• Tidak ada hasil yang ditemukan

I Gst A Kd Yulandari, I B Md Ludy Paryatna, Md. Sri Indriani

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "I Gst A Kd Yulandari, I B Md Ludy Paryatna, Md. Sri Indriani"

Copied!
11
0
0

Teks penuh

(1)

NUREKSAIN KAWENTENAN ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI SAJERONING PAWIWAHAN RING BANJAR SUMBUL, DESA

YEHEMBANG KANGIN, KECAMATAN MENDOYO, KABUPATEN JEMBRANA RING WARSA 2016 I Gst A Kd Yulandari, I B Md Ludy Paryatna, Md. Sri Indriani

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

e-mail: {yulandarigustiayu17@gmail.com,

idabagusludy@gamail.comsriindriani6161@yahoo.com, @undiksha.ac.id

KUUB

Tetilikan puniki matetujon nlatarang (1) kawentenan pawiwahan ring wewidangan Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana, (2) kawentenan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning pawiwahan ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana lan (3) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning pawiwahan ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana. Tetilikan puniki nganggen tetilik deskriptif kualitatif. Jejering tetilikan puniki, pawiwahan ring Banjar Sumbul. Penandang tetilikan puniki, anggah-ungguhing basa Bali sane wenten ring pawiwahan ring Banjar Sumbul. Kramaning mupulang data ring tetilikan puniki nganggen kramaning pratiaksa lan dokumentasi. Data tureksa sane kanggen inggih punika analisis data deskriptif kualitatif antuk pamargi (1) reduksi data, (2) deskripsi data, lan (3) panyutetan. Pepolih tetilikan puniki inggih punika (1) kawentenan pawiwahan Banjar Sumbul sane mapaiketan sareng kawentenan tutur mamargi antar manut kadi napi sane kaaptiang, mapaiketan sareng kutus pisarat kawentenan tutur inggih punika galah, genah lan kahanan, pamilet, tetujon tutur, unteng tutur, nada tutur, istrumentails, uger-uger tutur mabebaosan, lan soroh tutur. (2) Kawentenan anggah-ungguhing Basa Bali ring pawiwahan inggih punika sajeroning krunanyane akehan nganggen kruna alus mider lan sajeroning lengkaranyane wenten lengkara alus singgih, alus madia, alus sor lan lengkara andap. (3) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning pawiwahan ring Banjar Sumbul inggih punika kantun akeh nganggen kruna serapan basa Indonesia. Kruna pangalih: anggah-ungguhing basa Bali, mabebaosan, pawiwahan. ABSTRAK

Penelitian ini bertujuan untuk menjelaskan, (1) keadaan pernikahan di Banjar Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana,(2) keadaan anggah-ungguhing basa Bali dalam pernikahan Banjar Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana, (3) kesalahan anggah-ungguhing basa Bali dalam pernikahan Banjar Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana. Penelitian ini menggunakan rancangan penelitian deskriptif kualitatif. Subjek penelitian ini adalah pernikahan dari Banjar

(2)

Sumbul. Objek penelitian ini adalah anggah-ungguhing basa Bali dalam pawiwahan Banjar Sumbul. Metode pengumpulan data yang digunakan dalam penelitian ini adalah observasi dan dokumentasi. Metode analisis data yang digunakan adalah analisis data deskriptif kualitatif yaitu reduksi data, deskripsi data, dan kesimpulan. Hasil penelitian ini adalah (1) keadaan pawiwahan di Banjar Banjar Sumbul berjalan dengan baik sesuai dengan yang diharapkan, yang berhubungan dengan delapan syarat peristiwa tutur yaitu latar, partisipan, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, dan jenis tutur. (2) Keadaan anggah-ungguhing basa Bali di dalam pernikahan yaitu di dalam kata-katanya banyak menggunakan kata alus mider dan dalam kalimatnya menggunakan kalimat alus singgih, alus madia, alus sor, dan kalimat andap. (3) Kesalahan anggah-ungguhing basa Bali dalam pernikahan Banjar Sumbul yaitu beberapa kata masih menggunakan kata serapan basa Indonesia.

Kata kunci: anggah-ungguhing basaBali, pawiwahan, berbicara. ABSTRACT

This study aims to explain (1) the conditionof marriage at Banjar Sumbul, (2) the condition ofanggah-ungguhing basa Bali in the marriage at Banjar Sumbul, and (3) the mistake ofanggah-ungguhing basa Bali in the marriage at Banjar Sumbul. This study was designed by using descriptive qualitative research.The subjects were the marriage of Banjar Sumbul. The object of this study was anggah-ungguhing basa Baliin the marriage at Banjar Sumbul. The data collection methods used in this study is the observation and documentation. Data analysis method used is descriptive qualitative data analysis which consists of, data reduction, description of data, and conclusion. The result of the study shows that (1) the condition of marrage Banjar Sumbulwas well as expected, which is associated with eight terms of speech even that issetting and scene, participants, ends, act sequence, key, instrumentalities, ect. (2) The condition ofanggah-unguhing basa Bali in the marriage, the words many usedalus mider word and the sentence using the phrase alus singgih, alus madia, alus sor, and andap sentence. (3) The mistake ofanggah-ungguhing basa Bali in the marriage at Banjar Sumbul, there are some words that use words uptake of Indonesia. Keywords: anggah-ungguhing basaBali, marriage, speaking.

