Analisis Struktur jeung Ajén Budaya dina Novel Baruang ka nu Ngarora Karya D.K. Ardiwinata.

(1)

ANALISIS STRUKTUR JEUNG AJÉN BUDAYA DINA NOVEL

BARUANG KA NU NGARORA KARYA D.K. ARDIWINATA

SKRIPSI

diajukeun pikeun nyumponan sarat nyangking gelar Sarjana Pendidikan Bahasa Daerah

ku

THAIFUR ABU YAZID NIM 1100940

DEPARTEMEN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA

(2)

Thaifur Abu Yazid, 2015

LEMBAR PENGESAHAN

THAIFUR ABU YAZID

NIM 1100940

ANALISIS STRUKTUR JEUNG AJÉN BUDAYA

DINA NOVEL BARUANG KA NU NGARORA KARYA D.K. ARDIWINATA

disaluyuan jeung disahkeun ku:

Pangaping I,

Dr. Ruswendi Permana, M.Hum.

NIP 195901011986011001

Pangaping II,

Drs. H. O Solehudin, M.Pd.

NIP 195701011980021004

Kauninga ku

Pupuhu Departemen Pendidikan Bahasa Daerah

Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra

Universitas Pendidikan Indonesia

Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd.

(3)

Analisis Struktur jeung Ajén Budaya dina Novel

Baruang ka nu Ngarora Karya D.K. Ardiwinata

Oleh

Thaifur Abu Yazid

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu syarat memperoleh gelar Sarjana pada Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra

Universitas Pendidikan Indonesia

Januari 2015

Hak Cipta dilindungi undang-undang.

Skripsi ini tidak boleh diperbanyak seluruhya atau sebagian,

(4)

BAB I

BUBUKA

1.1 Kasang Tukang Panalungtikan

Maju mundurna hiji bangsa, salah sahijina bisa katitén tina budayana, sabab

dina hirup kumbuhna manusa moal leupas tina budaya. Salian ti éta, budaya ogé

ngabédakeun bangsa nu hiji jeung bangsa séjén. Numutkeun Koentjaraningrat

(2009, kc. 146) budaya téh mangrupa hasil tina cipta, karsa, jeung rasa manusa.

Sedengkeun numutkeun Taylor (dina Soelaeman, 1990, kc. 10) nétélakeun yén

kabudayaan téh gemblengna tina hal nu kompléks, nu di jerona ngawengku

pangaweruh, mitos (kapercayaan), kasenian, moral, hukum, adat istiadat

(kabiasaan), sarta kamampuh lianna nu aya di masarakat.

Kaayaan géografis Indonésia nu kabagi ku sababaraha pulo, nyababkeun

Indonésia kabagi jadi sababaraha sélér bangsa nu miboga karakter nu béda-béda.

Éta ogé nu ngalantarankeun unggal sélér bangsa di Indonésia jadi miboga ciri has

séwang-séwangan dina budayana, salah sahijina nya éta budaya Sunda.

Masarakat Sunda nu mayoritas hirup di Jawa Barat geus katelah ku budayana,

salah sahijina dina widang kasenian. Masarakat Sunda miboga rupa-rupa kasenian,

salah sahijina seni sastra, saperti nu diébréhkeun ku Ajip Rosidi yén sastra téh nya

éta kasenian nu digelarkeun dina wangun basa (Rosidi, 2009, kc. 227).

Numutkeun René Wellek jeung Austin Warren, yén sastra mangrupa kagiatan

kréatif nu ngahasilkeun hiji karya seni (Wellek & Warren, 2014, kc.3). Salaku hiji

produk manusa, sastra tangtu miboga unsur pangwangunna, nu ngalantarankeun

éta sastra jadi hiji bungkeuleukan karya seni nu madeg mandiri. Saperti nu

kahirupan manusa. Salian pikeun panglipur haté atawa batin hiji jalma, sastra ogé

miboga mangpaat nu séjén. Luyu jeung konsép Horace (dina Isnendes, 2010, kc.

(5)

2

Éndah di dieu, maksudna karya sastra téh bisa méré kasenangan, kapuasan batin

pikeun nu maca. Salian ti éta karya sastra ogé mangpaat, hartina lain saukur

kagiatan heuheureuyan atawa miceunan waktu wungkul, tapi kagiatan anu daria;

mibanda tujuan; jeung oriéntasi.

