Terugkyk as beeldvorming

H. P. van Coller

2. Terugkyk as beeldvorming

’n Literêre sisteem funksioneer nooit in isolasie nie en staan in noue ver- band met omringende sisteme. Ditspreek

daarom

haas vanself datliterêre evolusie kontekstueel bepaald is. Die aard en voorkoms van oorlogslite- ratuursalderhalwewisselvantaalgebiedtottaalgebied (vgl. bv.diebehan- deiing van oorlogsliteratuur deur Klein 1976, Klein, Fowler en

Homberger

1984 en Higgins 1986)en hou veralverband metdie impak vandiebetref-

fendeoorlogopdiebetrokkeland.VanderElst(1990)se

weergawe

vandie Nederlandse situasie,

waar

oorlogsherrinneringe na

meer

asvyftigjaarop verskeie maniere nog in stand gehou word, gee byvoorbeeld blyke van ’n totaal andersituasieasdiéin Japan,

waar

beiangrikeaspektevan die oor- logsverledeampteliknog verswygword (Guest 1984:217).

Soms

lê die swaartepunt skynbaar in die (interpretasie van die) verlede, soos in die Nederlandse geval

waar

^die verskyning van

De

Jong se doku- mentêre reeks oor die

Tweede

Wêreldoorlog, ou

wonde weer

oopgekrap

het. Van der Elst (1990:111)

wys

juis daarop dat

De

Jong se iatere goed- gedokumenteerde interpretasie van gebeure in die ooriogstyd, juis verskil

van kontemporêre

weergawes

daarvan.

Gebeure

in die verlede hetook ’n

bepalendeinvloedgehad opdie Finseletterkunde. Vieroorloëindieeerste helftevan die twintigste eeu hetaanleiding daartoe

gegee

dat Finse skry- wers

toenemend

pasifismegepredikheten enige

vorm

van oorlog

om

kon-

flikteopte los,verwerp (Fried 1980).

Die Duitse bemoeienis metdieoorlogsverlede staan

weer

in dietekenvan Vergangenheitsbewáltigung

-

_{juis ’n poging}

om

vrede te

maak

met die verlede (Bance 1984:93)

-

waaruit ook duidelik ’n eietydse gerigtheid spreek, want sonder psigologiese afstandname van hierdie traumatiese verlede, sou dieDuitsevolk moeilik diehede en toekoms kon hanteer.

Ditkan natuurliknieontken worddatdieaard van retrospektiewe blikkeop

’noorlogsverledeookdirekverband hou metdie matewaarindie betrokke land die werklike (of morele)

wenner

van sodanige oorlog

was

nie. Veral

waar

^diebetrokkeiand die morele(enpolitieke) verloorder

was

(soosindie geval van Duitsland en Japan in die

Tweede

Wêreldoorlog, die V.S.A. in

Viëtnam en selfs dalk die R.S.A. in Angola/Namibië), is dit moeilik

om

’n

positieweterugblikopdieoorlogteverwag;alleoorlogsliteratuurwordbinne hierdiekontekssondermeer as’npolitiekestandpuntinnamegesien (Bance 1984:107). Dit is bv. heel opvallend dat die Nederlanders (wie se belang- stelling in hul eie

Tweede

Wêreldoorlogsverlede grootis)

oorwegend swyg

oor hul Indonesieseoorlog wat, soos Viëtnam indie V.S.A., steeds’n pyn-

likeherinnering is.

Daarword ookgewoonlikopverskillende

wyses

na’noorlog teruggekyk. In nasionalistiese geskrifteword ’n oorlog dikwels gesienas ’ntoets vir

man-

likheid en heldhaftigheid, terwyl

meer

pasifistiese literatuurdaarin iets sien van die verval van menslikheid (vgl. ook

Woods

1990:78). Uit Rutherford (1989) se boeiende studie blyk dat die waarde wat in oorlogsliteratuur

geheg

word aan

deugde

soosmanlikheid en eer,dikwels (veraldeur litera- tore) onderskat word. Hierdie heersende anti-heroïese standpunt (wat berus opteoretiese veronderstellingsmet’nestetiese,morele en historiese basis) ^is volgens

hom

daarvoor verantwoordelik dat negatiewe menslike trekke (eerder as positiewe eienskappe) gesien word as realisties en

“waar”. Binne so ’n paradigma is daar veel eerder plekvirdie anti-held as die held.