PURWAKA

Jagat Bali kasub duke Bali mula.Kakasuban jagat Bali boya ja saking kaasrian wewidangannnyane kemanten, nanging saking sima krama, kuna dresta, kasusastraan, miwah budaya sane wenten ring Bali sane prasida ngawangun kakasuban jagat Bali Dwipa.Budaya kawangun antuk piranti, minakadi tata agama, niti, karya seni lan adat istiadat.Silih sinunggilnyane kabudayaan ring Bali sane kantun mamargi ngantos mangkin inggih punika pawiwahan adat Bali.

Manut Mas (2002) pawiwahan inggih punika paiketan skala lan niskala ring sajeroning lanang lan istri jagi ngawangun kulawarga sane manut ring kerta.Ring tetilikan puniki jagi kalaksanayang ring pawiwahan adat Bali memadik.Ring soang-soang daerah sane wenten ring Bali madue tata cara sane matiosan indik pawiwahan memadik sane kamargiang, punika nganutin ring desa, kala lan patranyane.Sajeroning

pawiwahan wenten galah

mabebaosannyane punika sane ngardi pawiwahannyane sah manut ring kerta. Makudang-kudang tata titi sane patut

(3)

kauratiang ri kala mabebaosan sajeroning pawiwahan silih sinunggilnyane basa.

Basa Bali silih sinunggil basa daerah ring Indonesia sane madue wangun anggah-ungguhing. Basa Bali punika basa wit kapertama, ketah kabaos basa ibusane kaanggen ri kala mabebaosan majeng ring krama Bali.Mabebaosan antuk basa Bali makanten sor utawi singgih saking wirasa kruna-krunanyane.Bebaosan sane masor singgih kabaos anggah-ungguhing basa Bali. Anggah-ungguhing basa Bali inggih punika rasa basa sane kaanggen olih jadma Bali anggen nyihnayang rasa basaring sajeroning mabebaosan majeng anak lian sane patut kasinggihang utawi kasorang lan ngasorang dewek.

Mabebaosan nganggen basa Bali nginutin anggah-ungguhing basa Bali punika mabuat pisan minakadi ring mabebaosan rikalaning pawiwahan adat Bali. Sane ngawinang wenten anggah-ungguhing basa Bali ring mabebaosan ri kalaning pawiwahan santukan anggah-ungguhing basa Bali pinaka piranti sane kaanggen mabebaosan ri kala pawiwahan.Cutetnyane, kawigunan nganggen anggah-ungguhing basa Bali ring pawiwahan mangda ngawetuang kalengutan basa utawi lanpacang prasida ngwetuang kayun sang mireng bebaosan iraga ledang. Sangkaning punika panilik ngamargiang tetilik indik “Nureksain Kawentenan Anggah-ungguhing Basa Bali sajeroning Pawiwahan ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring Warsa 2016”. Tetilikan puniki kamargiang santukan mawiguna pisan anggah-ungguhing basa ri kala mabebaosan ring pawiwahan, punika mawinan anggah-ungguhing basa mangda satate kanggen.Tetilikan puniki prasida nudut manah panilik santukan panilik prasida uning sapunapi pamargin mabebaosan ri kalaning pawiwahan. Taler uning panganggen anggah-ungguhing basa Bali sane manut ring rasa basanyane.Panilik ngamargiang tetilik ring Banjar Sumbul, duaning durung wenten sane nilikin indik mabebaosan nganggen anggah-ungguhing basa Bali

ring pawiwahan sane wenten ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin. Tetilikan puniki prasida nudut manah panilik santukan panilik prasida uning sapunapi pamargin mabebaosan ri kalaning pawiwahan. Taler uning panganggen anggah-ungguhing basa Bali sane manut ring rasa basanyane. Panilik ngamargiang tetilik ring Banjar Sumbul, duaning durung wenten sane nilikin indik mabebaosan nganggen anggah-ungguhing basa Bali ring pawiwahan sane wenten ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016. Lianan punika kadaut manahe nilikin indike puniki santukan wenten ring genah panilik meneng.

Tetujon tetilik puniki mangda prasida nlatarang indik kawentenan lan pawiwahan lan anggah-ungguhing basa Balimiwah kaiwangan anggah-ungguhing basa sajeroning mabebaosan ring pawiwahan Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa, warsa 2016.

Manut Arikunto (2005: 59) kawentenan sepat siku-siku mabuat pisan, duaning prasida ngwantu panilik muputang tetiliknnyane.Sepat siku-siku sane kawedarang mangda madue paiketan tekening dadalan pikobet. Antuk punika ring paletan puniki jagi katelatarang sakasiki indik teori-teori ngenenin indik, (1) teori sosiolingustik, (2) anggah-ungguhing basa Bali, miwah (3) pawiwahan adat Bali.

Nababan (1991: 2) maosang sosiolinguistik pinaka pangwedar basa sane madue paiketan sareng panuturbasa pinaka krama sane kaiket olih mustika-mustika ring krama miwah mustika-mustika ring budaya ri tatkala nganggen basa. Ring krama Bali silih sinunggil mustika punika sane setata ngiket inggih punika anggah-ungguhing basa Bali ri kala mabebaosan, cutetnyane ring pawiwahan.