Karya sastra nu kabagi jadi sababaraha wangun, aya wangun prosa, puisi,

jeung drama. Dina wangun prosa, karya sastra kabagi deui jadi sababaraha jenis,

salah sahijina nya éta novel. Novel munggaran nu aya di sastra Sunda nya éta

novel Baruang ka nu Ngarora karya Daéng Kanduruan Ardiwinata atawa D.K.

Ardiwinata, nu medal dina taun 1914 (Rosidi, 2009, kc. 103).

Minangka salah sahiji produk budaya, sastra (hususna novel) teu leupas tina

campur leungeun manusa salaku kréator-na. Kitu deui dina dunya sastra Sunda,

boh sastra heubeul, boh sastra modérn tangtu kapangaruhan ku budayana. Ku

kituna, karya sastra miboga peran penting dina dunya budaya. Numutkeun

Thomas Warton (dina Koswara, 2012, kc. 10) nétélakeun yén sastra téh gudang

adat istiadat, buku sumber sajarah peradaban, ku kituna sastra dianggap sabagé

dokumén sosial pikeun medar ihtisar sajarah sosial. Minangka salah sahiji unsur

budaya anu raket patalina jeung kahirupan sosial budaya nu ngarojong kana éta

karya sastra, salian pikeun nyumponan pangabutuh batin manusa, sastra ogé

miboga peran séjén nu kalintang penting pikeun kamajuan sélér bangsa, utamana

dina pasualan budaya.

Nilik kana kaayaan mangsa kiwari, masarakat nganggap karya sastra

utamana novel kurang penting. Masarakat nganggap yén karya sastra ngan saukur

hayalan pangarang (imajinasi) pikeun nyumponan pangabutuh batin wungkul.

Padalah di sagédéngeun éta, novel miboga bebeneran di jerona sarta miboga

ajén-inajén nu luhung. Salian ti éta, novel ogé lain ukur hasil tina implengan (hayalan)

pangarang. Leuwih ti éta, novel téh mangrupa titiron tina kahirupan nu saenyana.

Luyu jeung nu diébréhkeun ku Tamsyah (1996, kc. 171) yén novel téh nya éta

carita rékaan anu méré kesan lir enya-enya kajadian tur ukuranana panjang.

Dumasar kana éta pamadegan, tangtu salah mun nganggap novel téh ngan saukur

karya meunang ngalamun. Dina enyana meunang ngalamun, novel ogé miboga

ajén bebeneran dina kahirupan, sabab novel dijieunna ku manusa (pangarang) nu

(6)

3

novel atawa hasil karya manéhanana (pangarang) tangtu kapangaruhan ku

lingkungan sabudeureunana. Isnendes (2010, kc. 17) ngébréhkeun yén sastra

(hususna novel) téh mangrupa pakakas pikeun nuluykeun tradisi jeung révitalisasi

budaya. Hartina, novel minangka salah sahiji wangun karya sastra miboga konsép

ngawétkeun ajén-ajén tradisi jeung budaya nu aya di jerona.

Dumasar kana éta pamadegan, salian ti medar struktur pangwangunna tangtu

perlu diayakeunana panalungtikan ajén budaya nu nyangkaruk dina éta karya

sastra, sangkan masarakat bisa leuwih ngahargaan turta apal kana mangpaat karya

sastra dina harti nu jembar, nu salah sahijina salaku produk budaya nu tangtu

miboga ajén budaya nu luhung.

Dina ieu panalungtikan, baris nganalisis novel Baruang ka nu Ngarora

karangan D.K. Ardiwinata. Anapon panalungtikan saacanna nu nalungtik novel “Baruang ka nu Ngarora” téh nya éta: 1) “Babandingan Karakter Palaku Utama dina Novel Baruang ka nu Ngarora jeung Gogoda ka nu Ngarora” ku Tuti

Haryati Sri; 2) “Rarangkén Hareup dina Novel Baruang ka nu Ngarora Karya

D.K. Ardiwinata” ku Erna Lestari; 3) “Rarangkén Barung dina Novel Baruang ka

nu Ngarora Karangan D.K. Ardiwinata pikeun Bahan Pangajaran Basa Sunda di SMP” ku Nani.

