VÒ B¶n ®å H néi 1831 t¹i Th

(1)

VVVVÒÒÒÒ B B B¶¶¶¶n B n n ®å n ®å ®å ®å H H Hµµµµ néi H néi néi 1831 t néi 1831 t 1831 t 1831 t¹¹¹¹i Th i Th i Th− i Th −− − vi vi vi viÖÖÖÖn n n n viÖn th«ng tin

viÖn th«ng tin viÖn th«ng tin

viÖn th«ng tin Khoa h Khoa h Khoa hä Khoa h ä ä äc x c x c x h c x h hé h é é éiiii

Hoµng Ngäc Sinh^(*)

h− viÖn Khoa häc x· héi (ViÖn Th«ng tin KHXH) hiÖn ®ang l−u tr÷ 44 tÊm b¶n ®å vÒ Hµ Néi. HÇu hÕt, sè b¶n ®å nµy ®−îc xuÊt b¶n tõ thÕ kû XVIII, thÕ kû XIX ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XX, b»ng tiÕng Ph¸p, mét sè Ýt ®−îc xuÊt b¶n b»ng tiÕng Trung vµ tiÕng ViÖt. §Æc biÖt, tÊm b¶n ®å Hµ Néi n¨m 1831 ®ang thu hót sù quan t©m ®Æc biÖt cña c¸c nhµ nghiªn cøu thuéc nhiÒu lÜnh vùc: sö häc, kh¶o cæ häc, v¨n hãa, quy ho¹ch, kiÕn tróc ®« thÞ,...

§«i nÐt vÒ hiÖn tr¹ng b¶n ®å Hµ Néi 1831 - VÒ nguån gèc

B¶n ®å Hµ Néi 1831 hiÖn ®ang l−u gi÷ t¹i Th− viÖn KHXH cã thÓ chÝnh lµ tÊm b¶n ®å ®−îc vÏ vµo n¨m 1831 – n¨m cuèi cïng cña Kinh thµnh Th¨ng Long. §©y lµ thêi gian Vua Minh M¹ng thùc hiÖn c¶i c¸ch bé m¸y hµnh chÝnh, chia c¶ n−íc thµnh 29 tØnh (th¸ng 10/1831). TØnh Hµ Néi lóc bÊy giê bao gåm phñ Hoµi §øc (thµnh Th¨ng Long cò vµ huyÖn Tõ Liªm cña trÊn S¬n T©y) vµ 3 phñ øng Hßa, Th−êng TÝn, Lý Nh©n cña TrÊn S¬n Nam Th−îng cò.

Th«ng qua nh÷ng t− liÖu vÒ Th¨ng Long thêi cæ mµ B¶n ®å ®· cung cÊp vµ nh÷ng chøng cø qua ®èi chiÕu víi sö

liÖu, PGS. TS. NguyÔn T¸ NhÝ cho r»ng:

“c¸c t¸c gi¶ ®· hoµn thµnh tr−íc khi thµnh lËp tØnh Hµ Néi” vµ kÕt luËn: 1/

§©y lµ tÊm b¶n ®å toµn c¶nh phñ Hoµi

§øc tr−íc khi tØnh Hµ Néi thµnh lËp.

Toµn phñ chØ qu¶n h¹t hai huyÖn, 13 tæng; 2/ C¸c quan ®Çu triÒu Hµ Néi ®· sö dông tÊm b¶n ®å nµy ®Ó tiÕn hµnh ®o

®¹c x©y dùng tØnh lþ Hµ Néi; vµ 3/ §©y lµ tÊm b¶n ®å hiÖn kh«ng cã b¶n sao.^∗

B¶n ®å nµy kh«ng ghi tªn ë phÝa lÒ trªn cïng hoÆc lÒ d−íi theo th«ng lÖ.

Tuy nhiªn, t¹i khung chó gi¶i ë gãc cuèi bªn tr¸i b¶n ®å cã ghi dßng ch÷:

“Hoµi §øc Phñ toµn ®å” cïng c¸c nÐt ho¹ vµ chó gi¶i ph¶n ¸nh vÞ trÝ ®Þa lý cña thµnh Th¨ng Long cò vµ vïng phô cËn;

cã chØ giíi lµ phñ Hoµi §øc bao gåm 2 huyÖn VÜnh ThuËn vµ Thä X−¬ng, tøc toµn c¶nh thñ phñ cña B¾c thµnh.