Manut Hymes (ring Aslinda lan Syafyahya, 2007:9) maosang sosiolinguistik pinaka wedaran basa sane

(4)

madue paiketan sareng panuturbasa pinaka krama. Ring sajeroning kawentenan tutur wenten makudang-kudang pisarat sane patut kauratiang, manut saking Dell Hymes (ring Chaer lan Agustina, 2007:9) nyihnayang wenten kutus pisarat ring sajeroning kawentenan tutur, inggih punika: setting, pamilet, tetujon tutur, unteng tutur, nada tutur, wentuk tutur, norma tutur, lan sorohan tutur.

Manut Suasta (2001: 9) undang-undagan basa ring sajeroning basa Bali kasengguh anggah-ungguhing basa Bali sane sampun karesmiang olih Pasamuhan Agung (Loka Karya) Basa Bali III warsa 1974 ring Singaraja. Sadurungnyane wenten makudang-kudang parinama anggen maosang undagan-undagan basa punika, minakadi: Masor Singgih, Sor Singgih Basa Bali, Kasar-Alus, Undag-undagan Basa, lan Warna-warna Basa. Sakewanten saking parinama punika sane katah kaanggen ring krama Baline inggih punika anggah-ungguhing basa Bali.Anggah-ungguhing basa Bali inggih punika rasa basa sane kaanggen olih jadma Bali anggen nyihnayang rasa unda-usuk ring sajeroning mabebaosan majeng anak lian sane patut kasinggihang utawi kasorang rumasuk ngasorang dewek. Anggah-ungguhing basa Bali kaepah dados tiga inggih punika wirasa kruna basa Bali, wirasa lengkara basa Bali, lan wirasa Basa Bali.

Pawiwahan inggih punika paiketan skala lan niskala saking sang lanang lan sang istri anggen ngawangun kulawarga sane bagia ngantos riwekasan sane sah manut ring kerta. Manut Windia ddk. (2014:17) sistem pawiwahan ring Bali wenten 5 luir ipun: Memadik (Meminang), nyentana, matunggu, paselang lan pada gelahang. Ring sajeroning Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin ketahnyane ngamargiang 3 soroh pawiwahan luir ipun, arsa wiwaha (memadik), Gandarwa wiwaha, lan nyerod. Ring tetilikan puniki kamargaiang sajeroning pawiwahan memadik.

Tetilik sane mapaiketan tekening tetilik puniki inggih punika tetilik saking:

1)

Sherlly Susiarisma sane mamurda “Kemampuan Siswa Menggunakan Sor Singgih Basa Bali dalam Menulis Puisi Kelas X.8 SMA Negeri 2 Singaraja”. 2) Tetilik saking I Gusti Agung Ayu Weli Supriyanti. Tetilik dane sane mamurda “Nureksain Anggah-ungguhing Basa Bali sajerning Mabasa Bali ring Radio Citra Bali 98,7 FM Singaraja”. 3)Tetilikan sane kakaryanin olih Ni Komang Sintari antuk murda tetilikannyane “Kawentenan Anggah-ungguhing Basa Bali ring Daging Cakepan Drama Kobarang Apine”.

KRAMANING TETILIK

Kramaning tetilik inggih punika silih sinunggil sane banget utama santukan prasida ngardi tetilikannyane labdakarya.Kaluhian tetilikan banget kasayuwaktiang olih kawagedan panilik rikala ngarereh kramaning tetilik (Arikunto 2005:18). Wendra (2013:52) maosang kramaning tetilik inggih punika parikrama sane kalaksanayang ring sajeroning mupulang data ring tetilik puniki. Wenten makudang-kudang paridabdab ring kramaning tetilik, inggih punikaWenten makudang-kudang paridabdab ring kramaning tetilik, inggih punika palihan tetilik, jejering miwah penandang tetilik, kramaning mupulang data, piranti tetilik, landata tureksa.

Palihan tetilik ring tetilikan puniki inggih punika deskriptif kualitatif. Data sane kabahbahang marupa anggah-ungguhing basa Bali sane wenten ring pawiwahan ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016. Duaning tetilik puniki ngrereh data ring pawiwahan, sakaning punika rikala ngambil data anut tekening galah sang sane ngalaksanayang pawiwahan sane wenten ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016. Jejering tetilik ring tetilikan puniki inggih punika pawiwahan adat Bali sane wenten ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring

(5)

sasih kadasa warsa 2016.Penandang tetilik ring tetilik puniki, inggih punika anggah-ungguhing basa Bali sane wenten ring pawiwahan adat Bali ring Banjar Sumbul. Ring tetilikan puniki panilik nganggen sample tetilikan. Panilik nganggen purposive sampling sajeroning ngarereh data santukan panilik ngarereh data pawiwahan ring sasih kadasa warsa 2016, akeh pawiwahan sane panilik tilikin inggih punika siki pawiwahan.

Mardalis (2008: 60) nelatarang piranti tetilik punika pinaka piranti sane kaanggen mupulang data lan pengukurannyane. Piranti tetilik sane kaanggen kaanutang ring pikobet sane jagi katelatarang inggih punika nganggen kartudata anggen nyatet sane madaging temuan indik kruna lan lengkara sane kawedar sajeroning pawiwahan adat Bali ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin.

