ng«n ng÷ & ®êi sèng sè 1+2 (159+160)-2009 28
ng«n ng÷ häc vµ viÖt ng÷ häc
tõ tõ
tõ tõ “ chiÕc hå chiÕc hå chiÕc hå chiÕc hå ” ®Õn “ ®Õn “ ®Õn “ ®Õn “ chiÕc h«n chiÕc h«n chiÕc h«n chiÕc h«n ””””
(c¬ së tri nhËn trong ng÷ ph¸p)
TrÇn ®¹i nghÜa (TS, ViÖn Ng«n ng÷ häc) 1. "Ngµy nay, viÖc dïng ch÷ chiÕc nhiÒu
khi kh¸ tuú tiÖn. VÝ dô: chiÕc hå, chiÕc h«n, chiÕc ®u«i, chiÕc eo (l−ng)…"
NhËn xÐt nµy lµ cña mét nhµ b¸o trªn tê Hµ néi míi Xu©n BÝnh TuÊt 2006, tr 56.
2. Nh÷ng thÝ dô nªu trong nhËn xÐt, cã thÓ chia ra lµm hai tr−êng hîp:
a- ChiÕc hå, chiÕc h«n…
b- ChiÕc ®u«i, chiÕc eo l−ng…
Trong bµi nµy, chóng t«i tËp trung sù bµn luËn vµo tr−êng hîp a. Së dÜ thÕ lµ v×
tr−êng hîp b ®· ®−îc chóng t«i ®Ò cËp ®Õn trong c¸c bµi:
- "Mét ngãn tay vµ mét chiÕc ngãn tay"
[ 2C]
- "VÒ c¸c tæ hîp "chiÕc + danh tõ chØ bé phËn c¬ thÓ ng−êi". (2d)
3.1. VÒ c¸ch nãi chiÕc hå
Qu¶ thËt x−a nay ai còng quen víi c¸ch dïng chiÕc ®Ó chØ c¸c vËt rêi nh−: ®òa, b¸t, cèc, chÐn, giÇy, dÐp, ¸o, quÇn, ch¨n, gèi, thuyÒn, bÌ, thóng, mñng, t¶i, xe… nghÜa lµ nh÷ng vËt cã thÓ nhÊc lªn, ®Ó xuèng, cã thÓ di chuyÓn khái n¬i tån t¹i, chuyÓn sù tån t¹i cña m×nh tõ n¬i nµy qua n¬i kh¸c, thÓ hiÖn ®−îc ®Æc tr−ng næi bËt cña nh÷ng vËt rêi. Hå, ao, hang, hèc, hÇm, hè… kh«ng ph¶i lµ nh÷ng vËt cã thÓ di chuyÓn ®−îc, kh«ng thÓ hiÖn ®−îc ®Æc tr−ng næi bËt cña nh÷ng vËt rêi. Thµnh thö nãi chiÕc hå, chiÕc hÇm, chiÕc hè… nghe nh− cã vÎ tuú tiÖn.
Tuy nhiªn, h·y thö quan s¸t.
Cuéc sèng con ng−êi x−a nay kh«ng bao giê ®øng yªn. Nã vËn ®éng. Vµ ng«n ng÷
còng vËn ®éng theo. Kh«ng chØ cã ng«n ng÷ mµ nãi chung hÕt th¶y nh÷ng thø sinh ra do con ng−êi vµ v× con ng−êi còng
®Òu biÕn ®æi theo ®µ ®Ó phôc vô con ng−êi.
T− duy - sù suy nghÜ còng kh«ng ®i ra ngoµi quy luËt Êy.
X−a kia "c¸i hÇm" bao giê còng lµ "c¸i hÇm ®Êt", kh«ng cã ®Êt th× kh«ng cã hÇm.