Indiebeginfasesvan’noorlogwordditdikwelsgesienas’ngeleentheidtot

regenerasie (Walsh 1982:12); as ’n verandering van ’n deurmekaar, doel- lose burgerlike lewe tot ’n vereenvoudigde en gedissiplineerde bestaan waarinelke beweging presies, helderen doelgerig is

(Woods

1990:80). Uit literatuur oordie Viëtnam-oorlog (Harris 1988:17) blyk datselfs swart sol- datewatsosiaalen politiesgemarginaliseerdwas, ookaanvanklikuitgesien het na die geleentheid

om

hul

gevegsvermoë

tentoontestel.

Ditisopvallenddatlatere literêreretrospeksies veelal

meer

afwysendstaan teenoor sentrale aspekte van oorlogsvoering. Met die aánbreek van die Eerste Wêreldoorlog

was

die ideaal van manlikheid en heldhaftigheid nog lewenskragtig. Ullyatt (1990:68)

wys

daarop dat hierdie oorlog die ideaal van “heroism”as’tware “gedemokratiseer”het: “(t)he roleofthe hero is no longer confined to the leader or the king; the

common

soldier can

now

aspireto it.”Tog word

wyd

aanvaardat hierdie brutale oorlog terselfdertyd die einde van die tradisionele mitologie van heldhaftigheid en die held aangekondig het. Uit Rutherford(1989:64^- ₁₁₂₎ se indringende bespreking van hierdieoorlogendie literatuurdaaroorblyk

onomwonde

dathoewel die begrip held inderdaad toe reeds sy romantiese glans verloor het, het dle ideaal van heldhaftigheid blybestaan.

DieAustraliese letterkunde vorm ’n uitsondering op hierdie

algemene

ten-

dens

van ondermyning van die begrip “held”. Lank na die Eerste Wêreldoorlog

was

diebeeld van diemitologiesesoldaatnog stewig geves-

tig,

omdat

oorlogsbetrokkenheid aan dieAustraliër, opdieperiferie van die Britse Ryk, die geleentheid gebied het

om

as soldaat te toon wat in

hom

steek.

Waar

hierdieoorlog nog ietsvan ’n persoonlikeaard gehad het, het die klem in die

Tweede

Wêreldoorlog heeltemal verskuif: geluk en nie ver- nufnie, hetbepaal wiebly lewe het (Gerster1988:337).

Ditverklaar ook

waarom

dit relatief iank geduur hetvoordat die ontnugte- ring en die ontmitologisering van die eiesinnigeAussie-soldaat, in hul let-

terkunde ingetree het. Gerster (1988:342 en 345) se opmerkings oor die stereotipe uitbeelding van die argetipiese Australiese soldaat is hier ter sake. Diétipiese soldaathetlaterbegin lykna’nkloonvantalleErrol Flynn- helde bekend uit rolprente oor die

Tweede

Wêreldoorlog.

So

’nvoorbeeld vestig die

aandag

opdie rol watdie populêre media in hierdie proses van mitologiese beeldvorming gespeelhet.

’nAnder problematiese aspek vandie beeldvorming in oorlogsliteratuur, is

dievraag nadie representatiwiteit. in hoe’n mate isskrywers oor’noorlog

instaat

om

dieervaringevananderskrywers

weer

tegee?

Aan

dieeenkant kan die

sogenaamde “gewone man” weens

gebrek aan literêre

vermoëns

nooit presies die gebeure, voorwaardes en emosies

weergee

nie; aan die anderkant ishullewatwel daartoeinstaatis, nie“gewone”

mense

nie! Nie net

was

hulle beter opgelei nie,

maar

het dalk

vanweë

’n ander instelling dieselíde ervaringe op ’nander manierbelewe. Dit blykbv. uitdievergely- kingvanletterkundigewerke metoutentieke

weergawes

watdikwels opper- vlakkig en selfseen-dimensioneel is (Klein 1976:5/6).