Mupulang data wantah wantah pamargi sane pinih mabuat rikala ngamargiang tetilik, santukan tatujon utama tetilik puniki wantah mupulang data sane kaperluang anggen nyawis pikobet sane katilik. Tata cara sane kaanggen mupulang data ring tetilik puniki inggih punika: 1) pratiaksa (observasi) inggih punika silih sinunggil tata cara mupulang data antuk ngawentenang pengamatan langsung indik linging lan nyatet secara sistematis indik paridindikan sane pacang kapupulang. 2) Dokumentasi tetilik puniki, panilik ngarereh dokumentasi minakadi rekaman kawentenan anggah-ungguhing basa bali sajeroning pawiwahan sane wenten ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kec. Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016

Sesampune data mapupul, salanturnyane data katureksain (dianalisis). Data sane kapolihang salanturnyane kapupulang lan kaolah nganggen metode deskriptif kualitatif. Teknik analisis data punika kaepah dadaos tatiga pakaryan inggih punika:

reduksi data, nelatarang indik data (deskripsi data), lan panyutetan.

PIKOLIH LAN TETAPASAN

Banjar Sumbul inggih punika banjar sane magenah ring Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana, ProvinsiBali. Wates Banjar Sumbul ring sisi kaja inggih punika Banjar Tibu Sambi, ring sisi kelod watesnyane segara (laut), lan sisi kangin wenten Desa Yehsumbul, lan ring sisi kauh wenten Banjar Tegak Gede. Banjar Sumbul punika kaepah dados petang tempek luir ipun tempek 1, tempek 2, tempek 3, lan tempek 4. Krama banjar ring Banjar Sumbul akeh sane madue suagina ring carik dados petani, bendega, pegawai negeri, taler wenten dados tukang. Akeh krama sane wenten ring Banjar Sumbul inggih punika ring tempek 1 akehnyane 69 kapala kulawarga, ring tempek 2 akehnyane 63 kulawarga, ring tempek 3 akehnyane 80 kulawarga, lan ring tempek 4 akehnyane 51 kulawarga akehnyane. Dadosnyane akeh kapala kulawarga sane wenten ring Banjar Sumbul inggih punika wenten 263 kapala kulawarga.

Anggah-ungguhing basa Bali punika pinaka piranti sane kaanggen mabebaosan olih krama Bali sane nyihnayang ungguhan sang sane mabebaosan. Yening sampun uning ring soroh-soroh anggah-ungguhing basa Bali, pastika dangan pacang nganggen undagan basa sane patut kaanggen, sakemaon yening soroh-soroh punika nenten kauningin, sinah pacang meweh nganggen anggah-ungguhing basa sane patut. Mawinan sakadi asapunika, nelebin anggah-ungguhing basa Bali rumasa karincikang miwah kagenahang manut undagannyane utawi manut wangsan para jana Bali.

Pikolih mupulang data ring kramaning dokumentasi lanpraktiaksa, data sane kapolihan inggih punika (1) kawentenan mabebaosan sajeroning pawiwahan ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016 sane mapaiketan sareng kawentenan tutur (2)

(6)

kawentenan rasa basa kruna lan lengkara ring anggah-ungguhing basa Bali sajeroning mabebaosan ring pawiwahan Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016, (3) kaiwangan anggah-ungguhing basa sajeroning pawiwahan ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016. Data punika marupa rekamanvideolan salanturnyane bebabaosan ring video punika panilik surat malih ring buku catatan. Ring sor puniki pacang kabahbahang siki-siki indik anggah-ungguhing basa Bali ring mabebaosan sajeroning pawiwahan.

Pikolih mupulang data ring kramaning dokumentasi lanpraktiaksa, data sane kapolihan inggih punika (1) kawentenan mabebaosan sajeroning pawiwahan ring wewidangan Banjar Sumbul, (2) kawentenan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning mabebaosan ring pawiwahan wewidanganBanjar Sumbul, (3) kaiwangan anggah-ungguhing basa sajeroning pawiwahan ring wewidanganBanjar Sumbul. Banjar Sumbul punika magenah ring Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana. Ring Banjar punika kantun ngamargiang budaya pawiwahan manut ring adat Bali sane kalaksanayang rikala rahina Wraspati Umanis Pahang tanggal 18 Maret 2016. Mangda kauningin kawentenan pawiwahan ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin sampun kamargiang galah praktiaksa. Minakadi ring galah Wraspati Umanis Pahang tanggal 18 Maret 2016 taler panilik ngalaksanayang praktiaksa ritatkala galah majauman utawi makala-kalaanyane. Ri tatkala upacara majauman utawi makala-kalaan punika wenten sane kabaos galah mabebaosannyane, sane pacang ngranayang pawiwahan sang alaki rabi punika sah manut ring kerta adat lan agama. Panilik ngamargiang ring pawiwahan krama Banjar Sumbul, Desa

Yehembang Kangin sane mawsata I Putu Budi Arta Wiguna lan Kadek Sariani. Praktiaksa (observasi) iriki nganggen piranti dokumentasi (handphone) anggen ngarekampawiwahan lan taler kawantu nganggen buku catatan pet prade suara bebaosan ringrekamanpunika nenten prasida kapirengan, pikolih saking rekaman punika malih kasurat olih panilik.

