊp tíi h¬n 10 lÇn (10,16) së h÷u ruéng c«ng (c«ng, quan ®iÒn). Trong khi ®ã, còng vμo

®Çu thÕ kû XIX, tû lÖ nμy thÊp h¬n rÊt nhiÒu ë mét sè tØnh thuéc vïng ®ång b»ng B¾c Bé:

Hμ §«ng lμ 2,95

(9), nh−ng nÕu theo lý thuyÕt thèng kª, mÉu ®−îc chän nghiªn cøu thÓ hiÖn ®−îc nh÷ng ®Æc tr−ng chung cña tæng thÓ th× víi 24 ®Þa b¹ nãi trªn, tû lÖ l−u hoang 8,71% ®−îc coi lμ xÊp xØ tû lÖ l−u hoang cña toμn bé ruéng ®Êt B×nh §Þnh, vμ nh− vËy tû lÖ l−u hoang gÇn b»ng tû lÖ

(10) (11)

, Th¸i B×nh lμ 1,69 , nh−ng l¹i cao h¬n ë mét sè tØnh Trung Bé (Phó Yªn) vμ Nam Bé (Nam Kú lôc tØnh) (xem b¶ng 3).

B¶ng 3: Ph©n bè së h÷u ruéng ®Êt ë mét sè tØnh håi ®Çu thÕ kû XIX⁽¹²⁾

TT TrÊn/TØnh T− ®iÒn (1) C«ng/quan ®iÒn (2) Tû lÖ (1): (2)

1 B×nh §Þnh 65515.5.00.7.9.0.1 6452.7.14.4.5.5.8 10.16

2 Hµ §«ng 44799.3.11.3.6.8 15170.8.06.0.7.3 2.95

3 Th¸i B×nh 33348. 4.07.1.7.0 19683.9.02.5.1.0 1.69

4 Phó Yªn 15347.1.8.9.9.3 207.3.6.3.0 74,02

5 Nam Kú lôc tØnh 459143.0.07.9.0 32146.7.12.1.0 14,28

* Tû lÖ so s¸nh trong b¶ng trªn tÝnh lµm trßn tíi phÇn mÉu.

(9) Trong thèng kª cña «ng NguyÔn §×nh §Çu vÒ c¸c lo¹i ®iÒn thæ cña trÊn B×nh §Þnh (§Þa b¹ B×nh §Þnh, tËp I, tr. 146) cã ghi râ L−u hoang ®iÒn thæ lµ 49 mÉu 4 sµo. Sè liÖu nµy lµ hoµn toµn kh«ng chÝnh x¸c v× ®¬n cö chØ víi mét Êp Kiªn Mü, còng vµo n¨m 1815 ®· cã h¬n 66 mÉu ruéng ®Êt l−u hoang th× t¹i sao c¶ trÊn B×nh §Þnh, víi 559 ®Þa b¹ l¹i chØ cã h¬n 49 mÉu l−u hoang? Theo chóng t«i, «ng NguyÔn

§×nh §Çu cã sù nhÇm lÉn khi thèng kª diÖn tÝch ruéng ®Êt ghi ë phÇn ®Çu mçi ®Þa b¹ cho r»ng ®ã lµ

“DiÖn tÝch ®iÒn thæ thùc canh”. Trªn thùc tÕ, ®ã lµ C«ng t− ®iÒn thæ c¸c h¹ng vµ trong ®ã bao gåm c¶

thùc tr−ng vµ l−u hoang (®−îc liÖt kª cô thÓ trong c¸c trang tiÕp theo cña mçi ®Þa b¹). Cã thÓ kiÓm tra,

®èi chiÕu nh÷ng sè liÖu nµy trong phÇn phô lôc, b¶n dÞch toµn bé ®Þa b¹ Kiªn Mü n¨m 1815.

Nh− vËy, tû lÖ t− ®iÒn /c«ng-quan ®iÒn ë B×nh §Þnh lμ lín song ch−a ph¶i lín nhÊt trong c¶ n−íc.

II. T×nh h×nh së h÷u ruéng ®Êt t−

qua 24 ®Þa b¹

Víi tû lÖ ruéng t− lín nh− ë B×nh §Þnh, ®i s©u ph©n tÝch cÊu tróc bªn trong cña sù ph©n hãa ruéng ®Êt sÏ cho ta thÊy râ h¬n qui m« së h÷u cña çc chñ ruéng. ë ®©y, çc chñ ruéng chia thμnh 6 líp së h÷u, sè liÖu kÌm theo çc líp së h÷u ®−îc tr×nh bμy trong b¶ng thèng kª (b¶ng 4).

(10) Phan Huy Lª, Vò Minh Giang, Vò V¨n Qu©n, Phan Ph−¬ng Th¶o: §Þa b¹ Hµ §«ng, H. 1995, tr. 24 Tæng hîp diÖn tÝch t− ®iÒn cña 24 ®Þa b¹

theo c¸ch céng diÖn tÝch së h÷u cña tõng chñ l¹i cã chªch lÖch so víi sè liÖu tæng qu¸t kª khai b¸o ë ®Çu ®Þa b¹. Sù sai lÖch nμy cã lÏ mét phÇn do tÝnh phøc t¹p, ®a d¹ng cña lo¹i h×nh së h÷u, mét phÇn do nhÇm lÉn ngay tõ khi lμm ®Þa b¹ hoÆc do lçi khi sao chÐp. Do vËy, ®Ó t«n träng t− liÖu, nh÷ng kh¸c biÖt ®ã vÉn ®−îc gi÷ nguyªn, song khi ph©n tÝch th× c¨n cø vμo sè liÖu liÖt kª tõng chñ së h÷u.

