Tõ §ÞA PH¥NG TRONG TôC NG÷ Vµ CA DAO THANH HO¸

d­¬ng thÞ dung

Tõ §ÞA PH­¥NG TRONG

TôC NG÷ Vµ CA DAO THANH HO¸

d­¬ng thÞ dung ^*

Tãm t¾t: Thèng kª c¸c tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng tiÕng Thanh Ho¸ vµ sau ®ã m« t¶, ph©n tÝch nh÷ng ®Æc

®iÓm ng÷ ©m, tõ vùng vµ ng÷ nghÜa cña líp tõ ng÷ nµy trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Ho¸. Buíc

®Çu nªu lªn vai trß cña tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng trong kho tµng tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Ho¸ viÖc ph¶n

¸nh ®Æc ®iÓm vÒ tù nhiªn, x· héi vµ tËp qu¸n cña m¶nh ®Êt vµ con nguêi xø Thanh.

Tõ khãa: Tôc ng÷; ca dao; Thanh Hãa; ph­¬ng ng÷; tõ ®Þa ph­¬ng; tõ phæ th«ng; thanh ®iÖu;

phô ©m; vÇn më; vÇn khÐp; t­¬ng øng ng÷ nghÜa.

1. DÉn nhËp

Thanh Hãa lµ cöa ngâ nèi hai miÒn trung vµ b¾c, lµ sù gÆp gì vµ trung chuyÓn cña hai miÒn v¨n hãa kh¸c nhau. Ng«n ng÷ còng cã sù pha t¹p nh­ng rÊt ®éc ®¸o vµ hîp lý, t¹o nªn ng«n ng÷ ®Æc tr­ng hay cßn gäi lµ tiÕng Thanh Hãa. Tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa chiÕm mét sè l­îng lín so víi vèn ng«n ng÷ n¬i ®©y. YÕu tè vÞ trÝ ®Þa lý, lÞch sö, v¨n hãa ®· t¹o nªn nÐt khu biÖt vÒ ng«n ng÷ cña Thanh Hãa so víi c¸c ®Þa ph­¬ng kh¸c. Ng­êi ta sö dông tõ ®Þa ph­¬ng cña m×nh kh«ng chØ trong lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy mµ cßn vËn dông c¶ vµo trong v¨n häc, ®Æc biÖt lµ v¨n häc d©n gian.

Tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa cã thÓ coi lµ mét kho tµng cuéc sèng mu«n mµu mu«n vÎ vÒ tù nhiªn vµ x· héi, nhê ng«n ng÷ ®· chuyÓn t¶i hÕt ®­îc gi¸ trÞ ®ã vµ mang dÊu Ên riªng cña vïng ®Êt xø Thanh. Trong bµi b¸o nµy chóng t«i sö dông t­ liÖu tôc ng÷ trong 2 cuèn: Tôc ng÷, ca dao, d©n ca, vÌ Thanh Hãa cña Lª Huy Tr©m, Hoµng Khëi, L­u §øc H¹nh (1983), Nxb Thanh Hãa⁽¹⁾; vµ Ca dao s­u tÇm ë Thanh Hãa cña Nhãm Lam S¬n (1963), Nxb V¨n häc, Hµ Néi⁽²⁾. Tôc ng÷

vµ ca dao Thanh Hãa l­u gi÷ nhiÒu tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng mang ®Æc tr­ng riªng cña

Thanh Hãa. Theo kÕt qu¶ thèng kª trong hai tµi liÖu nãi trªn cã 110 c©u tôc ng÷ vµ bµi ca dao sö dông tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng, chiÕm tØ lÖ 18,3% tæng sè ng÷ liÖu ®­îc thèng kª (602 ®¬n vÞ), trong ®ã cã 85 tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng, xuÊt hiÖn 141 lÇn. TiÕng

®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa béc lé ë mÆt ng÷ ©m vµ tõ vùng.^(*)

2. §Æc ®iÓm cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷

vµ ca dao Thanh Hãa

2.1. §Æc ®iÓm ng÷ ©m cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa

So s¸nh, ®èi chiÕu tõ toµn d©n víi tõ

®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa cã sù kh¸c biÖt vÒ ng÷ ©m thÓ hiÖn ë sù t­¬ng øng vÒ thanh ®iÖu, vÒ phô ©m ®Çu, vÒ phÇn vÇn (©m chÝnh, ©m ®Öm, ©m cuèi).

2.1.1. Nh÷ng t­¬ng øng vÒ thanh ®iÖu cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa

Theo kÕt qu¶ thèng kª trong hai tµi

(*) ThS, ViÖn Tõ ®iÓn häc vµ B¸ch khoa th­ ViÖt Nam.

(1) Lª Huy Tr©m, Hoµng Khëi, L­u §øc H¹nh (1983), Tôc ng÷, ca dao, d©n ca, vÌ Thanh Hãa, Nxb. Thanh Hãa.

(2) Nhãm Lam S¬n (1963), Ca dao s­u tÇm ë Thanh Hãa, Nxb. V¨n häc, Hµ Néi.

tõ ®Þa ph­¬ng trong tôc ng÷ vµ ca dao thanh hãa

liÖu, sù kh¸c biÖt vÒ thanh ®iÖu cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa víi tõ toµn d©n cã sè l­îng thÊp, chØ cã 4 tr­êng hîp (chiÕm tØ lÖ 4,7%). §Æc tr­ng næi bËt cña tiÕng ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa ®ã lµ sù lÉn lén thanh hái vµ thanh ng·, ®iÒu nµy còng

®­îc thÓ hiÖn trong tôc ng÷ Thanh Hãa:

B¶o §¹i c¶i l­¬ng, nh­ ph­êng béi c¶i (c·i) ch¾c.