- VÒ hiÖn tr¹ng

§©y lµ tÊm b¶n ®å méc, ®−îc vÏ tay trªn giÊy Croky, gåm nhiÒu m¶nh ghÐp, kÝch th−íc 175x190cm, tû lÖ 1/500 tr−îng (theo ®¬n vÞ ®o ®é dµi cæ: dÆm, tr−îng, th−íc); ë gãc lÒ d−íi cïng bªn ph¶i ghi ký hiÖu A2.3.32. Tªn c¸c ®Þa danh vµ

(∗)ViÖn Th«ng tin KHXH.

T

(2)

chó gi¶i trªn b¶n ®å ®−îc ghi b»ng ch÷

H¸n vµ ch÷ N«m. Ngµy hoµn thµnh:

15/5/1831 (n¨m Minh M¹ng thø 12- 1831). T¸c gi¶ lµ Lª §øc Léc vµ NguyÔn C«ng TiÕn.

Toµn bé nÒn giÊy ®· è vµng, l·o hãa do thêi gian vµ nÊm mèc x©m thùc;

nhiÒu m¶ng bÞ gißn, vì. NÐt vÏ vµ mµu ch÷ hÇu hÕt cã mµu gèc cyanãe (xanh tÝm) nay ®· chuyÓn bleu hãa (mµu l¬), cã ®«i chç mê nh¹t, mÊt nÐt do m¶nh vì kh«ng cßn l−u l¹i. Çc m¶ng ®å ho¹ ph©n chia ®Þa giíi khi vÏ ®−îc thÓ hiÖn b»ng çc mµu s¾c kh¸c nhau, cã lÏ ®−îc sö dông b»ng mµu n−íc; do t¸c ®éng cña çc yÕu tè thêi gian, nhiÖt ®é, ¸nh s¸ng mµ çc m¶ng mµu ®· phai nh¹t mét phÇn. B¶n ®å tõng ®· ®−îc båi theo ph−¬ng ph¸p thñ c«ng trªn nÒn v¶i méc, tõ thêi gian nµo ch−a x¸c ®Þnh ®−îc, nay ®· bong t¸ch nhiÒu chç.

Nh÷ng gi¸ trÞ næi bËt cña “Hoµi §øc Phñ toµn ®å”

Cuèi n¨m 2009, ViÖn Th«ng tin KHXH tæ chøc täa ®µm khoa häc b−íc

®Çu xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ vÒ “Hoµi §øc Phñ toµn ®å” víi sù tham gia cña nhiÒu chuyªn gia, vÒ lÞch sö (GS. Phan Huy Lª, nhµ sö häc D−¬ng Trung Quèc), H¸n N«m (PGS. TS. TrÞnh Kh¾c M¹nh, PGS.

TS. NguyÔn T¸ NhÝ, PGS. TS. T¹ Ngäc LiÔn...); ®¹i diÖn çc c¬ quan nghiªn cøu chuyªn ngµnh, çc chuyªn gia s©u vÒ çc lÜnh vùc l−u tr÷ - b¶o qu¶n, ®o ®¹c b¶n ®å, tin häc, xuÊt b¶n b¶n ®å...

C¸c gi¸ trÞ næi bËt cña B¶n ®å ®−îc c¸c chuyªn gia ®¸nh gi¸ nh− sau:

1. VÒ ®Þa lý

- “Hoµi §øc Phñ toµn ®å” cho biÕt tªn, vÞ trÝ chÝnh x¸c cña tõng tæng, ph−êng, th«n, tr¹i. Phñ h¹t gåm 02 huyÖn, 13 tæng, 247 ph−êng, th«n, tr¹i.