§Æc ®iÓm nµy cña "hÇm" ®−îc diÔn ®¹t trong néi dung nghÜa cña tõ "hÇm".
hÇm1 d Kho¶ng trèng ®µo trong lßng
®Êt, kÝch th−íc c¸c chiÒu Ýt chªnh lÖch nhau, th−êng cã n¾p, dïng lµm n¬i Èn nÊp, cÊt giÊu".
[ViÖn Ng«n ng÷ häc, Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt 2000, Hoµng Phª chñ biªn].
Cuéc sèng ph¸t triÓn lªn, c¸c ph−¬ng tiÖn ®µo hÇm, x©y hÇm… còng ph¸t triÓn theo. HÇm kh«ng chØ b»ng ®Êt, nã cßn
®−îc x©y b»ng g¹ch, b»ng bª t«ng, ®Æc biÖt cã c¸i cßn ®−îc bäc thÐp. HÇm bäc thÐp
®Çu tiªn ë ViÖt Nam lµ hÇm cña §ê C¸t - mét viªn t−íng Ph¸p næi tiÕng v× thÊt trËn ë §iÖn Biªn Phñ khi x−a. TiÕc thay, chiÕc hÇm bäc thÐp ngµy Êy còng kh«ng cøu næi vÞ t−íng nµy khái bÞ b¾t lµm tï binh.
Ng−êi ViÖt håi ®ã, vµ b©y giê vÉn vËy, kh«ng hÒ thÊy ch−íng tai khi nghe nãi:
"Mét chiÕc hÇm bäc thÐp, chø mÊy chiÕc hÇm bäc thÐp còng kh«ng cøu næi §ê C¸t bÞ qu©n cña «ng Gi¸p b¾t lµm tï binh".
Giê ®©y, chiÕc hÇm bäc thÐp Êy vÉn ngµy ngµy trªn ®Êt §iÖn Biªn chê ®ãn
Sè 1+2 (159+160)-2009 ng«n ng÷ & ®êi sèng 29
tham quan. Víi ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i, mäi chiÕc hÇm bäc thÐp, vÒ nguyªn t¾c, ®Òu cã thÓ cÈu lªn ®Ó ®−a ®i xa, di chuyÓn tíi mét vïng ®Êt kh¸c, ®iÒu ®ã nãi lªn r»ng hÇm bäc thÐp ®· tiÒm Èn lµ mét vËt rêi, rÊt t−¬ng hîp víi nghÜa gèc cña chiÕc. Do ®ã, hÇm bäc thÐp ®−îc gäi lµ chiÕc hÇm mµ kh«ng thÊy ch−íng tai th× còng lµ ph¶i l¾m.
Ho¸ ra, mét c¸i hÇm muèn ®−îc gäi lµ chiÕc hÇm th× nã ph¶i cã g× ®Êy kh¸c víi mét c¸i hÇm th−êng thÊy khi x−a. Còng t−¬ng tù vËy, mét c¸i hang, mét c¸i hè, mét c¸i hâm… tù nhiªn, bëi mét lÝ do nµo
®Êy trë thµnh n¬i con ng−êi Èn n¸u, cÊt giÊu,… ®−îc con ng−êi gia c«ng ®Çu t−
sang söa thµnh hang, thµnh hÇm, thµnh hè tr¸nh bom tr¸nh ®¹n kÎ thï, th× hÇm Êy, hè Êy… dÔ ®−îc gäi lµ chiÕc hÇm an toµn, hay chiÕc t¨ng sª. Thêi k× chiÕn tranh ph¸ ho¹i ¸c liÖt bom r¬i ®¹n l¹c ngµy ®ªm, ng−êi nµo còng thiÕt thùc sao cho tõng chiÕc hÇm,tõng chiÕc hè cña m×nh ®−îc thËt an toµn. Nh÷ng chiÕc hÇm, chiÕc hè nh− thÕ lu«n lµ mong −íc, trë thµnh nh÷ng vËt dông së h÷u sèng cßn cña hÕt th¶y mäi ng−êi thêi chiÕn tranh.