Nilik kana éta judul, panalungtikan ngeunaan novel Baruang ka nu Ngarora

can aya nu maluruh ngeunaan budayana. Ku kituna, dina ieu panalungtikan,

panalungtik baris maluruh struktur pangwangunna nu mangrupa téma, fakta carita

jeung sarana carita, sarta maluruh ajén budaya aya dina novel Baruang ka nu

Ngarora. Sedengkeun judul ieu panalungtikan nya éta “Analisis Struktur jeung

Ajén Budaya dina Novel ‘Baruang ka nu Ngarora’ Karya D.K. Ardiwinata”.

1.2 Rumusan Masalah

Tina idéntifikasi masalah di luhur, sangkan leuwih jéntré ngeunaan masalah

dina ieu panalungtikan dirumuskeun saperti ieu di handap.

1) Kumaha déskripsi novel Baruang ka nu Ngarora?

2) Kumaha struktur carita tina novel Baruang ka nu Ngarora?

(7)

4

1.3 Tujuan Panalungtikan

Tujuan tina ieu panalungtikan kabagi jadi dua, nya éta tujuan umum jeung

husus.

1.3.1 Tujuan Umum

Tujuan umum tina ieu panalungtikan nya éta pikeun ngadéskripsikeun

struktur jeung ajén-ajén budaya nu aya dina karya sastra wangun novel.

1.3.2 Tujuan Husus

Tujuan husus tina ieu panalungtikan nya éta pikeun:

1) Ngadéskripsikeun carita dina novel Baruang ka nu Ngarora;

2) Maluruh sarta ngadéskripsikeun struktur novel Baruang ka nu Ngarora;

3) Maluruh sarta ngadéskripsikeun ajén budaya nu aya dina novel Baruang ka

nu Ngarora.

1.4 Mangpaat Panalungtikan

Mangpaat tina ieu panalungtikan kabagi jadi dua, nya éta mangpaat tioritis,

jeung mangpaat praktis.

1.4.1 Mangpaat Tioritis

Mangpaat tioritis tina ieu panalungtikan nya éta pikeun ngajembaran

pangaweruh ngeunaan budaya jeung sastra Sunda.

1.4.2 Mangpaat Praktis

Mangpaat praktis tina ieu panalungtikan nya éta:

1) Mangpaat pikeun panyusun nya éta pikeun nambahan élmu pangaweruh,

hususna ngeunaan ajén budaya jeung sastra;

2) Mangpaat pikeun masarakat nya éta pikeun référénsi ngeunaan ajén budaya

(8)

5

1.5 Struktur Organisasi Skripsi

BAB I mangrupa bubuka nu eusina medar kasang tukang panalungtikan, rumusan

masalah, tujuan jeung mangpaat panalungtikan, sarta sistematika panulisan skripsi.

BAB II nu eusina medar ngeunaan tiori-tiori nu ngarojong kana ieu judul

panalungtikan, sarta diwewegan ku panalugtikan saméméhna.

BAB III eusina medar ngeunaan métodologi panalungtikan nu digunakeun dina

ieu panalungtikan, nu ngawengku: sumber data, desain panalungtikan, métode

panalungtikan, wangenan operasional, instrumén sarta téknik panalungtikan.

BAB IV medar hasil panalungtikan nu eusina ngawengku déskripsi novel,

struktur carita, sarta ajén budaya nu kapanggih tina novel.

BAB V eusina medar ngeunaan kacindekan jeung rékomémdasi tina hasil analisis

(9)

BAB III

MÉTODE PANALUNGTIKAN

3.1 Desain Panalungtikan

Dina ieu panalungtikan, panalungtik maké pamarekan kualitatif. Ngaliwatan

pamarekan kualitatif bisa nyangking pamahaman sarta tafsiran nu nyosok jero tina ma’na, kanyataan sarta fakta nu rélevan. Numutkeun Moleong (dina Basrowi & Suwandi, 2008, kc. 187) yén panalungtikan kualitatif mibanda sipat déskriptif, ku

kituna data nu dikumpulkeun umumna mangrupa kekecapan atawa gambar.