Saking pamargi praktiaksa (observasi) sane kasarengin olih dokumentasi, taler kapolihang data indik kawentenan pawiwahan ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016 mamargi antar manut kadi napi sane kaaptiang. Teges pawiwahan manut ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin inggih punika pasikian sang alaki rabi ri sampune kakaryanang upakara-upakara lan kasaksiang olih tri upasaksi luir ipun dewa saksi, manusa saksi, lan bhuta saksi. Sajeroning catur asrama punika ngaranjing ring Grehasta Asrama utawi makurenan. Sane kabaos Grehasta Asrama inggih punika kategul olih rabi miwah putra, lianan ring punika taler kabanda antuk sakancan tetegenan makurenan. Ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin puniki ketah wenten tiga soroh pawiwahan sane sampun naenin kamargiang inggih punika:

Kangin wenten tatiga pawiwahan sane kamargiang inggih punika: 1) Arsa wiwaha puniki ngaranjing ring sistem pawiwahan manut ring Agama Hindu, manut Manawa Dharmasastrra III.29. 2) Gandarwa wiwaha : inggih punika sang alaki rabi mamargi nyilib nanging pada arsa sami arsa sakemawon tan pasadok ring guru rupakanyane. Gandarwa wiwaha puniki ngaranjing ring sistem pawiwahan manut ring Agama Hindu, manut Manawa Dharmasastrra III.32. 3) Nyerod : pawiwahan nyarod inggih punika pawiwahan sane kalaksanayang olih anak lanang madue kasta sane pinih sor saking kasta anak istri. Dadosnyane anak istri sane jagi marabian sareng anak lanang sane madue kasta pinih sor punika, nenten malih madue kasta tegehan saking rabinnyane lan nginutin

(7)

kasta sakingrabinnyane. Punika awinan pawiwahan nyerod puniki ketah kalaksanayang mengkeb-mengkeb utawi ngamaling (kawin lari) santukan guru rupaka sang predana pastika nenten cumpu okannyane marabian sareng sang purusa sane kastanyane sor.

Paletan ring sajeroning ngawargiang pawiwahan memadik ring Banjar sumbul inggih punika sane kapertama inggih punika memadik (meminta) utawi nyuaka anak istri punika kalaksanayang ring genah sang predana ri tatkala punika, wenten galah mabebaosan sane nyarengin mabebaosan wantah kulawarga sang predana lan purusa. Sesampune usan memadik ring genah predana kakaryanan upakara mabiakala mangda sang alaki rabi prasida merika-meriki. Ketahnyane ring Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin punika pawiwahannyane wau usan asibak utawi pragat asibak. Yening

sampun kacumpuin galah

pawiwahannyane wau kalanturang indik galah majauman utawi makala-kalaan, ri tatkala punika wenten taler galah mabebaosan sane nyarengin luir ipun juru baos utawi pangeter baos, kulawarga sang alaki rabi, bendesa adat purusa lan predana, manggala dinas utawi adat purusa lan predana sane dados upasaksi. Manut sakadi dasar tetimbangan sane kanggen bantang nyawis pikobet ring tetilikan puniki, inggih punika teori linguistik cutetnyane ring kawentenan tutur. Manut saking Dell Hymes (1972) (ring Chaer lan Agustina, 1995: 62) nyihnayang wenten kutus pisarat ring sajeroning kawentenan tutur, inggih punika:

1) Ganah, galahlan

kahanankalaksanayang ring Banjar Dangin Pangkung, Kecamatan Pekutatan, Jembrana pinaka genah sang predana. Galahnyane ring 10.00 wita. (2) Pamilet: Juru Baos, sang alaki rabi, kulawarga sang alaki rabi, jero mangku, bendesa adat purusa lan predana, kelian dinas utawi adat purusa lan predana.(3) Tetujon tuturnyanemaosang indik ngesahang secara adat utawi agama sang alaki rabi, taler maosang indik

majauman utawi makala-kalaan anak istri sane mawasta Kadek Sariani lan I Putu Budi Arta Wiguna. (4) Unteng tuturnyane

Bebaosan sane 1 punika madue unteng

tutur (topik tutur) maosang indik sang

dampati sane sampun nginutin uger-uger

ka grehasta asrama. Bebaosan sane 5

punika madue unteng (topik tutur)

maosang indik parikrama pamargi sang

dampati sane kapartama inggih punika

pepadikan ngalantur ring pasuakan taler

sane kaping untat ring galah upakara

mapawiwahan.

(5) Nada tuturnyane

Ring

sajeroning mabebaosan ring pawiwahan

(makala-kalaan utawi majauman), pastika

baos sane kawetuang nganggen suara

sane

becik,

gargita,

janten

pisan

mabebaosan (serius), banban lan nenten

bangras (key).

(6)

InstrumentalisRing

sajeroning

pawiwahan

punika

instrumentalis sane kaanggen inggih

punika

instrumentalis

lisan.

Sane

ngawinan wenten instrumentalis lisan

ring mabebaosan sajeroning mamadik

santukan sang sane mabebaosan lan sang

sane kairing mabebaosan punika langsung

ngawedarang panampen-panampennyane

lan nenten taler kasurat malih.