Trong ®ã, huyÖn Thä X−¬ng cã 08 tæng, ph−êng, th«n, tr¹i. §ã lµ c¸c tæng: TiÒn

Tóc cã 30 ph−êng, th«n; T¶ Tóc cã 29 ph−êng, th«n; H÷u Tóc cã 19 ph−êng, th«n; HËu Tóc cã 17 ph−êng, th«n; TiÒn Nghiªm cã 26 ph−êng, th«n; T¶ Nghiªm cã 23 ph−êng, th«n; H÷u Nghiªm cã 26 ph−êng, th«n; HËu Nghiªm cã 19 ph−êng, th«n; HuyÖn VÜnh ThuËn cã 05 tæng, 54 ph−êng, th«n, tr¹i. §ã lµ c¸c tæng: tæng Th−îng cã 07 ph−êng; tæng Trung cã 06 ph−êng; tæng Néi cã 10 th«n, tr¹i; tæng H¹ cã 07 ph−êng, tr¹i;

tæng Yªn Thµnh cã 24 th«n.

- X¸c ®Þnh vÞ trÝ c¸c hå, ®Çm mµ c¸c b¶n ®å tr−íc vµ sau ®ã thÓ hiÖn kh«ng

®Çy ®ñ nh−: ®Çm B¶o Kh¸nh, hå Linh Lang, hå §ång L©m, hå Hµo Nam, H÷u Väng hå. ThËm chÝ, B¶n ®å cßn cho biÕt râ kÝch th−íc cña hå nh−: “§¹c T©y hå chu vi cai tr−êng nhÞ thËp nhÊt lý linh thÊt thËp b¸t tr−îng”. NghÜa lµ: ®o chu vi cña hå T©y dµi 21 dÆm 78 tr−îng.

- §iÓm vÞ trÝ c¸c chïa, ®×nh, ®Òn nh−: Yªn Hoa tù, Yªn Hoa ®×nh, Sïng

¢n tù, Tæ Ong tù, Kim Ng−u tõ, B× thÞ...

2. VÒ ph¸c häa bè phßng qu©n sù - Miªu t¶ chi tiÕt c¸c c¬ quan ty, së, doanh tr¹i qu©n ®éi, x−ëng, cöa cÊm thµnh: Ty H×nh Tµo, Ty Binh Tµo, Ngôc Së, T¶ Doanh, TiÒn Doanh, Hïng Dòng, Vò Dòng, ThÇn C¬, T−îng X−ëng, D−îc Th−¬ng...

- Ph©n bè c¸c ®ån binh trÊn ng÷ c¸c vÞ trÝ cöa ngâ Phñ: Thñy ®ån, Trung Qu©n ®ån, T¶ Qu©n ®ån, HËu Qu©n

®ån, Cùu ®ån, H÷u Qu©n ®ån,... Çc ®ån binh ®−îc ®Æt chñ yÕu t¹i çc giao thñy lé, kiÓm so¸t çc h−íng tiÕn vµo thµnh qua ®−êng s«ng NhÞ Hµ, s«ng T«.

C¸c tr¹i lÝnh ®Æt kh¸ tËp trung ë ngo¹i vi trÊn m¹n T©y B¾c ®Õn B¾c cña B¾c Thµnh, lµ n¬i tËp kÕt cña bé binh

®ång thêi gÇn víi c¸c tr¹i ngùa chiÕn, voi chiÕn, tr−êng vâ.

(3)

3. VÒ giao th«ng

- Kh«ng chØ c¸c trôc giao th«ng chÝnh cña néi ®« ®−îc ®o vÏ tØ mØ, chÝnh x¸c, mµ tÊt c¶ c¸c ®−êng giao th«ng lín nhá néi ph−êng, liªn ph−êng, liªn th«n còng ®−îc thÓ hiÖn ®Çy ®ñ vµ chi tiÕt.

Nh×n vµo b¶n ®å thÊy râ trôc hoµng ®¹o tõ KÝnh Thiªn qua §oan M«n tíi kú ®µi vµ hå (x−a phÝa tr−íc Cét Cê lµ hå n−íc kh¸ lín tån t¹i tíi cuèi thÕ kû XIX).