(11) Phan Huy Lª, NguyÔn §øc Nghinh, Vò Minh Giang, Vò V¨n Qu©n, Phan Ph−¬ng Th¶o: §Þa b¹ Th¸i B×nh, H. 1997, tr. 28

(12) Phan Huy Lª, Vò Minh Giang, Vò V¨n Qu©n, Phan Ph−¬ng Th¶o: §Þa b¹ Hµ §«ng, H. 1995, tr. 24 Phan Huy Lª, NguyÔn §øc Nghinh, Vò Minh Giang,

Vò V¨n Qu©n, Phan Ph−¬ng Th¶o: §Þa b¹ Th¸i B×nh, H. 1997, tr. 28

NguyÔn §×nh §Çu: Tæng kÕt nghiªn cøu ®Þa b¹: Nam Kú lôc tØnh, Nxb TP. Hå ChÝ Minh, 1994, tr. 42.

NguyÔn §×nh §Çu: Nghiªn cøu ®Þa b¹ triÒu NguyÔn:

Phó Yªn, Nxb TP. Hå ChÝ Minh, 1997, tr. 152, 155.

(5)

B¶ng 4: Qui m« së h÷u ruéng t− ë 24 Êp cña B×nh §Þnh

Sè chñ DiÖn tÝch së h÷u

Quy m«

së h÷u Sè l−îng Tû lÖ (%) DiÖn tÝch Tû lÖ (%)

. D−íi 1 mÉu 1812 61,49 657.3.03.3.7.5 19,15

. 1 - 3 mÉu 886 30,07 1385.6.05.0.5.5 40,37

. 3 - 5 mÉu 153 5,19 576.0.04.2.4.3 16,78

. 5 - 10 mÉu 74 2,51 494.1.14.6.2.0 14,40

. 10 - 20 mÉu 19 0,64 246.9.13.0.4.9 7,20

. 20 - 50 mÉu 3 0,10 72.3.00.8.0.0 2,10

Tæng céng 2947 100,00 3432.4.11.1.4.2 100,00

♦ 91,56%% chñ së h÷u n»m trong líp thø nhÊt vμ thø hai víi møc ®é së h÷u nhá h¬n 3 mÉu ruéng - cã thÓ coi thuéc lo¹i n«ng d©n tù canh, lμ ®Æc tr−ng cña c¸c chñ ruéng B×nh §Þnh. MÆc dï sè chñ nμy chiÕm tuyÖt

®¹i ®a sè chñ t− h÷u trong c¸c Êp, song diÖn tÝch ruéng hä së h÷u chØ xÊp xØ 1/2 (59,52%) tæng diÖn tÝch ruéng.

♦ Bªn c¹nh ®¹i ®a sè nh÷ng ng−êi n«ng d©n tù canh cã së h÷u nhá th× l¹i tån t¹i mét sè Ýt chñ (0,74%) cã møc së h÷u tõ 10 mÉu trë lªn, vμ ®Æc biÖt cã 3 ng−êi cã së h÷u h¬n 20 mÉu. §ã lμ tr−êng hîp «ng V−¬ng Hîp Hßa lμ phô canh ë Êp §iÒu Quang cã së h÷u 28.5.00.2.0.0, «ng Vâ V¨n TriÒu lμ phô canh ë Êp Kim Tr× së h÷u 27.7.10.3.5.0, vμ «ng

§oμn V¨n Duy còng lμ phô canh ë Êp Xu©n Dung së h÷u 20.1.05.2.5.0.

♦ NÕu lÊy møc së h÷u 5 mÉu lμm giíi h¹n x¸c ®Þnh chñ ruéng kh¸ gi¶ th× sè chñ ruéng thuéc lo¹i së h÷u nμy chØ cã 3,25% (96 ng−êi), nh−ng sè ruéng mμ hä së h÷u (trªn 812 mÉu) chiÕm 23,70% tæng diÖn tÝch ruéng. Tû lÖ sè chñ kh¸ gi¶ cïng sè ruéng mμ hä së h÷u ë B×nh §Þnh thÊp h¬n rÊt nhiÒu so víi mét sè tØnh B¾c Bé còng vμo

®Çu thÕ kû XIX: ë Hμ §«ng, sè chñ ruéng kh¸ gi¶ lμ 22,87% víi sè ruéng së h÷u chiÕm 60,86% tæng diÖn tÝch ruéng t−⁽¹³⁾. Vμ lo¹i h×nh së h÷u nμy cßn chiÕm tû lÖ lín h¬n rÊt nhiÒu ë Th¸i B×nh: “sè chñ ruéng kh¸ gi¶

lªn tíi 63,2%, vμ ®iÒu quan träng lμ sè

ruéng ®Êt cña hä chiÕm gÇn hÕt tæng sè ruéng ®Êt t− h÷u (88,9%)”⁽¹⁴⁾. Khuynh h−íng trªn cã thÓ thÊy râ h¬n qua biÓu ®å 1.