Ku sabab éta, métode nu dipaké dina ieu panalungtikan nya éta métode

déskriptif. Ieu métode ngawengku rupa-rupa téhnik déskriptif, di antarana

ngajéntrékeun, nganalisis, jeung ngelompokkeun. Anapon nu didéskripsikeun dina

ieu panalungtikan nya éta deskripsi carita, struktur carita, sarta ajén budaya nu aya

dina novel Baruang ka nu Ngarora.

Salian ti métode, desain panalungtikan ogé diperlukeun dina prosés

panalungtikan. Desain panalungtikan nya éta sawangan atawa gambaran umum

ngeunaan prosés panalungtikan nu baris dilakonan. Anapon desain

panalungtikanna saperti di handap ieu:

Bagan 3.1

Desain Panalungtikan Novel Baruang ka nu Ngarora

Kacindekan Tatahar

Ngumpulkeun Data: Studi Pustaka

Ngolah Data (nganalisis)

(10)

29

3.2 Ngumpulkeun Data

3.2.1 Sumber Data

Sumber data dina panalungtikan nya éta benda atawa subjék pikeun

meunangkeun informasi atawa data. Sacara umum, sumber data bisa

diklasifikasikeun jadi tilu jenis nya éta: 1) person (jelema); 2) paper

(kertas/dokumén), jeung; 3) place (tempat) (Arikunto, 2010, kc. 172).

Sumber data dina ieu panalungtikan nya éta buku novel Baruang ka nu

Ngarora karya D.K. Ardiwinata. Ieu novel mangrupa novel Sunda munggaran nu

mimiti medal dina taun 1914. Buku nu dipaké mangrupa buku citakan taun 2013,

nu diwedalkeun ku Kiblat. Ieu buku mangrupa sumber data utama dina ieu

panalungtikan.

Gamar 3.1

Cover novel Baruang ka nu Ngarora terbitan kiblat (2013)

3.2.2 Instrumén Panalungtikan

Dina panalungtikan, tangtu diperlukeun instrumén panalungtikan pikeun

meunangkeun sumber data pikeun lumangsungna panalungtikan. Instrumén

panalungtikan nya éta alat atawa fasilitas nu dipaké ku panalungtik dina

(11)

30

Data dina ieu panalungtikan nya éta hasil analisis struktur jeung ajén budaya

dina novel Baruang ka nu Ngarora. Instrumén nu dipaké dina ieu panalungtikan

mangrupa kartu data anu fungsina pikeun nyimpen data-data nu dianalisis.

Anapon conto analisis datana, boh data unsur intrinsik, boh data ajén

budayana saperti ieu di handap:

Gambar 3.2

nya éta: (A1) kode téma; (B1) kode galur; (C1) kode palaku; (D1) kode latar; (E1)

kode sudut pandang; (F1) kode gaya basa; jeung (G1) kode suasana.

Salian maké kartu data, dina ieu panalungtikan ogé maké sistem tabél pikeun

ngumpulkeun hasil analisis unsur intrinsik sarta ajén budaya dina novel Baruang

ka nu Ngarora anu geus disimpen dina kartu data.

Tabél 3.1

Tabél unsur intrinsik novel Baruang ka nu Ngarora

No. Unsur Intrinsik Data Kode Data

(12)

31

tiori; 2) ajén ékonomi; 3) ajén éstétik; 4) ajén politik; jeung 5) ajén sosial. Salian

ti éta, ajén budaya ogé dipaluruh tina unsur-unsur budaya nu aya dina ieu novel.

Anapon datana saperti ieu di handap.

Gambar 3.3

Conto Data Analisis Unsur Budaya

Gambar 3.3 mangrupa kartu data unsur budaya. Kode nu aya dina éta kartu

data teu jauh béda jeung kartu data dina struktur jeung ajén budaya. Kode (A2)

mangrupa kode sistem réligi jeung kapercayaan, (1) nya éta nomer urut data; (38)

nya éta kode halaman; jeung (3) kode paragaraf. Anapon kode-kode unsur budaya

di antarana: (A2) sistem religi jeung upacara kapercayaan; (B2) sistem jeung

organisasi kamasarakatan; (C2) sistem pangaweruh; (D2) sistem basa; (E2)

kasenian; (F2) sistem pakasaban; sarta (G2) sistem téknologi. Hasil analisis unsur

budaya éta dikumpulkeun dina tabél ieu di handap. Kode data: A2/1/38/3

Ajén budaya nu dianalisis: Sistem réligi jeung kapercayaan

(13)

32

Tabél 3.2

Tabél unsur budaya novel Baruang ka nu Ngarora

No. Unsur Budaya Data Kode Data

Data nu dipaké dina ieu panalungtikan nya éta novel Baruang ka nu Ngarora,

citakan kadua ku pamedal Kiblat Pustaka Utama taun 2013. Dina ieu

panalungtikan, téhnik ulikan pustaka dipaké pikeun meunangkeun data atawa

informasi nu aya patalina jeung struktur novel sarta ajén budaya anu nyampak

dina novel Baruang ka nu Ngarora.

Anapon lengkah-léngkah dina ngumpulkeun data nya éta:

1) Maca sagemblengna téks novel;

2) Nyirian data anu patalina jeung struktur (unsur intrinsik novel) sarta unsur

kabudayaan;

3) Ngasupkeun data-data nu geus dicirian kana kartu data pikeun dianalisis.

3.3 Analisis Data

Numutkeun Basrowi jeung Suwandi (2008, kc. 192) analisis data téh

mangrupa usaha (prosés) milih jeung nglasifikasi data pikeun ngajawab masalah.

Pikeun ngolah data dina ieu panalungtikan, panalungtik maké téhnik analisis

deskriptif pikeun nganalisis data nu mangrupa struktur novel (unsur intrinsik)

sarta unsur kabudayaan nu aya dina novel Baruang ka nu Ngarora. Léngkah dina

(14)

33

1) Klasifikasi data (ngolom-ngolomkeun data);

2) Nganalisis data;

3) Nafsirkeun data;

4) Ngadéskripsikeun data; jeung

(15)

BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Novel nu mangrupa hasil tina cipta, rasa, jeung karsa manusa nu raket pisan

patalina jeung lingkungan sosial katut budaya nu aya disabudeureun pangarangna.

Budaya mangrupa hasil tina cipta, rasa, jeung karsa manusa nu ngawujud kana

gagasan, tindakan, sarta benda pikeun nyumponan pangabutuh hirupna. Ku kituna,

novel tangtu miboga ajén budaya nu luyu jeung lingkungan sosial budayana, ka

asup novel Baruang ka nu Ngarora karangan D.K. Ardiwinata nu mangrupa novel

Sunda munggaran. Dina ieu panalungtikan ti mimiti tatahar, ngumpulkeun data,

nganalisis data, nepi ka nyusun laporan hasilna bisa dicindekkeun saperti ieu di

handap.

Novel mangrupa salah sahiji wujud karya sastra modern nu ditulis dina

wangun lancaran (naratif) nu nyaritakeun kajadian nu aya dina kahirupan sapopoé.

Novel nu mangrupa salah sahiji karya sastra dina wangun lancaran (prosa) miboga

struktur (unsur pangwangunna) sorangan nu ngawengku téma, fakta carita (plot,

palaku, jeung latar), sarta sarana carita (sudut pandang, gaya basa, jeung suasana).

Inti carita dina novel Baruang ka nu Ngarora nya éta nyaritakeun kahirupan

rumah tangga Ujang Kusén jeung Nyi Rapiah nu diruksak ku Aom Usman. Aom

Usman nu miboga gelar ménak ngajadikeun manéhna bisa laku lampah

sangeunahna, salah sahijina nya éta nyokot pamajikan batur. Lian ti éta, ieu novel

ogé pinuh ku ajén atikan sarta papatah sangkan hirup bener.

Saperti novel-novel séjénna, ieu novel diwangun ku unsur-unsur (struktur)

saperti téma, fakta, jeung sarana carita. Téma tina ieu novel nya éta sosial, nu

nyaritakeun kaayaan sosial dina jaman kolonial Walanda, nu harita masarakat

pribumi kabagi jadi dua golongan, nya éta golongan ménak jeung cacah.

Sedengkeun fakta carita nu aya ieu novel di antarana nya éta galur, palaku,

jeung latar. Galur tina ieu novel nya éta ngagunakeun galur mérélé (maju) nu

katitén tina kajadian-kajadianna nu ngaguluyur ti mimiti Ujang Kusén jeung Nyi

Rapiah nikah, nepi ka kudu pepegatan, sarta nepi ka hirupna teu puguh. Nu jadi

(16)

83

Aom usman bisa digolongkeun kana palaku kadua nu jadi lawan tina palaku

utamana, ogé katambahan ku sababaraha palaku tambahan. Latar nu dipaké dina

ieu novel nya éta latar tempat sarta suasana Bandung dina mangsa pamaréntahan

Walanda.

Sarana carita dina ieu novel ngawengku judul, puseur panitén, gaya basa,

sarta suasana. Judul ieu novel geus jelas pisan Baruang ka nu Ngarora, nu hartina

racun pikeun nu ngarora, nu éta racun téh nu ngaruksak kana kulawargana Ujang

Kusén jeung Nyi Rapiah. Puseur panitén dina ieu novel nya éta ngagunakeun

sawangan jelema katilu nu sarwa nyaho. Gaya basa nu kapanggih dina ieu novel

aya sababaraha rupa, di antarana gaya basa personifikasi, simile, litotes, hiperbol,

jeung repetisi. Salian éta, aya ogé pakeman basa nu ngawengku babasan jeung

paribasa.

Sedengkeun ajén budaya dina ieu novel disawang tina sababaraha jenis, nya

éta: 1) ajén tiori, minangka idéntitas éta masarakat bisa katitén tina babasan jeung

paribasa nu aya dina masarakat, sarta paripolah éta masarakat; 2) ajén ékonomi,

minangka paédah (nilai guna) barang nu ngarojong pikeun nyumponan

pangabutuh hirupna nu saluyu jeung kaayaan alam sabudeureunana; 3) ajén

éstétik nu nyangkaruk dina ieu novel nu katitén tina cara ngagunakeun basa nu

murwakanti; 4) ajén politik nu timbul dina éta masarakat nu diakibatkeun ku

sistem pamaréntahan jaman harita; sarta 5) ajén sosial, minangka gambaran

kondisi masarakat nu kabagi jadi dua golongan, sarta sikep masarakat dina

campur gaul jeung masarakat nu séjén.

Ajén budaya dina ieu novel ogé katitén tina unsur-unsur budaya nu kasampak

dina ieu novel, saperti sistem kapercayaan, sistem organisasi kamasarakatan,

sistem basa, sistem pangaweruh, kasenian, sistem pakasaban, sarta sistem pakakas

jeung téknologi.

5.2 Saran

Sanggeus ngayakeun panalungtikan ngeunaan struktur jeung ajén budaya dina

novel Baruang ka nu Ngarora karangan D.K. Ardiwinata, di dieu aya sababaraha

hal atawa saran, boh saran pikeun masarakat, sakola, boh mahasiswa atawa

(17)

84

1) Masarakat

Pikeun masarakat dipiharep bisa ngarobah pola pikirna kana karya sastra

(hususna novel) yén dina novel atawa karya sastra séjénna miboga ajén

budaya, ku kituna ku cara maca karya sastra dipiharep masarakat bisa leuwih

apal kana budayana sorangan. Salian éta ieu hal bisa jadi ajang pikeun

ngamumulé sarta miara budaya sorangan sangkan masarakat Indonésia

(hususna Sunda) teu leungiteun idéntitas dirina, sabab budaya mangrupa

cicirén hiji bangsa.

2) Sakola

Pikeun sakola teu jauh béda jeung masarakat, sabab ajén budaya kudu

diwanohkeun ka budak ti leitik kénéh, sangkan jadi générasi panerus nu teu

leungiteun idéntitas bangsana sorangan.

3) Mahasiswa/Panalungtik

Pikeun mahasiswa sarta panalungtik nu séjén ulah bosen ngulik ngeunaan

budaya, hususna nu aya dina karya sastra. Sabab budaya bisa mekar luyu

jeung jaman, dina ieu panalungtikan nalungtik ngeunaan budaya nu aya dina

jaman kolonial Walanda, dina karya sastra Sunda nu séjénna tangtu miboga

ajén budaya séjénna nu luyu jeung mangsana. Sarta dipiharep bisa leuwih

ngajembaran élmu ngeunaan budaya jeung sastra, sarta dipiharep bisa