Ngoµi ra, cã sù t­¬ng øng gi÷a thanh kh«ng dÊu cña tiÕng Thanh Hãa víi thanh huyÒn cña tiÕng ViÖt. C¸ch ph¸t ©m ®ã t¹o nªn giäng ®iÖu ®Æc tr­ng cña tõng vïng, nghe l¬ lí, ®Òu ®Òu b»ng b»ng. XuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao c¸c tr­êng hîp nh­ b­a - võa, chi - g×, ngay - ngµy:

- GiËt vay mí g¹o, mí lang

Ýt nhiÒu qua b÷a, quÊy quµng qua ngay (ngµy).

- Häc hµnh ch÷ nghÜa chi (g×) mi Ba n¨m kh«ng biÕt ch÷ nhi lµ mµ.

2.1.2. Tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa cã sù t­¬ng øng phô ©m ®Çu víi tõ phæ th«ng

C¸c tõ ng÷ cã sù biÕn ®æi phô ©m ®Çu so víi tõ phæ th«ng xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao kh«ng nhiÒu, cã 10 tr­êng hîp (chiÕm tØ lÖ 11,8%) trong tæng sè tõ

®Þa ph­¬ng ®­îc thèng kª, nh­ng diÔn ra rÊt phøc t¹p, ®a d¹ng. Cô thÓ lµ:

T­¬ng øng phô ©m t¾c ®Çu l­ìi /t’/

(th) cña tõ ng÷ toµn d©n víi phô ©m x¸t quÆt l­ìi /ş/ (s) cña tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa:

Nhµ bµ cã bøc rÌm s­a (th­a) Cã c« g¸i ®Ñp sao ch­a lÊy chång?

T­¬ng øng phô ©m x¸t quÆt l­ìi /ʐ/ (r) cña tõ ng÷ toµn d©n víi phô ©m t¾c quÆt l­ìi /ƫ/ (tr) cña tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa:

§Õn ®©y ®­êng trÏ (rÏ) san ®«i Cã vÒ ®­êng trÏ víi t«i th× vÒ.

T­¬ng øng phô ©m x¸t ån /z/ (gi) cña tõ ng÷ toµn d©n víi phô ©m t¾c mòi /ɲ/ (nh) cña tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa:

ThiÕp ®©y kh«ng ph¶i con ng­êi cît nhiÔu (giÔu) trªu c­êi

Chæi trÇn bia miÖng ®Ó ®êi thÕ gian.

T­¬ng øng phô ©m t¾c mòi /ŋ/ (ng) cña tõ toµn d©n víi phô ©m t¾c ån /k/ (c) cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa:

Chuån chuån ®Ëu ng¶nh (cµnh) mÝa m­ng Em ®µ cã chèn, xin anh ®õng v·ng lai.

T­¬ng øng phô ©m x¸t ån v« thanh /χ/ (kh) cña tõ phæ th«ng víi phô ©m x¸t ån h÷u thanh /ɣ/ (g) cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa:

¸o r¸ch th× ®Ó thÞt ra, chÞ gÇn kh«ng khãi em xa kh«ng chµo.

TiÕng ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa vÉn ®ang cßn tån t¹i mét sè “tõ cÆn” (ch÷ dïng cña Hoµng ThÞ Ch©u). Tõ cÆn thÓ hiÖn qu¸

tr×nh x¸t hãa, xuÊt hiÖn trong hai tr­êng hîp sau: Thø nhÊt, qu¸ tr×nh x¸t hãa ë biÕn thÓ cæ /b/ (b) \ /v/ (v):

Tõ ngµy thiÕp bÐn duyªn chµng

B­ím ong xum häp, ph­îng hoµng b­a (võa) ®«i.

Thø hai, qu¸ tr×nh x¸t hãa vµ h÷u thanh hãa phô ©m t¾c hoÆc t¾c bËt h¬i cña tiÕng Thanh Hãa mµ tiÕng phæ th«ng ®·

chuyÓn thµnh phô ©m x¸t, xuÊt hiÖn tr­êng hîp nh­ /c/ (ch) \ /z/ (gi):

Anh kh«ng lÊy ®­îc em ngoan

Nghe chi (g×) nh÷ng miÖng thÕ gian nhäc lßng.

Trong tiÕng toµn d©n lµ phô ©m t¾c mòi /ɲ/ (nh) nh­ng trong tiÕng Thanh Hãa l¹i lµ phô ©m x¸t bªn /l/ (l). §iÒu nµy diÔn ra ë mét sè thæ ng÷ thuéc c¸c vïng ven biÓn cña Nga S¬n, HËu Léc, Qu¶ng X­¬ng, TÜnh Gia... nh­ lµi (nhµi), låi (nhåi), l¹t (nh¹t), lanh (nhanh)...

- Trai th× nhÊt b¶ng ®Ò danh

G¸i thêi dÖt cöi võa lanh (nhanh) võa tµi.

d­¬ng thÞ dung

- Lµm ruéng chÕt ®ãi, lµm muèi chÕt l¹t (nh¹t).

Sù biÕn ®æi phô ©m ®Çu trong c¸c tr­êng hîp trªn chÝnh lµ nh÷ng h×nh thøc cæ cßn l­u gi÷ trong ph­¬ng ng÷ nãi chung, tiÕng ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa nãi riªng mµ tôc ng÷ vµ ca dao lµ m«i tr­êng tèt nhÊt ®Ó l­u gi÷ chóng. §©y lµ nh÷ng t­ liÖu gióp cho viÖc nghiªn cøu ng÷ ©m lÞch sö tiÕng ViÖt.