BiÓu ®å 1

3.25

22.87

63.2

23.7

88.9

60.86

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

B×nh §Þnh Hμ §«ng Th¸i B×nh

Sè chñ DiÖn tÝch

BiÓu ®å 1 cho thÊy tû lÖ sè chñ kh¸ gi¶

trªn tæng sè chñ cña B×nh §Þnh ch−a b»ng 1/7 cña Hμ §«ng, 1/22 cña Th¸i B×nh. Râ rμng, mÆc dï t− h÷u hãa vÒ ruéng chiÕm h¬n 90% c«ng t− ®iÒn thæ, song ®Æc tr−ng së h÷u t− nh©n cña B×nh §Þnh l¹i kh«ng ph¶i lμ tÝch tô ruéng ®Êt víi nh÷ng së h÷u lín mμ dμn tr¶i trªn mét sè l−îng chñ lín (96,95%) víi møc së h÷u nhá (d−íi 5 mÉu, chñ yÕu lμ d−íi 3 mÉu).

(13) Phan Huy Lª, Vò Minh Giang, Vò V¨n Qu©n, Phan Ph−¬ng Th¶o: §Þa b¹ Hµ §«ng, H. 1995, tr. 26 (14) Phan Huy Lª, NguyÔn §øc Nghinh, Vò Minh

Giang, Vò V¨n Qu©n, Phan Ph−¬ng Th¶o: §Þa b¹ Th¸i B×nh, H. 1997, tr. 30

(6)

T×nh tr¹ng së h÷u ruéng ®Êt nhá, manh món, qui m« së h÷u ruéng t− nhá vμ dμn tr¶i trªn mét sè ®«ng chñ së h÷u lμ mét

®Æc ®iÓm næi bËt cña B×nh §Þnh qua ®Þa b¹

n¨m 1815.

BiÓu ®å 2 d−íi ®©y gióp chóng ta cã ®−îc c¸i nh×n tæng quan vÒ qui m« së h÷u ruéng cña c¸c chñ t− h÷u.

BiÓu ®å 2

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

. D−íi 1 mÉu . 1 - 3 mÉu . 3 - 5 mÉu . 5 - 10 mÉu . 10 - 20 mÉu . 20 - 50 mÉu

Sè chñ DT së h÷u

Trªn biÓu ®å, chóng ta thÊy rÊt râ chØ sè tiªu biÓu Mo ®èi víi chñ së h÷u n»m ë líp së h÷u thø nhÊt (d−íi 1 mÉu) song tæng diÖn tÝch së h÷u cña líp nμy chØ cã 19,24%. Cã thÓ nãi, nh÷ng ng−êi n«ng d©n tù canh lμ

®¹i diÖn cho tÇng líp së h÷u t− nh©n cña B×nh §Þnh vÒ ph−¬ng diÖn sè l−îng chñ së h÷u.

Bªn c¹nh sù ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu vÒ sè l−îng chñ trong c¸c líp, t×nh h×nh ph©n bè ruéng cña c¸c líp còng kh«ng ®ång ®Òu;

tæng diÖn tÝch ruéng cña tõng líp kh«ng phô thuéc vμo sè l−îng chñ së h÷u cña líp ®ã.

Tæng sè chñ ë 3 líp së h÷u thø t−, n¨m vμ s¸u (së h÷u > 5 mÉu, t¹m gäi lμ nh÷ng chñ së h÷u kh¸ gi¶) tuy chØ cã 96 ng−êi, chiÕm 3,25% sè l−îng chñ nh−ng nh÷ng ng−êi nμy n¾m trong tay mét sè l−îng ruéng ®Êt gÇn 1/4 (23,70%) tæng diÖn tÝch ruéng t− h÷u.

Trªn b×nh diÖn chung, së h÷u trung b×nh vÒ ruéng t− lμ 1.1.09.7.1.0, nh−ng ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu, ng−êi së h÷u cao nhÊt cã h¬n 27 mÉu ruéng (27.7.10.3.5.0, ë Êp Kim Tr×), trong khi ng−êi thÊp nhÊt chØ cã vÎn vÑn h¬n 7 tÊc ruéng (0.0.00.7.5.0, ë Êp

Khu«ng B×nh).

III. §Æc ®iÓm vμ nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng së h÷u ruéng ®Êt ë B×nh §Þnh

Qua nh÷ng tæng hîp, ph©n tÝch vÒ së h÷u ruéng t− ë B×nh §Þnh cho thÊy t− h÷u ruéng

®Êt chiÕm −u thÕ tuyÖt ®èi víi t×nh tr¹ng së h÷u nhá, manh món, qui m« së h÷u ruéng t− nhá vμ dμn tr¶i trªn mét sè ®«ng chñ së h÷u. §©y lμ ®Æc ®iÓm næi bËt cña chÕ ®é ruéng ®Êt ë B×nh §Þnh qua ®Þa b¹ n¨m 1815.