Veral indiegevalvananti-oorlogliteratuur het dieverwytvan idiosinkratiese belewing dikwels opgeklink. Ten spyte van die besonder negatiewe weer-

gawe

van dieEersteWêreldoorlogindieEngelseliteratuur, het dieEngelse soldate besonder dapperinhierdieoorloggeveg (Rutherford 1989:75).

Wat

onthou

moet

word, isdat letterkundige

weergawes

van ’noorlog

mag

bydra totdie beeldvorming van ’n oorlog (vgl. Harris 1988 se benadering),

maar

tog nie identiekaan geskiedskrywing is nie: “fiction does not

show

the his- torial event qua event but qua impact, depicting the collective experience through the actions and sufferings of individuals” (Klein, Fowler en

Homberger

1984:12). In geskiedenisword dieklem daarenteengeplaas op

’n panoramieseblikterwyl in literatuurdiefokus op die

sogenaamde

“klein

man”

se belewingedikwels ’n strategie is

om

tetoon dat hy die passiewe slagoffervan omstandighede is (Bance 1986:106).

Metdie werklike lyding en geweld van die oorlogveilig teruggedruk na die verlede, is dit maklik

om

van dieoorlog ’n avontuurte

maak

en klem te lê

op aspekte tipiesvan dieavontuurroman. In syoorsig van Britse literatuur oor die

Tweede

Wêreldoorlog,

wys

Holger Klein (Klein, Fowler en

Homberger

1984:3 e.v.) op die “vloed” van populêre literatuur oor hierdie oorlog: van strokiesverhale, prentverhale en reekse. Dit verreken nie eers

al dietriviaen rolprenteoorhierdieoorlog nie.

Soos

reeds deur Van Coller (1990) aangevoer is ten opsigte van die Afrikaanse literatuur oor die Grensoorlog, kan dalk

meer

veralgemenend gepraat word van twee sisteme: Elitêre literatuur waarin oorlogvoering meestal ^krities bejeën word, en Ontspanningsliteratuur metdie neiging tot stereotipering en die blote beklemtoning van die heldhaftigheid van oor- logsvoering. Hierdieonderskeidmoetnie as’ndichotomie gesienword nie,

maar

as’nspektrum. Ditbeteken egterniedat ernstige literatuuroor oorloë netnegatief is nie:’n stuk nostalgie en angst oordit watverdwene is,

kom soms

sterknavore (Klein, Fowleren

Homberger

1984:95).

In die Afrikaanse literatuurgeskiedenis

was

daar al talle populêre weer-

gawes

van oorloë. Dit is nie slegs die talryke kortverhale oor die Grensoorlog ingesinstydskriftewat onmiddellikin die oogval nie (vgl. Van

Coller, 1990),

maar

ook die popularisering van ander oorloë: die negen- tiendeeeusekonfliktedeurCasperH. MaraisseRooi Jan-boeke, dieAnglo- Boereoorlog in die werke van Mikro en die Koreaanse Oorlog in die werk van MauritzH.O. Preller.

Teen hierdieagtergrond isdit veelbetekenend dat populêre retrospektiewe

weergawes

van diegrensoorlogvirlankontbreekhet,

maar

nouindieafge- lope tyd

meer

dikwelsvoorkom. Sprekende voorbeeldeisAndré Jansense

roman

Die Simson-opsie (1998)waarteruggekykword op die grensoorlog as ’n militêre (en nie as ’n politieke) aangeleentheid nie en Die

asem

van Ghaddafi(1998) deur ^Chris Moolman. In beide romans is die heldhaftige hoofkarakters oudgrensvegters.