(7)

Uger-uger tutur mabebaosan (norms), puniki

pinaka cihna undag-undagan sane wenten

ring krama minakadi paiketan krama

saking seka krama. Tata laksana sane

wenten

ring

sajeroning

pawiwahan

kacihnayang

antuk

para

atiti

sane

nyarengin

mabebaosan

rikalaning

pawiwahan memadik minakadi kelian

banjar, kelian adat, juru baos, sang alaki

rabi, miwah sane lianan. (8) Sorohantutur

mapaiketan sareng sorohan ngwedarang

baos, sakadi narasi, puisi, basa basita

paribasa, mantra (doa), miwah sane

lianan. Ring mabebaosan sajeroning

mabebaosan ring pawiwahan pastika

yening

pangawit

bebaosan

punika

kakawitin olih panganjali umat minakadi

“Om Suastiastu”, lan ring panguntat baos

punika kadaging “Om Shanti, Shanti,

Shanti Om”. Taler wenten nganggen

basita paribasa sajeroning mabebaosan

(8)

ring pawiwahan tetujonnyane mangda

bebaosan nyane lengut tur kaanggen

rerasmen basa.

Pikolih sane kaping kalih inggih punika kawentenan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning mabebaosan ring pawiwahan Banjar Sumbul. Risampune panilik ngamargiang dokumentasi sane marupa rekaman, prasida kapolihang data ngeninin indik kawentenan anggah-ungguhing basa Bali ring pawiwahan Banjar Sumbul. Saking data punika nyihnayang sajeroning mabebaosan ring pawiwahan nganggen basa Bali sane maanggah-ungguhing.

Yening maosang basa pastika nenten lempas saking kruna lan lengkaranyane sane nyusun basa punika. Sakingtetilikan punikinyihnayang akehan nganggen kruna alus mider ri tatkala mabebaosan ring pawiwahan minakadi kruna ring, sareng, sami, pamekas, manawi, pamekas, panglingsir, lanang, miwah, istri, sane, misadia, manawi, riin, purun, kiwa, dahat, galah, mangkin, miwah sane lianan. Taler wenten malih kruna alus singgih sane wenten ring bebaosan ring pawiwahan minakadi kruna icen, ida, ledang, majeng, margi, rabi, kayun, baos, alaki rabi, ngiring, polih, arsa, miwah sane lianan. Kruna-kruna alus sor sane kaanggen ring mabebaosan sajeroning pawiwahan minakadi, titiang, antuk, ngiring, ngaturang, ipun, sareng, dewek, manah, somah, pianak, lan nunas. Kruna mider sane kaanggen ring mabebaosan sajeroning pawiwahan inggih punika, kulawarga, jero, suksma, adat, desa, banjar, tanggal, natab, mangku, sesuluh, rasa, prajuru, upakara, dinas, miwah sane lianan. Kruna alus madia sane kaanggen ring bebaosan sajeroning pawiwahan inggih punik kruna napi, ten, yen, lan nika. Imba kruna andapnyane inggih punika nah, ajak, ngelah, kekto, miwah sane lianan.Risampune nyelehin rasa basa ring kruna-krunanyane kalanturang nyelehin rasa basa lengaranyane.

1) Lengakara alus singgih (ASI) sane kaanggen inggih punika sakadi Ngiring sareng sami masueca ring Ida Sang

Hyang Widhi Wasa mangda sareng sami rahayu

Yening selehin ring rasa basa krunanyane lengkara punika kadi ring sor : Ngiring : AMI, sareng : AMI, sami : AMI, masueca: ASI, ring : AMI, mangda : AMI, nemu : AMI, rahayu : AMI.

2) Lengakara alus sor (ASO) sane kaanggen inggih punika sakadi Titiang selaku kelian banjar pekraman ring banjar dinas Dangin Pangkung, desa Pekutatan. Yening selehin ring rasa basa krunanyane lengkara punika kadi ring sor : Titiang : ASO, selaku : kruna serapan, kelian : andap, banjar : mider, pekraman: mider, ring : AMI, banjar : mider, dinas : mider, Dangin Pangkung : kruna pamidartaning genah, desa: mider, Pekutatan : kruna pamidartaning genah. 3) Lengakara alus madia (AMA) sane kaanggen inggih punika sakadi Nah inggih yen sakadi punika pinunas puniki saking kulawarga purusa.

Yening selehin ring rasa basa krunanyane lengkara punika kadi ring sor : Nah : andap, inggih : AMI, yen: AMA, sakadi :AMI, punika : AMI, pinunas: AMI, saking: AMI, kulawarga : Mider, purusa : mider.

4) Lengakara andap sane kaanggen inggih punika sakadi : Nah Putu ajak Kadek paling sing harus ngelah surat-surat akta perkawinan

Yening selehin ring rasa basa krunanyane lengkara punika kadi ring sor : Nah: andap, Putu : wasta, ajak: andap, Kadek : wasta, paling : andap, sing : andap, harus : kruna serapan,ngelah : andap, surat-surat : kruna serapan, miwah : AMI, akta perkawinan : kruna serapan.