Theo chóng t«i cã hai nguyªn nh©n dÉn tíi thùc tr¹ng ph©n bè ruéng ®Êt ë B×nh

§Þnh nh− trªn:

+ Thø nhÊt, do ®Æc ®iÓm ®Þa lý, B×nh

§Þnh lμ mét tØnh thuéc Trung Trung Bé, cã c¶ nói, trung du, ®ång b»ng vμ c¸c lo¹i ®Þa h×nh xen kÏ nhau t¹o nªn ®Þa h×nh nhÊp nh«, hiÕm thÊy trªn b¶n ®å nh÷ng vïng

®ång b»ng réng lín. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh nμy khiÕn nh÷ng céng ®ång c− d©n ë ®©y quÇn tô thμnh nh÷ng Êp/th«n trªn mét mÆt b»ng diÖn tÝch kh«ng lín. Trong 559 Êp cña B×nh

§Þnh, cã tíi 450 Êp cã diÖn tÝch c«ng t− ®iÒn

(7)

thæ c¸c lo¹i nhá h¬n 200 mÉu, 244 Êp cã diÖn tÝch nμy nhá h¬n 100 mÉu, thËm chÝ ë 3 Êp lμ nhá h¬n 1 mÉu. Vμ nh− vËy th× dï t− h÷u hãa cã chiÕm h¬n 90% diÖn tÝch ruéng ®Êt c¶

Êp, nh−ng phÇn lín vÉn chØ lμ vμi chôc mÉu cho tíi h¬n tr¨m mÉu. Mμ mçi Êp l¹i cã hμng chôc tíi tr¨m chñ së h÷u ruéng t− nªn qui m« së h÷u cña hä v× thÕ kh«ng thÓ lín

®−îc. Trong khi ®ã, thÝ dô nh− 114 x· cña Th¸i B×nh, cã nh÷ng x· cã h¬n 2000 mÉu c«ng t− ®iÒn thæ, ®¹i ®a sè c¸c x· cã hμng tr¨m mÉu ruéng ®Êt. Cho nªn, dï tû lÖ t−

®iÒn chØ chiÕm h¬n 50% tæng diÖn tÝch, song t− ®iÒn cña c¸c x· thuéc Th¸i B×nh vÉn cã diÖn tÝch rÊt lín. Thªm vμo ®ã, sè l−îng chñ l¹i kh«ng nhiÒu l¾m dÉn ®Õn qui m« së h÷u t− nh©n > 5 mÉu chiÕm 63,2% vμ ®iÒu quan träng lμ ruéng ®Êt cña hä chiÕm gÇn hÕt ruéng ®Êt t− h÷u (88,9%)⁽¹⁵⁾.

ë B×nh §Þnh, do ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh, ®Êt

®ai canh t¸c ph©n t¸n, h×nh thμnh nh÷ng Êp th«n nhá, nh−ng cho ®Õn thÕ kû XVIII - XIX, vÉn cßn nhiÒu vïng ch−a khai ph¸. Do ®ã, mçi khi v× thiÕu ruéng ®Êt cμy cÊy hay v× lý do chÝnh trÞ ph¶i trèn tr¸nh, mét sè gia ®×nh l¹i chuyÓn c− ®Õn vïng ®Êt míi ®Ó khai khÈn. T− liÖu gia ph¶ cho biÕt, cã nhiÒu gia

®×nh ®· di chuyÓn vμ khai hoang nh− vËy

®Õn mét, hai lÇn. ThÝ dô, hä Hå cña anh em T©y S¬n vèn quª ë NghÖ An, kho¶ng gi÷a thÕ kû XVII di c− vμo §μng Trong, ®Çu tiªn ë Êp T©y S¬n, sau míi chuyÓn ®Õn Phó L¹c, råi Kiªn Mü. Hay tr−êng hîp hä Vâ ë Kim Tr× (nay lμ th«n Kim T©y, x· Ph−íc Hßa, huyÖn Tuy Ph−íc), vèn quª gèc ë NghÖ An, khi míi vμo B×nh §Þnh ®Þnh c− t¹i th«n T©n Gi¶n (huyÖn Tuy Ph−íc). §Õn ®êi thø n¨m cã mét nh¸nh cña hä Vâ nμy chuyÓn sang sinh c¬ lËp nghiÖp t¹i th«n Kim Tr×, vμ cho

®Õn nay con ch¸u cña nh¸nh ph¸i nμy sèng ë Kim Tr×, song hä vÉn coi T©n Gi¶n lμ quª gèc (chÝnh canh), cßn Kim Tr× chØ lμ n¬i phô canh. Hay dßng hä TrÇn ë th«n Ch©u Thμnh còng vËy. Hä nμy vèn gèc ë Thanh Hãa, sau vμo B×nh §Þnh lμm ¨n sinh sèng. §Çu tiªn, hä ®Þnh c− t¹i x· Phó Nh¬n, huyÖn Phï C¸t.