2.1.3. Tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa cã sù t­¬ng øng phÇn vÇn so víi tõ phæ th«ng

Sè l­îng tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa cã sù biÕn ®æi vÒ phÇn vÇn so víi tõ toµn d©n xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa cã 71 ®¬n vÞ (chiÕm tØ lÖ 83,5%). KÕt qu¶ cô thÓ nh­ sau:

+ VÇn nöa khÐp cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa t­¬ng øng víi vÇn nöa khÐp cña tõ toµn d©n, xuÊt hiÖn trong tôc ng÷

vµ ca dao Thanh Hãa c¸c tr­êng hîp sau:

«ng - ong (nèng - nong), ang - ­¬ng (nµng - n­êng, chµng - ch­êng, ®µng - ®­êng):

- B¹c kia pha lén víi ch×

G­¬ng kia b»ng nèng (nong), ®Ó lµm g× kh«ng soi?

- Con th¬ anh bá cho n­êng

MÑ giµ ®Çu b¹c phËn n­êng long ®ong.

- SÇu tõ bÓ Së, s«ng Ng«,

LÊy ai s¨n sãc sím khuya viÖc ch­êng (chµng)...

- Ra ®µng hái con, Nµo ai hái cña.

+ VÇn më trong tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa t­¬ng øng víi vÇn nöa më trong ng«n ng÷ toµn d©n, xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa nh­: ©u - ao (cÊu - g¹o), au - ao (tau - tao), ai - ­¬i (l¸i - l­íi):

- Lµm ®Ü kh«ng xÊu b»ng xay cÊu (g¹o) ban ngµy.

- Nhµ giµu ra nhÊc l¹i chª

Quan n¨m tiÒn r­ìi, g¸nh vÒ cho tau (tao)…

- Bång bång mÑ bÕ con sang

ThuyÒn thuª l¸i (l­íi) m­în, ®ß giang kÞp ng­êi.

+ VÇn më trong tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa t­¬ng øng víi vÇn nöa më vµ më cña tõ toµn d©n: u - ©u (du - d©u), i - ay (ni - nµy, mi - mµy), « - ao (v« - vµo):

- Muèn ¨n c¬m tr¾ng c¸ thu

LÊy chång xãm BÓ, lµm du (d©u) GÊm MÌ.

- Tay ni (nµy) kh«ng ph¶i tay ch¬i G¸nh n­íc b»ng sät ch¼ng r¬i h¹t nµo.

- Häc hµnh ch÷ nghÜa chi mi Ba n¨m kh«ng biÕt ch÷ nhi lµ mµ.

- Cöa nhµ n­êng rÊp chÝn lÇn gai

Anh v« ch¼ng ®­îc, anh ®øng ngoµi trêi m­a.

Qua kh¶o s¸t líp tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa trong tôc ng÷ vµ ca dao, chóng t«i cßn thÊy hai tr­êng hîp sau: Thø nhÊt, tiÕng

®Þa ph­¬ng Thanh Hãa lµ nguyªn ©m ®¬n trong khi ®ã tiÕng phæ th«ng lµ nguyªn ©m

®«i nh­ du (d©u), l¸i (l­íi), vÝ (víi), bÓ (biÓn), lä (lóa)... §©y lµ hiÖn t­îng rót ng¾n (gi¶n l­îc ©m) ë mét sè vÇn xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa:

- Th­êng khi ®i nhí vÒ th­¬ng

¦íc chi em ®­îc tùa t­êng vÝ (víi) anh.

- Chíp bÓ (biÓn) chí mõng, chíp rõng chí lo.

Thø hai, tiÕng ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa lµ nguyªn ©m ®«i trong khi ®ã tiÕng phæ th«ng lµ nguyªn ©m ®¬n nh­: viÒn (vÒ), ch­êng (chµng), n­êng (nµng), bËu (bî), thiÒng (thµnh)... §©y lµ nh÷ng yÕu tè cæ cßn ®­îc l­u gi÷ cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa.

- Rau bËu (bî) mµ nÊu canh cua Ng­êi chÕt nöa mïa, sèng dËy mµ ¨n.

- B¶y mõng gÆp ®­îc b¹n hiÒn

T¸m mõng cã tÊm lßng thiÒng (thµnh) thñy chung.

- CÇu vång, mèng côt kÐo lªn,

tõ ®Þa ph­¬ng trong tôc ng÷ vµ ca dao thanh hãa

Xe m©y ngò s¾c ®­a viÒn (vÒ) tËn n¬i.

2.2. §Æc ®iÓm tõ vùng tiÕng ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa

2.2.1. §Æc ®iÓm cÊu t¹o cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa

Tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xÐt vÒ mÆt cÊu t¹o xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao bao gåm 3 lo¹i lµ tõ ®¬n, tõ ghÐp, tõ l¸y vµ sè l­îng c¸c lo¹i nµy kh«ng gièng nhau.

Tõ ®¬n chiÕm ®¹i ®a sè víi 68 ®¬n vÞ (chiÕm tØ lÖ 77,3%) trong tæng sè tõ ng÷

®Þa ph­¬ng vµ xuÊt hiÖn lµ 114 lÇn (chiÕm tØ lÖ 81,0%). Tõ ghÐp cã 13 ®¬n vÞ (chiÕm tØ lÖ 15,3%) vµ xuÊt hiÖn 21 lÇn (chiÕm tØ lÖ 15,0%). Tõ l¸y cã sè l­îng thÊp nhÊt víi 6

®¬n vÞ (chiÕm tØ lÖ 7,0%) vµ xuÊt hiÖn 6 lÇn (chiÕm tØ lÖ 4,0%).

Sù biÕn ®æi ng÷ ©m cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao chñ yÕu x¶y ra víi c¸c tõ cã mét ©m tiÕt nh­ lê (lõ), huª (hoa), xu©y (xoay), mi (mµy)... TiÕng ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa cßn l­u gi÷ nhiÒu yÕu tè cæ cña tiÕng ViÖt mµ hiÖn nay kh«ng cßn ®­îc sö dông trong ng«n ng÷ toµn d©n. §ã lµ c¸c danh tõ nh­

r­¬ng (hßm), x­¬ng (nan)... Vµ ®éng tõ nh­ m¾c (bËn), xua (®uæi), bøc (nãng)...