Dit skep dievoorlopige

vermoede

dat die politieke klimaat (en die psigolo- gieseingesteldheid)indievroeë negentigerjarenog niereg

was

vir ’nterug- blikwaarindiebosvegtersas helde uitgebeeldsoukonwordnie. Dalkhang hierdie“herwaardering”van diegrensoorlog (soos ook indietelevisiereeks Dievierde kabinef) ook

saam

metdiehelerehabilitasievan manlike

deugde

(soosheldhaftigheid,

kameraadskap

en lojaliteit)waaroorlater

meer

uitvoe- rig geskryf word.

In die Duitse literatuur (ookvan

meer

populêre aard) is daar ’n vernuftige maniergevind

om

togteskryfoor oorlogsheldesonder

om daarmee

dieoor- log (en die morele aspekte daarvan) goed te keur. Die “gewone” diens- pligtige,hetsyassoldaat,matroosofdokter,worduitgebeeldas’npassiewe slagoffervan omstandighede(vgl.

Bance

1986:107).

Hy moes maar

netsy plig doen

-

_{dikwels op} heldhaftige wyse. In populêre Duitse romans word die vyandtog ook op stereotipe

wyse

uitgebeeld en sinistereaspekte van die Duitse inval in Rusland word bv. verswyg.

Op

interessante

wyse

word die blaam volkome geplaas op ’n demoniese tiran “thus feeding the Germans’post-war conception ofthemselvesasthebetrayedandexploited victims” (Bance 1986:112). Geoordeel aan kollektiewe reaksie na aanlei- ding van die Waarheids- en Versoeningskommissie is so ’n reaksie van blaamverplasing in Suid-Afrika reeds aan die gang en vind dit ook toe-

nemend

neerslagtevind in (populêre)

weergawes

van dieGrensoorlog.

3.Oorlogsliteratuur

-

_{’ndefinísie}

Indievoorafgaande isveral klemgelêopdie retrospektiewe blikkeopoor- loë sonder dat ’n operasionele definisie van ooriogsliteratuur

gegee

is.

Walsh (1982:1)

wys

daarop dat oorlogsliteratuur baie maklik as ’n aparte korpus literêre werke beskou kan word asof dit in ’n lugleegte bestaan.

Desnieteenstaande

vorm

dittog’nafsonderlikonderskeibare korpustekste met ’n eietradisie.

So

het dieheersende diskoers, waarin oorlog gesien is

as edel, bv. die digters in die Eerste Wêreldoorlog aanvanklik diepgaande beïnvloed (ibid.:14).’n Eiesoortigestel kenmerke

maak

ditookmoontlik

om

van vernuwingtepraat binne hierdiesub-genre.

’n Voorlopige definisie van oorlogsliteratuur sou

wees

^“fiksie wat veral te

make

het met die ervaring van

mans

en vroue in die

gewapende

magte tydensdie oorlog”. UitUllyat(1990:67)enVan Rensburg (1990:93)blykdat so ’n definisie te eng is ook

omdat

die bevolking opdie tuisfront ookdiep-

gaande

geraakword deur’noorlog.’n

Meer

omvattendeomskrywingis: “die

fiktiewe

weergawe

van oorlog en die gevolge daarvan” (Klein, Fowler en

Homberger

1984:5/6). Ekverkies’nselfs ruimerdefinisie: iiteratuurooroor- logendiegevolgedaarvan(sien ookVan Rensburg 1990:93). In

my

behan- delingvan’neietydseterugblikopdiegrensoorloggaan ekdienetnogwyer span deurdat ek ook werke gaan betrek wat selfs op periferale

wyse daarmee

verband hou.

Oor

die aard van oorlogsliteratuur bestaan daar ook nie eenstemmigheid

nie

omdat

^diegevolge van ’n oorlog perdefinisie oneindig is.

Wat

egteruit

bykans alle oorsigte blyk, is die intieme verband wat bestaan tussen oor- logsliteratuur en tradisioneel manlik-chauvinistiese opvattings van

kame-

raadskap, dapperheid, seksualiteit,ensovoorts.

4.Afrikaanse

prosawerke wat verband hou met

diegrensoorlog