§Õn ®êi «ng TrÇn V¨n B¶o míi chuyÓn sang

Ch©u Thμnh khai hoang v× ®Êt nμy mμu mì, ph× nhiªu h¬n, nh−ng vÉn gi÷ gèc ë Phï C¸t, cßn ë Ch©u Thμnh hä chØ lμ d©n ngô c− (phô canh).... Tr−íc sau, hä còng chØ lμ nh÷ng chñ së h÷u ruéng ®Êt nhá hay võa. §Æc

®iÓm ®Þa h×nh kÕt hîp víi nh÷ng cuéc khai ph¸ nh− vËy lμ mét lý do c¾t nghÜa t×nh tr¹ng së h÷u ruéng ®Êt ë B×nh §Þnh.

+ Thø hai, B×nh §Þnh lμ quª h−¬ng cña c¸c thñ lÜnh T©y S¬n, lμ c¨n cø xuÊt ph¸t cña khëi nghÜa T©y S¬n, nªn phong trμo ®Êu tranh x· héi quyÕt liÖt nμy kh«ng thÓ kh«ng cã t¸c ®éng ®Õn t×nh h×nh ruéng ®Êt ë B×nh

§Þnh.

Tõ nhiÒu thËp kû nay, khi nghiªn cøu vμ

®¸nh gi¸ vÒ phong trμo n«ng d©n T©y S¬n, c¸c nhμ sö häc ®Òu ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò ruéng

®Êt - mét vÊn ®Ò c¬ b¶n nhÊt cña mäi cuéc

®Êu tranh chèng phong kiÕn. §¸nh gi¸ vÒ vÊn ®Ò nμy cã kh¸ nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau.

NguyÔn L−¬ng BÝch nhËn ®Þnh r»ng mét trong nh÷ng nguyªn nh©n thÊt b¹i cña c¸ch m¹ng T©y S¬n lμ kh«ng ®em l¹i ruéng ®Êt cho n«ng d©n, kh«ng gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò quyÒn lîi c¬ b¶n cña n«ng d©n. Ruéng ®Êt vÉn cßn nguyªn vÑn trong tay giai cÊp ®Þa chñ⁽¹⁷⁾.

Tõ n¨m 1951, TrÇn Huy LiÖu l¹i cho r»ng

“B»ng nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö lóc Êy, ta

®Êt cho d©n cμy. Sö liÖu chØ míi cho biÕt khëi nghÜa cã viÖc lÊy cña nhμ giμu cho d©n nghÌo, vμ nÕu cã cho phÐp ta t−ëng t−îng kh«ng qu¸ xa th× còng cã thÓ x¶y ra tr−êng hîp n«ng d©n tù ®éng thu vÒ nh÷ng ruéng

(15) Phan Huy Lª, NguyÔn §øc Nghinh, Vò Minh Giang, Vò V¨n Qu©n, Phan Ph−¬ng Th¶o: §Þa b¹ Th¸i B×nh, Nxb ThÕ giíi, H 1997, tr. 30.

1956

(8)

®Êt tr−íc kia ®· bÞ bän quan l¹i ®¹i ®Þa chñ c−íp lÊy. ThÕ th«i...” ⁽¹⁸⁾. §Õn n¨m 1958, khi nãi vÒ yªu cÇu ruéng ®Êt trong phong trμo T©y S¬n, TrÇn Huy LiÖu kh¼ng ®Þnh:

Theo quan ®iÓm cña NguyÔn Hång Phong: “Qu¸ tr×nh vËn ®éng khëi nghÜa T©y S¬n còng lμ qu¸ tr×nh xãa bá chÕ ®é chiÕm h÷u ruéng ®Êt cña quan l¹i, xãa bá së h÷u ruéng ®Êt cña ®¹i ®Þa chñ quan l¹i, xãa bá quèc khè ®iÒn cña TrÞnh hay NguyÔn…. Cã thÓ kÕt luËn lμ trong thêi kú phong trμo T©y S¬n vμ tõ triÒu ®¹i T©y S¬n, chÕ ®é ruéng

®Êt c«ng thuéc së h÷u nhμ n−íc c¨n b¶n bÞ xãa bá, chØ cßn chÕ ®é ruéng ®Êt cña x· th«n lμ ®−îc duy tr×”⁽²⁰⁾.

Hay quan ®iÓm cña TrÇn V¨n Giμu: “Qu¶

r»ng, khi míi næi lªn ë B×nh §Þnh, anh em nhμ T©y S¬n dùa vμo d©n nghÌo ®Ó ®¸nh chóa NguyÔn, cho nªn cã lÊy ®Êt cña nhμ giμu, c−êng hμo, tæng lý ®Ó chia cho d©n cμy.