- §é dµi cña mçi con ®−êng, ®o¹n

®−êng ®Òu ®−îc ghi l¹i kÝch th−íc cô thÓ b»ng ®¬n vÞ ®o ®é dµi cæ nh−: “Néi tù NhËt Chiªu ph−êng tam kú lé chÝ Yªn Th¸i ph−êng tam kú lé lôc lý linh nhÊt b¸ch thÊt tr−îng” (Trong ®ã tõ ®−êng ng· ba ph−êng NhËt Chiªu ®Õn ®−êng ng· ba ph−êng Yªn Th¸i lµ 6 dÆm 107 tr−îng). T−¬ng tù, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c cöa « liÒn kÒ còng ®−îc ghi l¹i b»ng con sè chÝnh x¸c: “Néi tù ThÞnh Quang « m«n chÝ Hµm Long « m«n tam lý linh thËp thÊt tr−îng ngò xÝch” (Trong ®ã tõ cöa « ThÞnh Quang ®Õn « Hµm Long lµ 3 dÆm 17 tr−îng 5 th−íc).

- C¸c nót giao th«ng còng ®−îc thÓ hiÖn râ rµng: “Néi tù Thñy Qu©n ®ån thËp tù lé chÝ HËu L©u Ph−êng thËp tù lé nhÊt lý linh nhÞ thËp thÊt tr−îng ngò xÝch” (Trong ®ã tõ ®−êng ng· t− ®ån Thñy Qu©n ®Õn ®−êng ng· t− ph−êng HËu L©u lµ 1 dÆm 25 tr−îng 5 th−íc) hoÆc “Néi tù X· §µn ph−êng Tam kú lé chÝ H÷u LÔ x· thËp tù lé nhÞ lý linh ngò tr−îng” (Trong ®ã tõ ®−êng ng· ba ph−êng X· §µn ®Õn ®−êng ng· t− x·

H÷u LÔ lµ 2 dÆm 5 tr−îng).

- B¶n ®å cßn thÓ hiÖn hÖ thèng phßng thñ bªn ngoµi c¸c cöa « cña thµnh ®−îc x¸c ®Þnh râ cßn cã hµo ng¨n c¸ch (mµ nay kh«ng cßn), vÒ phÝa §«ng lÊy bê s«ng NhÞ Hµ lµm mèc:

“§¹c Hµ Néi tù tiÒn diÖn hµo ngo¹i quy t¸ chÝ NhÜ Hµ t©n thø ngò linh tam thËp nhÞ tr−îng ngò xÝch”- §o Hµ Néi tõ mÆt tr−íc ngoµi hµo trë vÒ bªn tr¸i ®Õn bÕn s«ng NhÞ Hµ lµ 3 dÆm 20 tr−îng 5 th−íc.

“§¹c Hµ Néi tù §«ng M«n hµo ngo¹i chÝ NhÜ Hµ t©n thø nhÊt lý linh b¸t thËp b¸t tr−îng”- §o tõ ngoµi hµo Cöa §«ng Hµ Néi ®Õn bÕn s«ng NhÞ Hµ lµ 1 dÆm 88 tr−îng.

“§¹c Hµ Néi tù B¾c M«n hµo ngo¹i quy t¶ chÝ NhÜ Hµ t©n thø nhÊt b¸ch thËp nhÞ tr−îng”- §o tõ ngoµi hµo Cöa B¾c Hµ Néi quay vÒ bªn tr¸i ®Õn bÕn s«ng NhÞ Hµ lµ 112 tr−îng.

“§¹c Hµ Néi tù T©y M«n hµo ngo¹i quy tiÒn chÝ Thanh Ninh th«n Tam kú lé ngò lý linh tam thËp cöu tr−îng”- §o tõ hµo ngoµi Cöa T©y Hµ Néi quay lªn ®Õn

®−êng ng· ba th«n Thanh Ninh lµ 5 dÆm 60 tr−îng.

“§¹c Hµ Néi tØnh tù Nam M«n hµo ngo¹i chÝ gi¸p thµnh thËp tù lé ngò lý linh nhÊt b¸ch nhÞ tr−îng” – §o tØnh Hµ Néi tõ ngoµi hµo Cöa Nam ®Õn gi¸p ®−êng ng· t− tØnh thµnh lµ 5 dÆm 102 tr−îng.

“§¹c Hµ Néi tù Nam M«n hµo ngo¹i quy h÷u chÝ ThËp tù lé gi¸p S¬n T©y trÊn lôc lý linh tam thËp cöu tr−îng”- §o tõ ngoµi hµo Cöa Nam Hµ Néi vÒ bªn ph¶i ®Õn ®−êng ng· t− gi¸p trÊn S¬n T©y lµ 6 dÆm 39 tr−îng.