Pikolih sane kaping tiga inggih punika kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning mabebaosan ring pawiwahan Banjar Sumbul. Risampune panilik ngamargiang pratiaksa, prasida kapolihang data ngeninin indik kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning

pawiwahan ring Banjar

Sumbul,cutetnyane bebaosan sane iwang marupa wirasa basa, kruna, lengkara, miwah kruna-kruna serapan. Minakadi: “Inggih kirang langkung sineb titiang

(9)

antuk parama santhi “Om Santhi Santhi Santhi Om”.Ring lengkara puniki wenten nganggen kruna sineb. Yening selehin kruna sineb punika iwang yening kacingak ring lengkara ring ajeng. Santukan kruna sineb puniki kaanggen ri tatkala nyineb Ida Bhatara ri kala usan kaaturin patoyan utawi piodalan. Kruna sane patut ngentosin kruna sineb inggih punika kruna puputang sane mateges (selesai utawi tutup).Taler wenten kruna titiang genahnyane durung anut. Kruna titiang sapatutnyane magenah ring ajeng kruna puputang pinaka pangentos kruna sinebsumangdanelengut kapireng.“Inggih nawegang titiang mantuk ring para panglingsir sareng sami sane baktinin titiang, para sameton lanang-istri sane wangiang titiang, miwah sang “amet pinet” makakalih sane tresna asihin titiang. Para manggala, para panglisir, miwah sameton sami sane baktinin titiang”.

Ring bebaosan punika ngaranjing ring basa alus, nanging kaiwangannyane indik bebaosan sane kawedarang minakadi ring basa punika wenten kruna baktininsane katuju majeng ring para sameton lan panglingsir, kruna baktinin puniki nenten anut kaanggen yening katuju ring para sameton sareng akeh punika patut kagentosin nganggen kruna wangiang titiang lan kruna baktinin punika ketahnyane katuju majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa.

Manut pikolih tetilik sane sampun kalaksanyang, prasida kapupulang tatiga data sane mautama mapaiketan ring bantang pikobet lan tatujon tetilik. Tetepasan sane kapertama inggih punika: (1) kawentenan mabebaosan sajeroning pawiwahan ring Banjar Sumbul,Ring Banjar Sumbul Desa Yehembang Kangin, Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana, ring sasih kadasa, warsa 2016 puniki ketah wenten tiga soroh pawiwahan sane sampun nanin kamargiang inggih punika: arsa wiwaha (memadik), Gandarwa wiwaha, lan nyerod. Tetilikan puniki kamargiang ring sajeroning pawiwahan I Putu Budi Arta Wiguna saking Banjar Sumbul, lan sareng Kadek Sariani saking

Banjar Dangin Pangkung.(2) kawentenan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning mabebaosan ring pawiwahan Banjar Sumbul Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana, ring sasih kadasa, warsa 2016 inggih punika:

1) Kruna alus mider, sane ngawinan wenten kruna alus mider ring mabebaosan sajeroning galah makala-kalaan santukan kruna alus mider rasa basanyane madue wiguna kakalih, dados kaanggen nyihnayang sang sane patut singgihang, miwah kaanggen ngesorang sang sane patut kasorang. 2) Kruna alus singgih, sane ngawinan wenten kruna alus singgih ring mabebaosan sajeroning galah makala-kalaan santukanmadue wirasa alus sane kaanggen nyinggihang sang sane patut kasinggihang. 3) Kruna alus madiapuniki makanten pinaka warna kruna alus sane lianan. Tiosan ring puniki, sayuwakti wenten kruna-kruna sane rasa basanyane gumanti alus madia, alus sane manggeh, utawi kirang becik nanging anggen mabebaosan sane alus. 4) Kruna alus sor, sane ngawinan wenten kruna alus sor ring mabebaosan sajeroning galah makala-kalaan santukan kruna alus sor mawirasa alus, kaanggen ngaraosang raga utawi ngasorang anake tiosan sane linggihnyane sor utawi andap.5) Kruna mider, sane ngawinan wenten kruna mider santukan maderbe wangun wantah asiki, nenten maderbe wangun alus, nenten maderbe wangun tiosan, mawinan ipun dados kaanggen maideran sajeroning bebaosan. 6) Kruna andap, sane ngawinan wenten kruna alus mider ring mabebaosan sajeroning galah makala-kalaan santukan kruna andap kaanggen mabebaosan antuk anake sane pateh wangsa, pateh linggih utawi olih sang singgih ring sor. Minakadi bebaosan ring pawiwahan sane nganggen kruna andap inggih punika mabebaosan imeme sareng i pianak, manggala dinas utawi adat sane ngicenin pitutur majeng ring sang dampati.. Sajeroning lengkara sane kaanggen ring mabebaosan ring pawiwahan punika nganggen lengkara alus singgih, madia, sor, lan andap.

(10)

(3) Taler kapolihang makudang-kudang data sane nyihnayang kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning pawiwahan ring Banjar Sumbul. Kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning mabebaosan ring pawiwahan punika santukan kantun akeh bebaosan sane nenten anut ring uger-uger anggah-ungguhing basa Bali minakadi nenten nguratiang rasa basa lengkaranyane taler ring efektivitas lengkaranyane wenten sane durung anut taler wenten lengkara sane kantun nganggen kruna serapan. Imba kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali.