ChÝnh v× vËy mμ T©y S¬n ®−îc lßng d©n. Vμ qu¶ r»ng vÒ sau, sau khi lªn n¾m chÝnh quyÒn ë c¶ n−íc, nhμ NguyÔn T©y S¬n cã giao ®Êt bá hoang l¹i (dï c«ng hay t−) cho n«ng d©n cμy cÊy, ®ã lμ mét ®iÒu tiÕn bé, kh«ng thÓ chèi c·i ®−îc”⁽²¹⁾

Phan Huy Lª nhËn xÐt: “Trong cuéc khëi nghÜa T©y S¬n, khÈu hiÖu vÒ ruéng ®Êt kh«ng ®Ò ra mét c¸ch râ rμng hay Ýt nhÊt lμ kh«ng ®−îc sö s¸ch ghi chÐp l¹i vμ ®Ó l¹i nhiÒu khã kh¨n cho ng−êi nghiªn cøu lÞch sö”⁽²²⁾. T¸c gi¶ cho r»ng, cÇn ®Æt phong trμo T©y S¬n trong bèi c¶nh lÞch sö thÕ kû XVIII

®Ó xem xÐt, kh«ng thÓ coi khëi nghÜa T©y S¬n lμ mét cuéc c¸ch m¹ng x· héi vμ kh«ng thÓ ®ßi hái phong trμo T©y S¬n còng nh−

“Nh÷ng chÝnh s¸ch Êy ®· cã t¸c dông h¹n chÕ bít sù lòng ®o¹n ruéng ®Êt c«ng lμng x·,

Nh÷ng ý kiÕn trªn ®©y Ýt nhiÒu ®Òu mang tÝnh chÊt lμ gi¶ thuyÕt nghiªn cøu v× ®Òu dùa trªn nguån t− liÖu máng manh, hiÕm hoi lμ ChiÕu khuyÕn n«ng cña Quang Trung vμ c©u l−îc thuËt cña gi¸o sÜ Diego de Jumilla vÒ viÖc qu©n T©y S¬n lÊy cña nhμ giμu chia cho d©n nghÌo. V× vËy, nh÷ng ý kiÕn ®ã còng ch−a thÓ ®−a ®Õn mét kh¼ng

®Þnh nμo vÒ vÊn ®Ò chuyÓn biÕn quyÒn së h÷u ruéng ®Êt trong phong trμo n«ng d©n T©y S¬n vμ d−íi triÒu ®¹i T©y S¬n. Tuy nhiªn, phÇn lín c¸c nhμ nghiªn cøu trªn

®oμn phong kiÕn cÇm quyÒn Lª - TrÞnh, NguyÔn vμ mét sè quan l¹i, ®Þa chñ chèng

®èi hay ho¶ng sî bá tμi s¶n ch¹y trèn, nh−ng kh«ng thÓ xãa bá c¬ së kinh tÕ cña giai cÊp ®Þa chñ. VÒ mÆt chÝnh trÞ, x· héi, tÇng líp ®Þa chñ vÉn tån t¹i.

(18) TrÇn Huy LiÖu: Gië l¹i mÊy trang lÞch sö cuèi nhµ Lª vµ T©y S¬n khëi nghÜa. T− liÖu Ban nghiªn cøu V¨n Sö §Þa (do NguyÔn Phan Quang trÝch dÉn trong bµi Vµi ý kiÕn vÒ t×nh h×nh ruéng ®Êt d−íi thêi T©y S¬n, T¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö, sè 45).

(20) NguyÔn Hång Phong: VÊn ®Ò ruéng ®Êt trong lÞch sö chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, T¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö, sè 1-2/1959

(21) TrÇn V¨n Giµu: Sù khñng ho¶ng cña chÕ

®é phong kiÕn nhµ NguyÔn tr−íc 1858, Nxb V¨n hãa, H. 1958, tr. 19.

(22) Phan Huy Lª: T×m vÒ céi nguån, T I, Nxb ThÕ giíi, H. 1998, tr. 636.

(23) Phan Huy Lª: T×m vÒ céi nguån, T I, Nxb ThÕ giíi, H. 1998, tr.664

(9)

b¹ ë vïng B¾c Bé, chñ yÕu lμ ë huyÖn Tõ Liªm, Th−îng Phóc vμ Th−êng TÝn, NguyÔn

§øc Nghinh ®· chØ ra mét sè hiÖn t−îng thùc tÕ vÒ ruéng ®Êt vμo cuèi thÕ kû XVIII:

• Mét bé phËn ruéng ®Êt quèc khè, thuéc ®ån ®iÒn cña chÝnh quyÒn nhμ NguyÔn

• Hμng lo¹t ®Þa chñ bÞ ph¸ s¶n, ruéng

• Ng−îc l¹i, cã nh÷ng sù kiÖn x¸c minh r»ng mét sè ®Þa chñ quan l¹i cò tiÕp tôc v¬

vÐt, t¨ng c−êng tμi s¶n ruéng ®Êt. Trong mét sè lμng x· h×nh thμnh mét líp ®Þa chñ míi. Ruéng ®Êt c«ng lμng x· bÞ ®Þa chñ c−êng hμo tiÕp tôc lòng ®o¹n b»ng nhiÒu h×nh thøc ⁽²⁴⁾ .

Qua ®ã, NguyÔn §øc Nghinh còng chØ míi ®−a ra nhËn xÐt mét c¸ch dÌ dÆt:

“Nh÷ng sù kiÖn trªn lμm næi râ tÝnh ®a d¹ng, phøc t¹p cña vÊn ®Ò ruéng ®Êt trong c¸c lμng x· d−íi thêi T©y S¬n” vμ «ng còng c«ng nhËn “...Nh÷ng sù kiÖn ®ã cßn lÎ tÎ, t¶n m¹n, chñ yÕu x¶y ra trªn ®Êt B¾c Hμ vμ d−íi triÒu ®¹i T©y S¬n” vμ “Chóng t«i ch−a

®−îc biÕt tíi mét sè t− liÖu ch¾c ch¾n nμo liªn quan ®Õn vÊn ®Ò ruéng ®Êt ë miÒn Trung vμ Nam Trung Bé, n¬i xuÊt ph¸t vμ lμ ®Þa bμn cña khëi nghÜa T©y S¬n trong giai

®o¹n ®Çu, khi khÝ thÕ ®Êu tranh cña giai cÊp s«i sôc” ⁽²⁵⁾.