Nh÷ng chiÕc hÇm tró Èn nh− thÕ thêi k×
chèng Ph¸p th−êng ®−îc gäi lµ nh÷ng chiÕc hÇm t¨ng sª hay ®¬n gi¶n lµ nh÷ng chiÕc t¨ng sª. §· l©u l¾m råi nh÷ng chiÕc (hÇm) t¨ng sª nh− thÕ ®· lïi s©u vµo qu¸
v·ng. ChiÕn tranh ®· nh−êng chç cho hoµ b×nh vµ nh÷ng chiÕc hÇm t¨ng sª ng−êi ta còng Ýt nãi ®Õn n÷a.
Ngµy nay nÕu cã ai ®ã nãi, viÕt chiÕc hå, hay chiÕc ao cã thÓ h¼n lµ hä cã thÓ ®·
ngÇm ý g× trong lêi ®ã. HoÆc lµ tr©n träng c¸i tµi s¶n hå, ao mµ hä ®−îc së h÷u, hoÆc ngÇm ý r»ng hä ®· gia c«ng, ®Çu t−, söa sang, n¹o vÐt, l¸t lßng, x©y kÌ … cho chóng; hoÆc lµ ®· nghÜ, ®· tri nhËn, ®· ý niÖm chóng nh− lµ nh÷ng vËt rêi, t¸ch rêi khái c¸i cÆp ®«i víi chóng nh− h×nh víi bãng (lµ lßng ®Êt), ch¶ kh¸c g× ng−êi ta nghÜ ®Õn ®òa kh«ng n»m trong ®«i mµ gäi
lµ chiÕc ®òa vËy. Mét sù suy nghÜ, mét sù tri nhËn, mét sù ý niÖm nh− vËy thùc sù
®· lµ mét c¬ së ®Ó tri nhËn ng÷ ph¸p cña chiÕc hÇm, chiÕc hå, chiÕc ao. NÕu ch¼ng nh− vËy, hoÆc ch¼ng t−¬ng tù nh− vËy sÏ rÊt khã nãi chiÕc hÇm, chiÕc ao, chiÕc hå…, vµ nÕu cã nãi còng khã lät tai ng−êi nghe. H·y thö ®äc nh÷ng ®o¹n tin :
" B¸o KH &§T nhËn ®−îc ®¬n th− cña c¸n bé vµ nh©n d©n khu d©n c− sè 16 […]". Qua t×m hiÓu thùc tÕ, chóng t«i ®−îc biÕt:
ChiÕc ao nµy th−êng ®−îc gäi lµ ao cô
§å Viªn, cã diÖn tÝch trªn 2000m2, n»m ë vÞ trÝ tr−íc cöa Nhµ V¨n ho¸ khu d©n c−
16, thuéc xãm gi÷a, th«n HËu […] Nh−
vËy nguån gèc chiÕc ao nµy lµ cña gia ®×nh cô §å Viªn, chång bµ Lª ThÞ Th−¬ng. […]
Nh− vËy Toµ ¸n quËn CÇu GiÊy ®· xö vô tranh chÊp chiÕc ao nµy gióp gia ®×nh bµ Mai vµ bµ Ch¾t trong khi thùc chÊt cña vÊn ®Ò l¹i kh«ng ph¶i nh− thÕ".
[KiÕn nghÞ vÒ mét b¶n ¸n, Kinh tÕ &
§« thÞ, 21 - 12 - 2006, tr.10].
“Ng−êi x−a cã c©u: " §µn «ng n«ng næi giÕng kh¬i…" . Xem ra c¸i giÕng trong con ng−êi anh lµ c¸i giÕng c¹n. T«i nhËn thÊy t×nh c¶m cña m×nh nh− n−íc trong c¸i giÕng Êy, ngµy mét c¹n dÇn". “T×nh yªu cña chóng t«i nh− chiÕc giÕng c¹n”.”