PAMUPUT

Kawentenan mabebaosan sajeroning pawiwahan ring wewidangan Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016 kasinahang pawiwahan mamargi antar manut kadi napi sane kaaptiang. Kawentenan pawiwahan memadik ring Banjar Sumbul prasida kauningin ring kutus pisarat sajeroning kawentenan tutur inggih punika, (a) genah, galah lan kahanan (setting and scene) kalaksanayang rahina Wreaspati Umanis, Pahang, tanggal 18 Maret 2016, genahnyane ring Banjar Dangin Pangkung, Desa Pekutatan. b) Pamilet (partisipant) luir ipun juru baos prusa lan predana, jero mangku, kelian dinas utawi adat prusa lan predana, bendesa prusa lan predana, sang dampati maka kalih lan para krama. c) Tetujon tuturnyane nyikiang sang purusa lan predana jagi ngawangun kulawarga sane sah manut ring kerta. d) Unteng tuturnyane sang dampati sampun rumaket ka grehasta asrama lan pailen-ilen pamargi upacara pawiwahan sang dampati. e) Nada tuturnyane wenten gargita, teleb (serius), lan banban. f) instrumentailsnyane inggih punika ngicenin piteket utawi patitis sane kaanggen titi pangancan nyalanin kauripan grehasta asrama. g) Tata laksananyane wenten intrupsi lan pitaken. h) Soroh tuturnyane madaging basita paribasa lan mantra.

Kawentenan anggah-ungguhing kruna lan lengkara sajeroning mabebaosan ring pawiwahan wewidangan Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016 inggih punika ring sajeroning pawiwahan ring Banjar Sumbul, rasa basa kruna-kruna sane kanggen mabebaosan akehan nganggen kruna alus mider. Ring rasa basa lengkaranyane wenten nganggen lengkara alus singgih, alus sor, alus madia, taler wenten sane nganggen lengkara andap.

Kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sajeroning pawiwahan ring wewidangan Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin Kecamatan Mendoyo, Kabupaten Jembrana ring sasih kadasa warsa 2016 inggih punika wenten silih sinunggil kruna sane durung anut ring anggah-ungguhing basa Bali, sakadi kruna sineb sapatutnyane kanggen kruna puputang anggen mututang baos. Taler wenten makudang-kudang lengkara kasusun antuk kruna basa Indonesia punika prasida kagentosin antuk kruna basa Bali mangda anut ring anggah-ungguhing basa Balinyane.

Manut pikolih tetilikan sane sampun kawedarang ring ajeng wenten makudang-kudang piteket sane prasida kauningayang, inggih punika majeng ring krama Banjar Sumbul, Desa Yehembang Kangin utaminnyane krama sane mabebaosan nganggen anggah-ungguhing basa Bali, sumangdene nelebin malih basa Baline puniki. yening sampun makasami teleb ring basa Bali tur makasami wikan mabasa Bali, sinah anggah-ungguhing basa punika prasida kaanggen ritatkala mabebaosan, utaminnyane ring pawiwahan. Majeng ring panilik lianan, panilik ngaptiang sumangdane ipun prasida nglanturang nilikin indik kawentenan anggah-ungguhing basa Bali ring mabebaosan sajeroning pawiwahan lan majeng ring para pangwacen, panilik ngaptiang sumangdane ipun nelebin malih indik anggah-ungguhing basa Bali. Yening

(11)

sampun makasami teleb mabebaosan anut ring anggah-ungguhing basa Bali sinah pacang ngawinang rasa unda usuk majeng sang mabebaosan, cutetnyane ring pawiwahan taler ring wewidangan sane jimbar.

KAPUSTAKAAN

Arikunto, Suharismi. 2005. Manajemen Penelitian. Jakarta: PT Rineka Cipta.

Aslinda dan Syafyahya. 2007. Pengantar Sosiolinguistik. Bandung: PT Refika Aditama.

Chaer, Abdul dan Leonie Agustina.1995.Sosiolinguistik Perkenalan Awal. Jakarta: PT Rineka Cipta.

Mas, Raka Anak Agung. 2002. Perkawinan yang Ideal. Surabaya: Paramita.

Nababan, P.W.J. 1991. Sosiolingustik Suatu Pengantar. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama.

Wendra, I Wayan. 2013. Buku Ajar Penulisan Karya Ilmiah. Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha. Windia, Wayan P. dkk. 2014. Perkawinan

Pada Gelahang di Bali. Denpasar: Udayana University Press.

Mardalis. 2008. Metode Penelitian (Suatu Pendekatan Proposal). Jakarta: Bumi Aksara.

Referensi

Dokumen terkait

Kecurigaan adanya unsur kriminal atau tindak pidana pada kasus kematian mendadak, atau yang merupakan kematian tidak wajar, memerlukan penyelidikan lebih lanjut dari segi

Beberapa hal yang penting untuk dilakukan dalam penanggulangan fraktur terbuka yaitu operasi yang dilakukan dengan segera, secara hati-hati, debridemen yang

4) Sitem ru+u&an adalah uatu item pen'elenggaraan pela'anan &eehatan 'ang mela&ana&an pelimpahan tanggung +a(ab, timbal#bali& terhadap

Pada penelitian inimenggunakan uji coba terbatas yaitu bahan ajar yang telah dikembangkan kemudian divalidasi oleh tim ahli selanjutnya bahan ajar yang

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

Secara umum untuk mengatasi kemikinan di Samigaluh yang terjadi karena aspek ekonomi, kerentanan, keterisolasian dan ketidakberdayaan dapat dilakukan dengan berbagai solusi seperti

(1) Seksi Bimbingan dan Penyuluhan mempunyai tugas menyelenggarakan bimbingan dan penyuluhan kepada masyarakat, Instansi Pemerintah, Badan/Lembaga dan Swasta tentang pencegahan

Setelah di tabulasikan dan di rata-rata ternyata dua indikator tersebut memiliki nilai rata-rata yang tinggi yaitu 3,6 itu menunjukkan bahwa motivasi belajar siswa