Nh− vËy, tÊt c¶ c¸c ý kiÕn kh¸c nhau trªn vÒ vÊn ®Ò ruéng ®Êt trong phong trμo T©y S¬n vμ d−íi triÒu ®¹i T©y S¬n chñ yÕu ®Òu dùa vμo viÖc ph©n tÝch mét sè chÝnh s¸ch liªn quan tíi n«ng nghiÖp vμ ruéng ®Êt cña Quang Trung (chñ yÕu lμ ChiÕu khuyÕn n«ng cña Quang Trung), hay mét sè t− liÖu

®Þa b¹ ë vïng B¾c Hμ trong kho¶ng thêi gian nμy mμ ch−a ai khai th¸c nguån t− liÖu

thÊt b¹i, nhÊt lμ phÇn së h÷u ruéng ®Êt t−, chóng t«i ®−a ra mét h−íng gi¶i thÝch nguyªn nh©n t¹o nªn tû lÖ qu¸ chªnh lÖch gi÷a ruéng c«ng vμ t− ë B×nh §Þnh còng nh−

qui m« së h÷u ruéng t− nãi chung nhá, dμn tr¶i, hÇu nh− kh«ng cã së h÷u lín, tÝch tô nhiÒu ruéng ®Êt lμ hÖ qu¶ cña phong trμo T©y S¬n.

Theo lêi gi¸o sÜ Diego de Jumilla th× tõ th¸ng 5 n¨m 1773, råi th¸ng 2 n¨m 1774, khi chiÕm ®−îc Qui Nh¬n, Phó Yªn, qu©n T©y S¬n ®· chia nhau vμo c¸c lμng x· “Hä giÕt nh÷ng x· tr−ëng ph¶n ®éng vμ ®èt nhμ cña chóng”, “Hä ®ßi lÊy nh÷ng giÊy tê c«ng, còng nh− nh÷ng sæ s¸ch vÒ thuÕ khãa, do nhμ vua vμ bän quan l¹i ®Æt ra, ®em ®èt ë n¬i c«ng céng”, hay “Hä tÊn c«ng vμ t−íc vò khÝ viªn quan do nhμ vua sai vμo thu thuÕ, hä thu lÊy tÊt c¶ giÊy tê cña viªn quan nμy vμ ®em ®èt ë n¬i c«ng céng”⁽²⁶⁾.

Thùc ra ®©y chØ lμ nh÷ng hμnh ®éng cã tÝnh tù ph¸t cña n«ng d©n trong phong trμo khëi nghÜa. Nh−ng kÕt qu¶ cña nã lμ nh÷ng ng−êi n«ng d©n t¸ ®iÒn cμy cÊy trªn ruéng

®Êt c«ng lμng x· vμ cã thÓ c¶ mét bé phËn ruéng ®Êt cña ®Þa chñ (nhÊt lμ nh÷ng ®Þa

(24) NguyÔn §øc Nghinh: T×nh h×nh ph©n phèi ruéng ®Êt cña th«n §Þnh C«ng gi÷a hai thêi ®iÓm (1790-1805), T¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö, sè 161 (1975)

(25) T©y S¬n - NguyÔn HuÖ, Kû yÕu héi nghÞ nghiªn cøu phong trµo n«ng d©n T©y S¬n vµ anh hïng NguyÔn HuÖ). Ty V¨n hãa vµ th«ng tin NghÜa B×nh, 1978, tr. 256.

(Les Espagnols dans t’Empire d’Annam), xuÊt b¶n ë Madrid tõ n¨m 1922 ®Õn 1933 d−íi tiªu ®Ò “V¨n khè T©y Ban Nha - Mü ch©u” (Archives Tibero - Americaines), th¸ng 12/1932, sè 107 (No. 107), bµi thø 14 (XIV Ìme article). B¶n dÞch cña Phï Lang Tr−¬ng B¸ Ph¸t, ®¨ng trong TËp san Sö §Þa, sè 21, Sµi Gßn, 1971, tr. 42.

(10)

chñ, quan l¹i chèng ®èi, bÞ trõng ph¹t) th×

nay mäi giÊy tê vÒ ruéng ®Êt, thuÕ khãa ®·

bÞ tiªu huû vμ hä mÆc nhiªn chiÕm gi÷ vμ sö dông nh÷ng m¶nh ruéng ®ang cμy cÊy nh−

cña riªng. Râ rμng, ®©y lμ hiÖn t−îng chiÕm c«ng vi t− nh−ng kh«ng ph¶i cña ®Þa chñ, c−êng hμo mμ cña nh÷ng ng−êi n«ng d©n.