Ph¶i ch¨ng, con sè ®o ®é dµi xÝch, tr−îng, dÆm ngoµi sù biÓu ®¹t ®é dµi cña chÝnh ®o¹n ®−êng ®ã cßn cã ý nghÜa −íc l−îng sè b−íc ch©n bé binh hoÆc thêi gian kÞ binh di chuyÓn khi thêi chiÕn?

4. VÒ kiÕn tróc

- B¶n ®å miªu t¶ chi tiÕt vÞ trÝ c¸c doanh, x−ëng, cung trong Hoµng Thµnh:

Long Vò, T¶ Doanh, T−îng X−ëng, ThÇn C¬, TiÒn Doanh, D−îc Th−¬ng,

(4)

Tßng Thµnh, Ngôc Së, Hïng Dòng, HËu Quan, Hé Tµo Quan, Ty H×nh Tµo, Ty Binh Tµo,...

- Thµnh §¹i La ®−îc ®¾p bao quanh, cã chu vi ch¹y vßng theo c¸c cöa « ®o

®−îc lµ: “§¹i La ngo¹i thµnh kinh qu¸

c¸c « m«n chu vi kÕ tr−êng nhÞ thËp b¸t lý linh thÊt thËp thÊt tr−îng tø xÝch”

(chu vi thµnh §¹i La qua c¸c cöa « cã ®é dµi lµ 28 dÆm 77 tr−îng 4 th−íc). Nh−

vËy, ta cã thÓ h×nh dung bøc tranh kiÕn tróc phßng thñ cña thµnh Hµ Néi gåm:

®ª La Thµnh bao bäc thµnh Th¨ng Long cò, phÝa ngoµi thµnh lµ con hµo cã n−íc;

çc cöa « lµ n¬i cho phÐp bªn trong vµ bªn ngoµi thµnh vËn chuyÓn hµng hãa, qua l¹i giao tiÕp cã çc c¬ lÝnh canh g¸c ngµy ®ªm. T¹i vÞ trÝ çc cung ®iÖn cña Hoµng Thµnh x−a, trªn b¶n ®å Hµ Néi 1831 chñ yÕu lµ çc doanh tr¹i qu©n ®éi (TiÒn Doanh, HËu Doanh...).

5. VÒ nghÖ thuËt can vÏ b¶n ®å Theo nhµ Hµ Néi häc NguyÔn Vinh Phóc th× “B¶n ®å Hµ Néi n¨m 1831 ®−îc

®å hµnh chÝnh ®Çu tiªn häa vÒ phñ Hoµi

§øc, t−¬ng øng víi néi thµnh Hµ Néi ngµy nay. Còng theo «ng, tÊm b¶n ®å nµy cã thÓ ®−îc chÕ t¸c theo c¸ch tõ b¶n gèc trªn giÊy dã gåm nhiÒu m¶nh ghÐp l¹i mµ nÐt vÏ vµ ch÷ do c¸c t¸c gi¶ trùc tiÕp thÓ hiÖn, råi in chiÕu theo kiÓu ¤- da-lÝt lªn mét tê khæ lín. Nh− vËy, tÊm b¶n ®å nµy lµ ®éc b¶n vµ rÊt quý gi¸.

6. So s¸nh víi b¶n ®å cæ

C¸c nhµ nghiªn cøu vµ b¹n ®äc t¹i Th− viÖn KHXH tõng biÕt ®Õn tÊm b¶n

®å cæ vÒ Hµ Néi n¨m 1873 tØ lÖ 1/5000, kÝch th−íc 140cm x 170cm cña t¸c gi¶

Phan §×nh B¸ch vÏ n¨m 1873 (hiÖn

®ang ®−îc tr−ng bµy t¹i Phßng tra cøu, Th− viÖn KHXH 26 Lý Th−êng KiÖt, Hµ

lµ b¶n ®å cæ Hµ Néi ®Ñp nhÊt. Tuy nhiªn, s¬ bé so s¸nh vÒ kÝch th−íc, tÝnh chÝnh x¸c vÒ tû lÖ, tÝnh chÊt “cæ” th× tÊm b¶n ®å Hµ Néi n¨m 1831 ®Òu v−ît tréi. §Æc biÖt, b¶n ®å mang sù kiÖn lÞch sö cã mét kh«ng hai lµ ghi l¹i toµn c¶nh phñ Hoµi

§øc lóc bÊy giê, lµ n¨m ®Çu tiªn cña Hµ Néi, vµ l¹i lµ tÊm b¶n ®å ®éc b¶n.