Trong tõ vùng, cã c¸c tõ chØ ®Þa ®iÓm, c¸ch thøc, nghi vÊn nh­ ni (nµy), m« (®©u), thÕ r¨ng (ra sao, lµm sao), chi (g×)...; tõ x­ng gäi nh­ tau (tao), choa (chóng t«i), bay (chóng mµy), c« mi (c« em, c« m×nh, c«

mµy), o (c«)... VÝ dô:

- O nhiÖu g¸nh n­íc ®i qua

Con chim r¬i xuèng, ®Ëu sµ trªn vai.

- Th­¬ng ai th­¬ng m·i thÕ ni (nµy) Cã ®ß chèng qu¸ch ®ß ®i cho råi.

- Nhøc trèc (®Çu) buéc h­¬ng nhu.

Cßn víi c¸c tõ ®a tiÕt ®­îc t¹o nªn khi mét yÕu tè lµ tõ toµn d©n vµ mét yÕu tè lµ tõ ®Þa ph­¬ng xuÊt hiÖn rÊt Ýt vµ sù kÕt

hîp nµy t¹o ra hai ph­¬ng thøc t¹o tõ ®Þa ph­¬ng ®ã lµ ph­¬ng thøc ghÐp vµ ph­¬ng thøc l¸y. Trong tõ ghÐp, dùa vµo sù kÕt hîp cña mét yÕu tè trong ng«n ng÷ toµn d©n vµ mét yÕu tè ®Þa ph­¬ng ®Ó t¹o ra c¸c lo¹i tõ ghÐp. Cã khi c¸c yÕu tè ®Þa ph­¬ng ®øng sau yÕu tè toµn d©n nh­ ®i ch¸c (®i bõa), ch¬i nhën, c¸t nhßn (c¸t bÞ n­íc nªn ®ãng hßn l¹i), rau chµnh (rau vÆt), m©m gµnh cç g¬ (m©m b»ng gç, cç xÕp thµnh nhiÒu tÇng cao)...

- Ng­êi sao nh­ chØ thªu mµn

Ng­êi sao nh­ ®¸m c¸t nhßn trêi m­a.

- ë ®©y ¨n b¸t rau chµnh, cßn h¬n chèn kh¸c m©m gµnh cç g¬.

Cã khi c¸c yÕu tè ®Þa ph­¬ng ®øng tr­íc yÕu tè toµn d©n, tr­êng hîp nµy xuÊt hiÖn Ýt nh­ b¸c mÑ (bè mÑ), môt tre (bóp, m¨ng tre):

- Anh vÒ cho em vÒ theo

B¸c mÑ cã ®¸nh ta leo lªn giµn.

- MÑ anh con ng­êi thÕ r¨ng

§Î anh nh­ môt tre m¨ng bê t­êng.

Bªn c¹nh ®ã, c¸c tõ ghÐp thuÇn ®Þa ph­¬ng xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu trong tôc ng÷

vµ ca dao Thanh Hãa nh­ tÕch l¸c (qu¨ng bá bõa b·i), lËp ¸o (trïm ¸o lªn ®Çu ®Ó che m­a), c¶i ch¾c (c·i nhau), rung kªu (tiÕng × Çm cña biÓn)...

- B¶o §¹i c¶i l­¬ng, nh­ ph­êng béi c¶i ch¾c.

- Rung kªu ®µng nam, c¸ vµng c¸ b¹c, rung kªu ®µng b¾c, bèc muèi ra ¨n.

Tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao cã tõ l¸y hoµn toµn vµ tõ l¸y bé phËn mµ c¸c yÕu tè t¹o thµnh ®Òu kh«ng cã nghÜa nh­: chµng rµng (vông vÒ), l¸c ch¸c (om sßm), trim trØm (lÆng im), v©n vi (cÆn kÏ ®Çu ®u«i c©u chuyÖn)…

- Tr«ng chê ®Ìn t¾t bÕp vïi

§Ó anh sÏ nãi vµi lêi v©n vi.

- Chµng rµng b¾t c¸ hai tay, con trong

d­¬ng thÞ dung

còng mÊt con ngoµi còng kh«ng.

- Chµng lµng l¸c ch¸c ch¶ lµm chi ai, cu cu trim trØm mæ khoai nhµ ng­êi.

Cã mét sè tõ l¸y mang s¾c th¸i ®Þa ph­¬ng s©u ®Ëm xuÊt hiÖn trong ca dao Thanh Hãa nh­ g¨m g¾m (h×nh d¸ng kh«ng bÐ nhá l¾m, gän vµ ch¾c), siªng mÇn siªng m¹n (ch¨m chØ lao ®éng):

Tr«ng em g¨m g¾m mµ dßn

Siªng mÇn siªng m¹n, sím h«m t¶o tÇn.

2.2.2. §Æc ®iÓm ng÷ nghÜa cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa

§èi chiÕu tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao víi tõ phæ th«ng cã thÓ thÊy nh÷ng kiÓu t­¬ng øng ng÷ nghÜa nh­ sau:

+ Nh÷ng tõ võa t­¬ng øng vÒ ©m võa t­¬ng ®ång vÒ nghÜa:

§©y lµ kiÓu lo¹i ng÷ nghÜa c¬ b¶n cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao so víi tõ phæ th«ng.