[TrÇn Thu Hµ, sinh viªn §¹i häc Th−¬ng m¹i, Tuæi trÎ thñ ®«, 12 - 01 - 2007, Tr.10].
- " Anh hµi lßng vÒ chiÕc bÓ b¬i chø?".
[ Lêi tho¹i trong phim truyÖn VCTV7, buæi 18 giê chñ nhËt, 28 - 01 - 2007, §µi truyÒn h×nh ViÖt Nam].
3.2. Xin chuyÓn sang c¸ch nãi chiÕc h«n…
H¼n ®éc gi¶ sÏ ®ång ý cïng chóng t«i mµ c«ng nhËn r»ng, c¸ch nãi chiÕc bót nghe sang träng h¬n, cã gi¸ trÞ h¬n so víi c¸ch nãi c¸i bót. H·y so s¸nh:
- KÝnh tÆng thÇy c¸i bót lµm kØ niÖm Vµ
- KÝnh tÆng thÇy chiÕc bót lµm kØ niÖm.
ng«n ng÷ & ®êi sèng sè 1+2 (159+160)-2009 30
So s¸nh thªm c¸i nãn vµ chiÕc nãn:
- Ai lµm c¸i nãn quai thao
§Ó cho anh thÊy c« nµo còng xinh víi
- Ai lµm chiÕc nãn quai thao §Ó cho anh thÊy c« nµo còng xinh.
(Ca dao) Cßn nh− trong tr−êng hîp d−íi ®©y, c¸i kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc cho chiÕc: “ ChiÕc ghÕ danh dù vÉn bá trèng. Nh−ng B¸c ®·
ngåi kia, ch¨m chó theo dâi trËn ®Êu” [ Hµ Néi míi, 4-3 -1996, tr8].
Trong tr−êng hîp trªn “chiÕc ghÕ” lµ vËt dông ®Ó dµnh B¸c Hå ngåi. H¬n n÷a ghÕ ®Ó B¸c ngåi l¹i lµ ghÕ danh dù, do ®ã, nãi chiÕc ghÕ danh dù hîp thøc h¬n nãi c¸i ghÕ danh dù.
Râ rµng, chiÕc cã ý tr©n träng h¬n c¸i.
Nguån gèc s©u xa lµ ë chç: chiÕc th−êng hay ®−îc dïng ®Ó gäi nh÷ng vËt dông cña con ng−êi, mµ vËt dông - trong t− c¸ch lµ vËt dông cã së h÷u cña con ng−êi, th× bÊt kÓ dï to nhá, cã gi¸ trÞ tiÒn b¹c Ýt nhiÒu ra sao còng ®Òu lµ quý ®èi víi con ng−êi. Mét khi ®· ®−îc kÓ lµ vËt dông th× th−êng
®−îc gäi lµ chiÕc, vµ hay ®−îc gäi lµ chiÕc h¬n.
Xin nãi thªm, ®Õn nh− r¸c lµ thø bá ®i, thay v× nãi c¸i r¸c mµ nãi chiÕc r¸c ( ChiÕc r¸c ngay ®©y mµ còng bá sãt. Vøt ngay chiÕc r¸c qu¸i quû nµy ®i cho t«i nhê), th×
r¸c ®ã chÝ Ýt còng ph¶i lµ mét c¸i r¸c ®−îc chó ý riªng - ®−îc t− duy t¸ch ra ®Ó chó ý riªng, tù nã còng ®· lµ mét gi¸ trÞ råi.
§iÒu Êy rÊt phï hîp víi nÐt nghÜa gèc cña chiÕc.
H«n lµ mét hµnh ®éng ®Ó tá lßng yªu th−¬ng, quý mÕn gi÷a ng−êi vµ ng−êi.
§ång thêi, h«n lµ mét quyÒn së h÷u tèi th−îng cña con ng−êi. NhiÒu khi h«n ®−îc coi lµ mét vËt cã thÓ ®æi trao: chiÕc h«n trao nhau. Mét c¬ së ng÷ ph¸p cña chiÕc h«n lµ ng−êi ta ®· coi, ®· tri nhËn, ®· ý niÖm h«n nh− mét (tÆng) vËt, mµ ®èi víi mét ®«i trai g¸i ngÊp nghÐ yªu nhau, cßn quý h¬n nhiÒu lµ chiÕc bót tÆng nhau. KÝ øc tuæi th¬ t«i - t¸c gi¶ bµi viÕt nµy -
nh÷ng l¸ th− l©u l¾m míi ®−îc göi vÒ tõ chiÕn tr−êng T©y Nguyªn trong kh¸ng chiÕn chèng MÜ nh÷ng n¨m 1965 - 1972, cuèi th− cha t«i th−êng viÕt: "Göi c¶ nhµ nh÷ng chiÕc h«n yªu quý" - nh÷ng chiÕc h«n bè göi kh«ng chØ riªng cho mÑ m·i m·i theo t«i ®Õn tËn b©y giê. Vµ t«i còng bçng nhí tíi chiÕc h«n còng tõ chiÕn tr−êng cña nhµ th¬ Phïng Qu¸n (Bµi th¬
do §ç Anh Vò – ViÖn Ng«n ng÷ häc cung cÊp, nh©n ®©y xin c¶m ¬n anh):
Em ¬i rÊt cã thÓ
Anh ng· gi÷a chiÕn tr−êng
§«i m«i t−¬i ®¹n xÐ Ch−a mét lÇn ®−îc h«n Nh−ng dï chÕt em ¬i Yªu em anh kh«ng thÓ H«n em b»ng chiÕc h«n Cña mét ng−êi n« lÖ
Cïng víi nô h«n, trong tr−êng hîp Êy, còng nh− nô h«n, chiÕc h«n lÏ nµo kh«ng xøng ®¸ng tån t¹i bªn c¹nh c¸i h«n.
Song, qu¶ ®óng lµ nÕu ®em so s¸nh th×
c¸i h«n, nô h«n cã nÐt vÎ th©n mËt h¬n, vµ
®−¬ng nhiªn lµ quen thuéc, vµ th−êng dïng h¬n chiÕc h«n . Còng xin l−u ý nÕu chiÕc h«n ®−îc sö dông kh«ng ®óng chç rÊt cã thÓ ®−îc tÆng l¹i b»ng mét chiÕc t¸t, kÌm theo c©u nãi: LiÖu hån cho mét chiÕc t¸t b©y giê!
H·y coi mçi tõ lµ mét t¸c phÈm vµ h·y tiÕp nhËn mçi mét tõ nh− tiÕp nhËn mét t¸c phÈm vËy.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. TrÇn V¨n C¬, NhËn thøc, tri nhËn - hai hay mét (T×m hiÓu thªm vÒ ng«n ng÷ häc tri nhËn), T/C Ng«n ng÷ sè 7 n¨m 2007.
2. TrÇn §¹i NghÜa:
a. Tõ " C¸i ®òa" ®Õn " chiÕc ®òa" ®ông ch¹m mét chót ®Õn bµi th¬ " MÌo con ®i häc", T/C Ng«n ng÷ sè 3 n¨m 1999.
b. NghÜa cña lo¹i tõ "chiÕc ", T/C Ng«n ng÷ sè 4 n¨m 2000.
c. Mét ngãn tay vµ mét chiÕc ngãn tay, T¹p chÝ Ng«n ng÷ & §êi sèng, sè 7/2006.
d. VÒ c¸c tæ hîp “ChiÕc+danh tõ chØ bé phËn c¬
thÓ ng−êi”, T¹p chÝ Ng«n ng÷, sè 4/2008.
(Ban Biªn tËp nhËn bµi ngµy 19-11-2007)