Mét sè ®Ò xuÊt vÒ tu bæ, båi v¸, phôc chÕ, sè hãa b¶n ®å

Môc ®Ých ®−îc ®Æt ra trong qu¸

tr×nh tiÕp cËn “Hoµi §øc Phñ toµn ®å”

®ã, b¶n ®å ®ang trong t×nh tr¹ng bÞ huû ho¹i nghiªm träng. Do vËy, c«ng viÖc cÇn lµm tr−íc tiªn lµ:

1- CÊp b¸ch tæ chøc tu bæ båi v¸, thay thÕ nÒn båi cò theo c¸c ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i ®Ó ®¶m b¶o ®−îc tÝnh chÝnh x¸c nguyªn b¶n cña B¶n ®å. Tuy nhiªn, ®Ó thùc hiÖn ®−îc c«ng viÖc nµy víi hiÖn tr¹ng cña b¶n ®å lµ kh«ng dÔ dµng, cÇn cã sù kÕt hîp cña chuyªn gia nhiÒu ngµnh trong n−íc (vµ cã thÓ c¶

chuyªn gia n−íc ngoµi); ®Çu t− thÝch hîp c¶ vÒ thêi gian vµ kinh phÝ.

2- TiÕn hµnh sè hãa theo ph−¬ng ph¸p tiªn tiÕn nhÊt hiÖn tr¹ng B¶n ®å, l−u d÷ liÖu gèc ®Ó lµm c¨n cø ®èi chiÕu trong qu¸ tr×nh xö lý kü thuËt vÒ sau.

¶nh vµ c¸c bµi nghiªn cøu b−íc ®Çu vÒ B¶n ®å Hµ Néi 1831. C«ng viÖc nµy cÇn sím ®−îc tiÕn hµnh ®Ó kÞp c«ng bè nh©n dÞp §¹i lÔ 1000 n¨m Th¨ng Long.

Xin ®−îc kÕt luËn bµi giíi thiÖu nµy b»ng ph¸t biÓu cña GS. Phan Huy Lª t¹i buæi täa ®µm vÒ “Hoµi §øc Phñ toµn ®å”:

(5)

t− liÖu b¶n ®å cung cÊp lµ nh÷ng th«ng tin cã gi¸ trÞ ®Ó gãp phÇn nghiªn cøu quy m«, cÊu tróc thµnh Th¨ng Long, Hµ Néi cïng c¸c di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ cña vïng trung t©m thñ ®« Hµ Néi. Th−

viÖn ViÖn Th«ng tin KHXH cÇn sím tæ chøc nghiªn cøu vµ c«ng bè b¶n chôp tÊm b¶n ®å quý gi¸ nµy... KhÈn cÊp t×m gi¶i ph¸p c«ng nghÖ h÷u hiÖu ®Ó gia cè, ng¨n chÆn t×nh tr¹ng bÞ h− háng, hñy

ho¹i cña b¶n ®å, kh«i phôc l¹i nguyªn tr¹ng vµ b¶o tån l©u dµi vµ bÒn v÷ng tÊm b¶n ®å, nghiªn cøu çc kinh nghiÖm cæ truyÒn trong n−íc kÕt hîp víi c«ng nghÖ hiÖn ®¹i cña çc n−íc, nhÊt lµ çc n−íc cã kinh nghiÖm kh«i phôc, b¶o tån çc v¨n b¶n ch÷ H¸n nh− NhËt B¶n,

§µi Loan”.

§Ó gióp b¹n ®äc cã c¸i nh×n s¬ l−îc vÒ h×nh ¶nh B¶n ®å Hµ Néi n¨m 1831, T¹p chÝ Th«ng tin KHXH xin giíi thiÖu khu vùc thµnh Hµ Néi ®−îc thÓ hiÖn trong B¶n ®å Hµ Néi n¨m 1831.

Thµnh Hµ Néi trong “Hoµi §øc Phñ toµn ®å”