KiÓu lo¹i nµy cã sè l­îng lín víi 40 ®¬n vÞ (chiÕm tØ lÖ 47,1%) trong tæng sè tõ ng÷

®Þa ph­¬ng ®­îc thèng kª vµ xuÊt hiÖn 76 lÇn (chiÕm tØ lÖ 53,7% trong tæng sè lÇn xuÊt hiÖn). Trong mçi thêi k× cña qu¸

tr×nh biÕn ®æi ng÷ ©m lÞch sö tiÕng ViÖt ®·

t¹o nªn líp tõ t­¬ng øng gi÷a tõ ®Þa ph­¬ng víi tõ phæ th«ng vµ trong tôc ng÷, ca dao Thanh Hãa còng cßn l­u gi÷ nh­

b­a - võa, ®µng - ®­êng, viÒn - vÒ, chµng - ch­êng, nµng - n­êng, huª - hoa, lõ - lê, xu©y - xoay, s­a - th­a…

- L­îc s­a (th­a) biÕng ch¶i, g­¬ng tµu biÕng soi

ChiÕu huª (hoa) bá v¾ng kh«ng ngåi.

- C¸ MÌ s«ng Mùc chÊm víi n­íc m¾m Do Xuyªn, chÕt xuèng ©m phñ cßn muèn trë viÒn (vÒ) mót x­¬ng.

Ngoµi ra, sù “biÕn ®æi lÞch sö cña c¸c tæ hîp phô ©m cæ cã ©m láng trong tiÕng ViÖt nh­: bl, tl, ml... mµ nay th­êng lµ mét

d¹ng thøc ®­îc dïng trong ph­¬ng ng÷”⁽³⁾. KÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi ®ã ®· t¹o nªn mét sè líp tõ võa t­¬ng øng vÒ ©m võa t­¬ng øng vÒ nghÜa, xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa mét sè tr­êng hîp sau: ml¹t - nh¹t (tõ phæ th«ng) - l¹t (tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa); mlµi - nhµi (tõ phæ th«ng) - lµi (tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa); mlanh - nhanh (tõ phæ th«ng) - lanh (tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa);

mlåi - nhåi (tõ phæ th«ng) - låi (tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa)…

- Ch¬i hoa míi biÕt mïi hoa

Thø nhÊt hoa lý, thø ba hoa lµi (nhµi).

- Ao réng th× l¾m èc låi (nhåi), nh÷ng ng­êi l¾m vî lµ ng­êi trêi bªu.

Nh÷ng sù biÕn ®æi ng÷ ©m trªn vÒ c¬

b¶n ng÷ nghÜa kh«ng thay ®æi vµ chóng cã quan hÖ chÆt chÏ víi tõ phæ th«ng. D¹ng thøc võa t­¬ng øng ng÷ ©m võa t­¬ng øng ng÷ nghÜa nµy t¹o nªn sù phong phó, ®a d¹ng cho líp tõ ®Þa ph­¬ng.

+ Nh÷ng tõ kh¸c ©m nh­ng t­¬ng ®ång vÒ nghÜa:

KiÓu lo¹i nµy cã sè l­îng kh¸ lín víi 24

®¬n vÞ (chiÕm tØ lÖ 28,2%) trong tæng sè tõ

®Þa ph­¬ng xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa, xuÊt hiÖn 30 lÇn (chiÕm tØ lÖ 21,3%). §ã lµ nh÷ng biÕn thÓ ng÷ ©m th­êng xuÊt hiÖn cña tõ ®Þa ph­¬ng so víi tõ phæ th«ng, chóng t¹o nªn líp tõ ®Þa ph­¬ng ®ång nghÜa rÊt phong phó cho tiÕng ViÖt. C¸c tõ ®ång nghÜa ®ã ®­îc t¹o nªn b»ng nhiÒu con ®­êng kh¸c nhau: Cã thÓ kÕt hîp mét yÕu tè toµn d©n cã s½n ®Ó t¹o nªn c¸c tõ ®Þa ph­¬ng nh­ ch¬i nhën, ®i ch¸c (®i bõa), ph¬i chen (ph¬i ®­îc n¾ng)...

- Anh ®i ch¬i nhën (nhëi) ®©u ®©y?

Ph¶i c¬n m­a nµy ­ít ¸o lÊm ch©n.

(3)B¶o l­u, khai th¸c tiÕng ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa: c¬

së khoa häc vµ gi¶i ph¸p, Héi th¶o khoa häc Tr­êng

§¹i häc Hång §øc (2011), tr.11.

tõ ®Þa ph­¬ng trong tôc ng÷ vµ ca dao thanh hãa

- C¬m ch¹u ph¬i chen, c¸ thÌn b¸c ruèc.

HoÆc do l­u gi÷ nh÷ng yÕu tè cæ cña tiÕng ViÖt mµ hiÖn nay trong ph­¬ng ng÷

Thanh Hãa cßn rÊt nhiÒu nh­ trèc (®Çu), mÇn (lµm), røa (nh­ thÕ), ng¸i (xa)...

- Muèn ¨n mµ ch¼ng muèn mÇn (lµm) Cha mi (mµy) l¹i bá c¸i bÇn cho mi.

- GÆp nhau gi÷a qu·ng ®­êng nµy Xãm lµng th× ng¸i, mÑ thÇy th× xa.

+ Nh÷ng tõ kh¸c ©m kh¸c nghÜa:

KiÓu lo¹i nµy cã 12 ®¬n vÞ (chiÕm tØ lÖ 14,1%), xuÊt hiÖn 14 lÇn (chiÕm tØ lÖ 10%).

Tõ nh÷ng sù vËt, hiÖn t­îng kh¸ch quan diÔn ra xung quanh vµ trªn c¬ së t¹o tõ cña tiÕng ViÖt, ng­êi d©n xø Thanh ®· t¹o nªn nh÷ng líp tõ ®Þa ph­¬ng riªng.

Nh÷ng tõ ng÷ nµy kh¸c vÒ c¶ ng÷ ©m vµ ng÷ nghÜa so víi tõ phæ th«ng nªn muèn gi¶i thÝch ®­îc nghÜa cña tõ ph¶i miªu t¶

ng÷ nghÜa cña tõ. XuÊt hiÖn trong tôc ng÷

vµ ca dao c¸c tr­êng hîp sau: Rung kªu (tiÕng × Çm cña biÓn), ®á, nhiªu (lµ hai tõ x­ng gäi cò ®Ó gäi vî chång ch­a cã con), g¨m g¾m (h×nh d¸ng kh«ng bÐ nhá l¾m, gän vµ ch¾c), c¶i ch¾c (c·i nhau), lËn (c¹p vµnh thóng mñng)... Nh÷ng líp tõ trªn mang dÊu Ên v¨n hãa xø Thanh rÊt râ, ph¶n ¸nh ®êi sèng, phong tôc tËp qu¸n, lÔ héi, s¶n vËt... cña ®Þa ph­¬ng:

- Ngåi buån anh th¾t ®«i quang

Anh lËn ®«i thóng cho nµng ®i bu«n.

- Rung kªu ®µng nam, c¸ vµng c¸ b¹c, rung kªu ®µng b¾c, bèc muèi ra ¨n.

+ Nh÷ng tõ kh¸c ©m nh­ng gièng nhau vÒ nghÜa:

KiÓu lo¹i nµy trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa cã 6 ®¬n vÞ (chiÕm tØ lÖ 7,1%), víi 7 lÇn xuÊt hiÖn (chiÕm tØ lÖ 5,0%). §ã lµ c¸c tr­êng hîp nh­: lanh (nhanh), l¹t (nh¹t), låi (nhåi), lã (lóa), lõ (lê), mïi (mµu)...

- D¹o ch¬i kÎ chî, vÎ vang tr¨m chiÒu:

Kh¨n huª thiÕp t«i nhuém mïi (mµu) ®iÒu.

- Giµu b¸n lä (lóa), khã b¸n con.

Nh÷ng tõ ng÷ trong kiÓu lo¹i trªn cã sù biÕn ®æi mét vµi bé phËn ng÷ ©m nh­

thanh ®iÖu, phô ©m ®Çu, phÇn vÇn nªn vÒ mÆt ng÷ nghÜa còng cã nh÷ng biÕn ®æi Ýt nhiÒu. Trong tõ ®Þa ph­¬ng, h×nh thøc ph¸t triÓn ng÷ nghÜa kh«ng gièng víi tõ toµn d©n vµ møc ®é ho¹t ®éng réng h¬n.

Ch¼ng h¹n, tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao nh­

tr­êng hîp lanh - nhanh:

Trai th× nhÊt b¶ng ®Ò danh

G¸i thêi dÖt cöi võa lanh (nhanh) võa tµi.

Hai tõ lanh (tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa) vµ nhanh (tõ toµn d©n) cã nh÷ng nÐt nghÜa chung nh­ sau: “1- (Th­êng dïng phô sau ®éng tõ) Cã tèc ®é, nhÞp ®é trªn møc b×nh th­êng; tr¸i víi chËm. §i nhanh/lanh nªn vÒ sím nöa giê. 2 - (§ång hå) cã tèc ®é trªn møc b×nh th­êng nªn chØ giê sím h¬n so víi thêi ®iÓm chuÈn; tr¸i víi chËm. §ång hå ch¹y nhanh/lanh. 3 - (Dïng tr­íc mét sè danh tõ chØ bé phËn c¬

thÓ) Cã ho¹t ®éng kÞp thêi. Nhanh/lanh ch©n ch¹y tho¸t. 4 - (Th­êng dïng phô sau ®éng tõ) Tá ra cã kh¶ n¨ng tiÕp thu, ph¶n øng ho¹t ®éng ngay tøc kh¾c hoÆc liÒn sau mét thêi gian rÊt ng¾n. HiÓu nhanh/lanh. 5 - (ViÖc lµm) ChØ diÔn ra trong thêi gian rÊt ng¾n. Tin ghi nhanh/

lanh”⁽⁴⁾. Tõ lanh cã nghÜa réng h¬n tõ nhanh ë chç cã thªm nghÜa thø 6: “chØ sù siªng n¨ng, ch¨m chØ. Con hai ®øa, ®øa lanh, ®øa nh¸c (Con hai ®øa, ®øa siªng n¨ng, ®øa l­êi nh¸c)”.

+ Nh÷ng tõ gièng ©m nh­ng kh¸c nghÜa:

§©y lµ hiÖn t­îng ®ång ©m gi÷a tõ ®Þa ph­¬ng víi tõ toµn d©n. KiÓu lo¹i nµy cã sè l­îng Ýt nhÊt víi 3 ®¬n vÞ (chiÕm tØ lÖ

(4) Hoµng Phª (chñ biªn) (1994), Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, Nxb. Khoa häc x· héi, Trung t©m Tõ ®iÓn häc Hµ Néi - ViÖt Nam.

d­¬ng thÞ dung

3,5% trong tæng sè tõ ®Þa ph­¬ng) nh­ng xuÊt hiÖn cao víi 14 lÇn (chiÕm tØ lÖ 10%).

Ch¼ng h¹n, tõ chi trong tiÕng ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa cã nghÜa lµ “g×” nh­ng trong tõ phæ th«ng chi cã nghÜa lµ “bá tiÒn ra dïng vµo viÖc g×. T¨ng thu, gi¶m chi. Kho¶n Êy

®Ó t«i chi”.

C«ng anh c¾t cá dän chuång

Ngùa quan, quan cìi ra tuång gièng chi (g×)!

Tõ r¨ng trong tiÕng Thanh Hãa cã nghÜa lµ “sao” nh­ng trong tiÕng toµn d©n cã nghÜa lµ “phÇn x­¬ng cøng, mµu tr¾ng, mäc trªn hµm, dïng ®Ó c¾n, gi÷ vµ nhai thøc ¨n. Hµm r¨ng ®Òu. Mäc r¨ng”.

MÑ anh con ng­êi thÕ r¨ng

§Î anh nh­ môt tre m¨ng bê t­êng.

Tõ m« trong ph­¬ng ng÷ Thanh Hãa cã nghÜa lµ “®©u, nµo” nh­ng trong ng«n ng÷

phæ th«ng l¹i cã nghÜa lµ “khèi ®Êt, ®¸,...

kh«ng lín l¾m næi cao h¬n chung quanh.

San m« ®Êt. Ngåi ngh× trªn m« ®¸”.

Em cßn kÐn chän n¬i m« (n¬i nµo) Lµm chi nh­ bón chî tr­a, hìi m×nh!

Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®· m« t¶ vµ ph©n tÝch trªn ®©y vÒ ng÷ ©m vµ tõ vùng cña tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa xuÊt hiÖn trong tôc ng÷ vµ ca dao cho thÊy râ tÝnh chÊt chuyÓn tiÕp gi÷a ph­¬ng ng÷ B¾c vµ ph­¬ng ng÷ Trung cña ph­¬ng ng÷ Thanh Hãa. Ph­¬ng ng÷ Thanh Hãa cã nh÷ng

®Æc ®iÓm gièng víi ph­¬ng ng÷ Trung thÓ hiÖn ë chç: hÖ thèng thanh ®iÖu cã 5 thanh vµ ®ang cßn b¶o l­u nhiÒu tõ cæ cña tiÕng ViÖt hiÖn chØ cßn trong ph­¬ng ng÷ Trung nh­ ®· ph©n tÝch ë trªn; ®ång thêi l¹i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm gièng ph­¬ng ng÷ B¾c thÓ hiÖn râ nhÊt trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa ®ang cßn l­u gi÷ mét sè tõ cò cña tiÕng ViÖt mµ hiÖn nay vÉn ®ang cßn dïng trong ph­¬ng ng÷ B¾c. Ch¼ng h¹n, tõ “b¸c” cã nghÜa lµ “cha”, tõ nµy xuÊt hiÖn 8 lÇn trong ca dao Thanh Hãa:

Ch­a chång th× liÖu ®i nghe

§Ó b¸c mÑ liÖu th× huª (hoa) em tµn Cã th× liÖu lÊy míi ngoan

§Ó b¸c mÑ liÖu thÕ gian ®· ®µnh.

C¸ch x­ng gäi “b¸c” (cha, bè) hiÖn nay Ýt dïng, chØ cßn b¾t gÆp trong mét sè thæ ng÷ ë H¶i Phßng. Ph¹m vi ho¹t ®éng cña tõ nµy chñ yÕu ë ph­¬ng ng÷ B¾c vµ cho

®Õn ph­¬ng ng÷ Thanh Hãa, chø kh«ng xuÊt hiÖn trong ph­¬ng ng÷ Trung hay ph­¬ng ng÷ Nam.

3. Vai trß cña tõ ®Þa ph­¬ng trong tôc ng÷ vµ ca dao Thanh Hãa

Do thãi quen dïng tõ cña ng­êi s¸ng t¹o vµ ng­êi tiÕp nhËn nªn c¸c tõ ®Þa ph­¬ng tån t¹i l©u dµi kh«ng chØ trong lêi nãi th­êng ngµy mµ c¶ trong v¨n häc (®Æc biÖt lµ v¨n häc d©n gian). Rót ng¾n kho¶ng c¸ch gi÷a ng«n ng÷ v¨n ch­¬ng vµ ng«n ng÷ ®êi th­êng, mang ®Ëm phong vÞ cña cuéc sèng hiÖn thùc. Tõ ®Þa ph­¬ng th­êng ®­îc sö dông trong lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy, trong giao tiÕp khÈu ng÷ tù nhiªn nªn chóng mang tÝnh chÊt b×nh d©n, méc m¹c. Khi ®i vµo c¸c bµi ca dao hay c©u tôc ng÷ th× chóng l¹i trë thµnh c«ng cô ®¾c lùc gióp cho viÖc s¸ng t¹o v¨n häc, t¹o mµu s¾c riªng, ®Æc biÖt trong viÖc nhËn thøc tù nhiªn vµ x· héi. Tõ ®Þa ph­¬ng ®· ph¶n ¸nh ch©n thùc c¸ch c¶m, c¸ch nghÜ cña con ng­êi xø Thanh bëi ng«n ng÷ chÝnh lµ “hiÖn thùc trùc tiÕp cña t­ t­ëng”. Ng«n ng÷ ¶nh h­ëng ®Õn tÝnh c¸ch con ng­êi, mang nh÷ng ®Æc tr­ng riªng cña vïng ®Êt Êy. Con ng­êi xø Thanh ch©n chÊt, méc m¹c, gi¶n dÞ, víi t©m hån béc trùc hån nhiªn.

Tõ ®Þa ph­¬ng xuÊt hiÖn trong tôc ng÷

vµ ca dao Thanh Hãa kh«ng chØ thÊy ®­îc sù phong phó cña ng«n ng÷ mµ cßn thÊy

®­îc s¾c th¸i v¨n hãa vµ t­ duy con ng­êi xø Thanh. Tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng ®· gãp phÇn ph¶n ¸nh cuéc sèng mu«n mµu, mu«n vÎ vÒ tù nhiªn vµ x· héi cña Thanh Hãa. Tõ ®Þa ph­¬ng cßn biÓu hiÖn s¾c th¸i

tõ ®Þa ph­¬ng trong tôc ng÷ vµ ca dao thanh hãa

v¨n hãa riªng cña mçi vïng. Bëi viÖc lùa chän c¸c thuéc tÝnh cña sù vËt, hiÖn t­îng vµ gäi tªn, ®Þnh danh theo t­ duy cña con ng­êi n¬i ®ã. Ch¼ng h¹n, trong bµi ca dao Thanh Hãa sau:

MÑ anh con ng­êi thÕ r¨ng

§Î anh nh­ môt tre m¨ng bê t­êng Th­êng khi ®i nhí vÒ th­¬ng,

¦íc chi em ®­îc tùa t­êng vÝ (víi) anh.

Tõ nh÷ng liªn t­ëng cô thÓ, t¸c gi¶ d©n gian ®· chän lùa h×nh ¶nh so s¸nh, vÝ von mang tÝnh hiÖn thùc, gÇn gòi víi cuéc sèng nh­ “môt tre” tøc lµ bóp hay m¨ng tre. KÕt hîp víi lèi nãi gi¶n dÞ, ch©n chÊt cña ng­êi n«ng d©n ®· t¹o s¾c th¸i biÓu c¶m rÊt riªng, mang ®Ëm dÊu Ên ®Þa ph­¬ng.

Tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng cßn biÓu hiÖn phong tôc tËp qu¸n cña xø Thanh. Theo tôc lÖ cò cña Thanh Hãa, vî chång ch­a cã con th×

®­îc gäi lµ ®á hoÆc nhiªu. Tõ ®á hiÖn nay Ýt gÆp trong c¸c ph­¬ng ng÷, chØ cßn l­u l¹i trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc d©n gian:

Chµng rÓ mµ ®Õn mô gia

§¸nh mét c¸i “ñm” chÕt ba con mÌo Mô gia c¾p nãn ch¹y theo

- Vî chång nhµ ®á ®Òn mÌo cho tao.

Riªng tõ nhiªu ®­îc dïng ë mét sè ph­¬ng ng÷ víi nghÜa chØ thø bËc x· héi lµ mét vÞ thø trong lµng, ë d­íi t­ v¨n, trªn t­ x· nh­ “Th»ng nhiªu”. Còng nh­ tiÕng

®Þa ph­¬ng NghÖ TÜnh, tõ nµy trong tiÕng

®Þa ph­¬ng Thanh Hãa dïng ®Ó x­ng gäi trong gia ®×nh nh­ c« nhiªu, anh nhiªu:

Anh nhiªu ®i häc kh«ng thÇy

Lµm bµi kh«ng bót thiÕp rµy theo anh.

Tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng ph¶n ¸nh nhËn thøc c¸c ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt, ho¹t ®éng, tr¹ng th¸i, phÈm chÊt cña con ng­êi xø Thanh.

Líp tõ ng÷ nµy gãp phÇn kh¾c häa bøc tranh hiÖn thùc ®êi sèng réng lín nh­ng còng rÊt ch©n thùc, sinh ®éng, gÇn gòi víi ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng. Víi b¶n chÊt méc m¹c, b×nh d©n, mang tÝnh chÊt biÓu c¶m cao, tõ ®Þa ph­¬ng ®· gióp cho viÖc nhËn

thøc vµ biÓu hiÖn nhËn thøc cña con ng­êi xø Thanh vÒ tù nhiªn vµ x· héi mang mµu s¾c ®Þa ph­¬ng râ rÖt, nhÊt lµ khi nãi ®Õn v¨n hãa, con ng­êi, c¶nh vËt.

4. KÕt luËn

Tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng nãi chung vµ tõ ng÷

®Þa ph­¬ng Thanh Hãa nãi riªng lµ nh÷ng nguån cung cÊp tõ ng÷ víi nh÷ng c¸ch dïng ®Æc tr­ng cña tõng ®Þa ph­¬ng cho vèn tõ vùng tiÕng ViÖt toµn d©n. Nhê ®ã, trong tiÕng ViÖt toµn d©n, ng­êi ta cã thÓ hiÓu ®­îc nh÷ng néi dung ng÷ nghÜa còng nh­ c¸ch sö dông ®éc ®¸o, mang b¶n s¾c

®Þa ph­¬ng cña tõ ng÷. §ã còng lµ mét trong nh÷ng chøc n¨ng quan träng cña tõ ng÷ ®Þa ph­¬ng trong viÖc lµm giµu cho vèn tõ vùng toµn d©n. ViÖc t×m hiÓu nh÷ng

®Æc ®iÓm vµ c¸ch sö dông tõ ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa trong kho tµng tôc ng÷ vµ ca dao xø Thanh chÝnh lµ lµm râ nh÷ng nÐt riªng, ®éc ®¸o cña líp tõ nµy trong viÖc lµm giµu vèn tõ vùng tiÕng ViÖt.

TµI LIÖU THAM KH¶O

1. Hoµng ThÞ Ch©u (2004), Ph­¬ng ng÷

häc tiÕng ViÖt, Nxb. §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.

2. Ph¹m V¨n H¶o (2011), Tõ x­ng gäi trong ph­¬ng ng÷ B¾c, T¹p chÝ Ng«n ng÷

vµ ®êi sèng, sè 1+2 (183+184), tr. 8-14.

3. B¶o l­u, khai th¸c tiÕng ®Þa ph­¬ng Thanh Hãa: c¬ së khoa häc vµ gi¶i ph¸p Héi th¶o khoa häc Tr­êng §¹i häc Hång

§øc (2011).

4. Hoµng Phª (chñ biªn) (1994), Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, Nxb. Khoa häc x· héi, Trung t©m Tõ ®iÓn häc Hµ Néi - ViÖt Nam.

5. Nhãm Lam S¬n (1963), Ca dao s­u tÇm ë Thanh Hãa, Nxb. V¨n häc, Hµ Néi.

6. NguyÔn ThÞ Th¾m, Líp tõ t­¬ng øng ng÷ ©m víi tõ toµn d©n trong ph­¬ng ng÷

Thanh Hãa, Internet.

7. Lª Huy Tr©m, Hoµng Khëi, L­u §øc H¹nh (1983), Tôc ng÷, ca dao, d©n ca, vÌ Thanh Hãa, Nxb. Thanh Hãa.