§ã lμ hiÖn t−îng T©y S¬n “Bá hÕt luËt cò, d©n gian nhiÒu ng−êi ®æi ruéng c«ng lμm ruéng t−” mμ Gia Long ®· ghi nhËn trong

®¹o dô n¨m 1803⁽²⁷⁾. Vμ nh− vËy tøc lμ ruéng ®Êt c«ng cña lμng x· vμ cã thÓ mét phÇn ruéng ®Êt cña ®Þa chñ ®· bÞ n«ng d©n t¸ ®iÒn chiÕm ®o¹t. ThÕ lùc chÝnh trÞ cña tÇng líp ®Þa chñ, quan l¹i, c−êng hμo lóc ®ã bÞ suy gi¶m ®¸ng kÓ kh«ng cho phÐp hoμnh hμnh ë n«ng th«n, vμ tÊt nhiªn trong ®ã cã viÖc lòng ®o¹n ruéng ®Êt. §iÒu nμy hîp víi kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Þa b¹ cho thÊy:

- HÇu nh− kh«ng cã chñ së h÷u ruéng t−

víi qui m« lín mμ ®¹i bé phËn chñ së h÷u ruéng t− (h¬n 90 % sè chñ) cã qui m« së h÷u nhá, d−íi 3 mÉu ruéng, sè ruéng hä së h÷u chiÕm xÊp xØ 60% ruéng t−;

- Tû lÖ ruéng c«ng ë B×nh §Þnh cßn qu¸

Ýt trong khi ruéng t− l¹i qu¸ nhiÒu.

®Õn chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt ë B×nh §Þnh cßn ®−îc ph¶n ¸nh trong ®Þa b¹ n¨m 1815, nghÜa lμ 13 n¨m sau khi v−¬ng triÒu T©y S¬n cuèi cïng bÞ thÊt b¹i.

MÆc dï tõ n¨m 1802, sau khi NguyÔn

¸nh lªn ng«i ®· thi hμnh nhiÒu chÝnh s¸ch

®μn ¸p tr¶ thï nh÷ng t−íng lÜnh T©y S¬n quª ë B×nh §Þnh, khiÕn cho nhiÒu ng−êi ph¶i trèn tr¸nh, bá ®i phiªu b¹t n¬i kh¸c, ruéng ®Êt cña hä phÇn th× bÞ tÞch thu, phÇn th× bá hoang, phÇn cã thÓ bÞ ng−êi kh¸c chiÕm gi÷. ThÝ dô, trong ®Þa b¹ n¨m 1815 cña Êp Kiªn Mü (quª h−¬ng cña ba anh em

®iÒn cña Êp thuéc xø Kú §¸o vèn lμ “Ngôy Nh¹c ®iÒn thu nhËp quan ®iÒn” (ruéng cña ngôy Nh¹c, tÞch thu lμm quan ®iÒn). Tuy nhiªn, hiÖn t−îng tÞch thu, chiÕm ®o¹t hoÆc mua b¸n ruéng ®Êt nμy trong thêi gian 13 n¨m (1802-1815) vÉn kh«ng xãa bá ®−îc mét thμnh qu¶ cña phong trμo T©y S¬n khi n«ng d©n ®· chiÕm gi÷ lÊy sè ruéng ®ang lÜnh canh ®Ó cμy cÊy nh− ruéng t− råi dÇn dÇn trë thμnh ruéng ®Êt t− h÷u vμ t¹o nªn diÖn m¹o së h÷u t− ®iÒn ë ®©y võa chiÕm tû lÖ cao, võa mang tÝnh së h÷u nhá, manh món.

®Êt cña ®Þa chñ, c−êng hμo vμo tay n«ng d©n, song kh«ng cã cø liÖu cô thÓ. Th«ng qua kÕt qu¶ thèng kª vμ ph©n tÝch cô thÓ t×nh tr¹ng së h÷u ruéng t− ®−îc ph¶n ¸nh trong 24 ®Þa b¹ cña B×nh §Þnh lËp n¨m Gia Long 14 (1815), chóng t«i cung cÊp mét sè t− liÖu cô thÓ gãp phÇn chøng minh cho nhËn xÐt trªn. Theo chóng t«i, t×nh tr¹ng ph©n bè chªnh lÖch gi÷a ruéng c«ng vμ t−

còng nh− qui m« së h÷u nhá cña chÕ ®é t−

®iÒn ë B×nh §Þnh lμ do hÖ qu¶ cña phong trμo T©y S¬n. Tuy nhiªn, v× chØ míi khai th¸c triÖt ®Ó 24/559 ®Þa b¹ cña B×nh §Þnh lËp n¨m 1815 nªn chóng t«i coi ®©y lμ mét h−íng nghiªn cøu mμ sau khi cã ®iÒu kiÖn nghiªn cøu toμn bé ®Þa b¹ B×nh §Þnh, sÏ cã

®ñ d÷ liÖu ®Ó ®i ®Õn mét kÕt luËn khoa häc cã søc thuyÕt phôc h¬n./.

(27) §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn, tËp III, Nxb Khoa häc x· héi. H. 1963, tr. 128

* C¸ch ®äc diÖn tÝch ®Êt cña ®Þa b¹ Gia Long: