• Tidak ada hasil yang ditemukan

bila limitnya ada. Dengan penggantian x = c+ h, jika x c h 0 dan x c h turunan fungsi f di c dapat dituliskan dalam bentuk: x c

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Membagikan "bila limitnya ada. Dengan penggantian x = c+ h, jika x c h 0 dan x c h turunan fungsi f di c dapat dituliskan dalam bentuk: x c"

Copied!
34
0
0

Teks penuh

(1)
(2)

Misalkan fungsi f terdefinisi pada selang terbuka I yang memuat c.

Turunan pertama dari fungsi f di titik c ditulis f c '( ) didefinisikan sebagai:

( ) ( ) '( ) lim f x f c

f c

= ( ) ( )

'( ) lim

x c

f x f c

f c

x c

= −

bila limitnya ada.

Dengan penggantian x = + c h , jika x → ⇔ → c h 0 dan x − = c h , turunan fungsi f di c dapat dituliskan dalam bentuk:

0

( ) ( )

'( ) lim

h

f c h f c

f c

h

+ −

=

(3)

Hitunglah '(2)f jika ( )f x = 2x Jawab

( ) 2 f x = x

(i) ( ) ( )

'( ) lim

x c

f x f c

f c x c

=

2 ( 2)

( ) (2) 2 2(2) x

f x f x

2 2 2

2 ( 2)

( ) (2) 2 2(2)

'(2) lim lim lim

2 2

x x x

f x f x x

f x x

= = =

x −2 lim 22 2

= x→ = (ii)

0

( ) ( )

'( ) lim

h

f c h f c

f c h

+

=

0 0 0

0

(2 ) (2) 2(2 ) 2(2) 4 2 4

'(2) lim lim lim

lim 2

h h h

h

f h f h h

f h h h

h

+ + +

= = =

= h lim 20 2

= h→ =

(4)

• Misalkan fungsi f terdefinisi pada selang (a, c]. Turunan kiri dari fungsi f di c, ditulis f c

'

( ) didefinisikan sebagai:

'

( ) ( )

( ) lim

x c

f x f c f c

x c

= −

− atau

'

0

( ) ( )

( ) lim

h

f c h f c

f c

h

+ −

=

bila limitnya ada

• Misalkan fungsi f terdefinisi pada selang (c, b]. Turunan kanan dari fungsi f

• Misalkan fungsi f terdefinisi pada selang (c, b]. Turunan kanan dari fungsi f di c, ditulis f c

+'

( ) didefinisikan sebagai:

'

( ) ( )

( ) lim

x c

f x f c f c

+ +

x c

= −

− atau

'

0

( ) ( )

( ) lim

h

f c h f c

f c

+ +

h

+ −

=

bila limitnya ada

• Misalkan fungsi f terdefinisi pada selang terbuka I yang memuat titik c.

Fungsi f terdiferensialkan (mempunyai turunan) di titik c jika dan hanya

jika f c

'

( ) = f c

+'

( )

(5)

Selidiki apakah ; 0

( ) ; 0

x x

f x x

x x

 ≥

= =   − < mempunyai turunan di x = 0 ! Jawab

• Turunan kiri fungsi f di x = 0 adalah sebagai berikut:

'

f x ( ) − f (0) − − x 0

'

0 0 0

( ) (0) 0

(0) lim lim lim ( 1) 1

0

x x x

f x f x

f

x

x

− − −

= = = − = −

• Turunan kanan fungsi f di x = adalah sebagai berikut: 0

'

0 0 0

( ) (0) 0

(0) lim lim lim (1) 1

0

x x x

f x f x

f

+ +

x

x

− −

= = = =

' '

(0) (0) ( ) tidak mempunyai turunan di 0

f

f

+

f x x =

(6)

• Jika f mempunyai turunan di c , maka f kontinu di c.

• Jika f(x) tidak kontinu di c maka f tidak mempunyai turunan di c.

mempunyai turunan di c.

• Dengan kata lain kekontinuan adalah syarat perlu untuk keterdiferensialan.

• Artinya, Jika f kontinu di c, maka belum tentu

f diferensiabel di c. Hal ini, ditunjukkan oleh

contoh berikut.

(7)

Tunjukkan bahwa 1, 1 ( ) | 1|

1, 1

x x

f x x

x x

− ≥

= − =    − + < kontinu di x = 1

tetapi tidak diferensiabel di x = 1 Jawab :

1. Akan ditunjukkan bahwa f kontinu di x = 1

1. Akan ditunjukkan bahwa f kontinu di x = 1

• f(1) = 0

• lim ( )

1

lim (

1

1) 0

x

f x

x

x

=

− + =

1 1

lim ( ) lim 1 0

x +

f x

x +

x

=

− =

lim ( )

1

0

x

f x

=

• Jadi

lim

1

1

x

f(x) f( )

=

• Jadi ( ) | f x = x − kontinu di x = 1 1|

(8)

2. Selanjutnya selidiki apakah f(x) diferensiabel di x = 1 atau f

'

(1) = f

+'

(1) ?

'

1 1 1

( ) (1) | 1| | 0 | ( 1)

(1) lim lim lim 1

1 1 1

x x x

f x f x x

f x x x

− − − − −

= = = = −

− − −

'(1) lim f x( ) f(1) lim | x 1| | 0 | lim x 1 1.

f − − − −

= = = =

'

1 1 1

( ) (1) | 1| | 0 | 1

(1) lim lim lim 1.

1 1 1

x x x

f x f x x

f+ = + x = + x = + x =

− − −

Karena f

'

(1) ≠ f

+'

(1) maka f x ( ) | = x − 1|

tidak diferensiabel di x = 1

(9)

Periksa apakah fungsi berikut diferensiabel di titik yang diberikan

a.

2

, 1

( ) 2 3 , 1

x x

f x x x

 ≤

=  

− >

 ; x = 1

a. ( )

2 3 , 1

f xx x

− >

 ; x = 1

b.

2

, 0

( ) sin 1 , 0

x x x

f x x x

 + <

=  

+ ≥

 ; x = 0

c.

2

2

, jika 0

( ) ,0 1 ; 0 dan 1

1 , jika 1

x x

f x x x x x

x x

 ≤

=   < < = =

 + ≥



(10)

Turunan y = f x ( ) terhadap x dinotasikan dengan y atau ' '( )

f x . Notasi lain yang digunakan untuk menyatakan turunan ( )

y = f x terhadap x di antaranya dalah:

dy d , ( ),

x

,

x

( ) dy d f x D y D f x

dx dx .

Notasi dy

dx dikenal sebagai notasi Leibniz.

(11)

Turunan Fungsi Konstan

Misalkan f x( ) = , dimana k

k

adalah sembarang konsatanta Riil maka '( ) 0

f x =

0 0 0 0

( ) ( ) 0

'( ) lim lim lim lim 0 0

h h h h

f x h f x k k

f x

h

h

h

+ − −

= = = = =

Contoh Contoh

Tentukan turunan pertama dari fungsi berikut:

a. f x = ( ) 2 b.

f x = ( ) 15

c.

f x = ( ) 22

Jawab

a.

f x ( ) = ⇒ 2 f x '( ) = 0

b.

f x ( ) 15 = ⇒ f x '( ) = 0

c. f x( ) = 22 ⇒ f x'( ) = 0

(12)

Turunan Fungsi Pangkat Bilangan Riil

Misalkan

f x ( ) = kx

n

dimana , k n

maka

f x '( ) = ( nk x )

n1 Contoh

Tentukan turunan dari fungsi berikut:

a.

f x ( ) = 2 x

3 b.

f x ( ) 15 = x

3 c.

f x ( ) = 5 x

14 Jawab

a.

f x ( ) = 2 x

3

f x '( ) = (3)(2) x

3 1

= 6 x

2

b.

f x ( ) 15 = x

3

f x '( ) = − ( 3)(15) x

− −3 1

= − 45 x

4

c. 14

1

1 14

5

34

( ) 5 '( ) (5)

4 4

f x = xf x =     x

= x

 

(13)

Turunan Kelipatan Fungsi

Misalkan f x ( ) = k u x [ ( ) ]

n

dimana u x merupakan ( ) fungsi dari x maka f x '( ) = ( )( ) ( ) n k u x [ ]

n1

u x '( )

Contoh

Tentukan turunan pertama dari fungsi berikut:

a. f x ( ) = 2(3 x − 4)

3

b. f x ( ) 15(4 = x + 1)

3

(14)

a. f x ( ) = 2(3 x − 4)

3

3 1 2

2

'( ) (3)(2)(3 4) (3 4)' 6(3 4) (3)

18(3 4)

f x x x

x x

= −

= −

= −

2

18(3 = x − 4) b. f x ( ) 15(4 = x + 1)

3

3 1 4

4

'( ) ( 3)(15)(4 1) (4 1)' ( 45)(4 1) (4)

180(4 1)

f x x x

x x

− −

= − + +

= − +

= − +

(15)

Turunan fungsi trogonometri didefinisikan sebagai berikut:

(i) f x ( ) = sin xf x '( ) = cos x

(ii) f x ( ) = sin( ( )) u xf x '( ) = cos x u x ⋅ '( ) (iii) f x ( ) = cos xf x '( ) = − sin x

(iii) f x ( ) = cos xf x '( ) = − sin x

(iv) f x ( ) = cos( ( )) u xf x '( ) = − sin x u x ⋅ '( ) (v) f x ( ) = tan xf x '( ) = sec

2

x

(vi) f x ( ) = tan( ( )) u xf x '( ) = sec ( ( ))

2

u xu x '( )

(16)

Tentukan rumus fungsi berikut:

a. f x ( ) = sin(5 ) x

b. f x ( ) = sin( x 2 + 2 ) x c. f x ( ) = cos( 1 5 x )

d. f x ( ) = cos(2 x 3x 2 + 4 ) x e. f x ( ) = tan(2 ) x

f. f x ( ) = tan( x 3 − 3 ) x 2

(17)

a. f x ( ) = sin(5 ) x

'( ) cos(5 ) (5 ) ' cos 5 5 5 cos(5 )

f x = xx = x ⋅ = x

b. f x ( ) = sin( x

2

+ 2 ) x

2 2

'( ) cos( 2 ) ( 2 ) ' f x = x

2

+ xx

2

+ x

2

2

'( ) cos( 2 ) ( 2 ) ' cos( 2 ) (2 2) (2 2) cos( 2 )

f x x x x x

x x x

x x x

= + ⋅ +

= + ⋅ +

= + +

c. f x ( ) = cos( 1 5 x )

1 1 1 1 1 1

'( ) sin( 5 ) ( 5 ) ' sin( 5 ) ( 5 ) 5 sin( 5 )

f x = − xx == − x ⋅ = − x

(18)

d. f x( ) = cos(2x3x2 + 4 )x

3 2 3 2

3 2 2

2 3 2

'( ) sin(2 4 ) (2 4 )'

sin(2 4 ) (6 2 4)

(6 2 4)sin(2 4 )

f x x x x x x x

x x x x x

x x x x x

= − − + ⋅ − +

= − − + ⋅ − +

= − − + − +

e. f x( ) = tan(2 )x e. f x( ) = tan(2 )x

2 2

2

'( ) sec (2 ) (2 )' sec (2 ) 2 2 sec (2 )

f x x x

x x

= ⋅

= ⋅

=

f. f x( ) = tan(x3 −3 )x2

2 3 2 3 2

2 3 2 2

2 2 3 2

'( ) sec ( 3 ) ( 3 )'

sec ( 3 ) (3 6 ) (3 6 )sec ( 3 )

f x x x x x

x x x x

x x x x

= − ⋅ −

= − ⋅ −

= − −

(19)

Turunan Jumlah, Selisih, Hasil Kali, dan Hasil Bagi Dua Fungsi

Misalkan fungsi f dan g terdifersensialkan pada selang I maka fungsi , , , f ( ( ) 0)

f + g fg fg g g x ≠ terdiferensialkan pada selang I dengan aturan sebagai berikut:

sebagai berikut:

a. ( f + g )'( ) x = f x '( ) + g x '( ) b. ( fg )'( ) x = f x '( ) − g x '( )

c. ( )'( ) fg x = f x g x '( ) ( ) + f x g x ( ) '( ) d.

'

2

'( ) ( ) ( ) '( )

( ) ( ( ))

f f x g x f x g x

g x g x

  −

  =

 

a. ( u + v )' = + u ' v ' b. ( uv )' = − u ' v ' c. ( )' uv = u v ' + uv ' d.

'

2

' '

u u v uv

v v

  = −

   

(20)

Contoh

Tentukan turunan dari fungsi berikut ini!

a. f x( ) = 2 (x x3 +5)5 b.

4 3

( ) 5

(2 1) f x x

= x

Jawab

Jawab

a. f x( ) = 2 (x x3 +5)5

Misalkan u = 2x3 dan v = (x +5)5 ' 6 2

u = x dan v' = 5(x + 5)4

2 5 3 4

2 5 3 4

( )' ' '

(6 )( 5) (2 )(5( 5) ) 6 ( 5) 10 ( 5)

uv u v uv

x x x x

x x x x

= +

= + + +

= + + +

2 5 3 4

'( ) 6 ( 5) 10 ( 5) f x = x x + + x x +

(21)

b.

4 3

( ) 5

(2 1) f x x

= x

Misalkanu = 5x4 dan v = (2x −1)3 ' 20 3

u = x dan v' = 6(2x −1)2

' ' '

u u vuv

 

( )

'

2

3 3 4 2

3 2

3 3 4 2

6

' '

(20 )(2 1) 5 (6(2 1) )

(2 1)

20 (2 1) 30 (2 1)

(2 1) u u v uv

v v

x x x x

x

x x x x

x

  = −

  

− − −

=

− − −

= −

3 3 4 2

6

20 (2 1) 30 (2 1)

'( ) (2 1)

x x x x

f x x

− − −

= −

(22)

Misalkan y = f u ( ) dan u = g x ( ) . JIka fungsi g mempunyai turunan di x dan fungsi f mempunyai turunan di u, turunan fungsi komposisi

[ ]

( )( ) ( )

y = f o g x = f g x ditentukan sebagai berikut:

[ ]

( )'( ) ' ( ) '( ) atau dy dy du f g x f g x g x

dx du dx

= ⋅ = ⋅

o dx du dx

Jika y = f(u ) , u = g(v), dan v = h(x) maka : dy dy du dv dx = du dv dx ⋅ ⋅

Contoh

Tentukan turunan fungsi berikut ini dengan menggunakan aturan rantai!

a. y = (3x + 5)5

b. y = (2x4 + 3x3 − 4 x2 +1)3

c. y = 2 x2 − 4 x + 1 d.

4 3

sin(2 3 )

y = x + x

(23)

a. y = (3 x + 5)

5

5 4

dy 5

y u u

= ⇒ du = dan 3 5 du 3

u x

= + ⇒ dx = dy dy du

4 4

4

5 3 15

15(3 5) dy dy du dx du dx

u u

x

= ⋅

= ⋅

=

= +

(24)

b. y = (2 x

4

+ 3 x

3

− 4 x

2

+ 1)

3

3 2

dy 3

y u u

= ⇒ du =

4 3 2 3 2

2 3 4 1 du 8 9 8

u = 2 x

4

+ 3 x

3

− 4 x

2

+ ⇒ 1 du = 8 x

3

+ 9 x

2

− 8 x

u x x x x x x

= + − + ⇒ dx = + −

2 3 2

3 2 2

3 2 4 3 2 2

3 (8 9 8 ) (24 27 24 )

(24 27 24 )(2 3 4 1)

dy dy du dx du dx

u x x x

x x x u

x x x x x x

= ⋅

= ⋅ + −

= + −

= + − + − +

(25)

c. y = 2 x

2

4 x + 1

1 1

2

1

2

1

2 2

y u u dy u

du u

= = ⇒ = =

2

2

4 1 du 4 4

u x x x

= − + ⇒ dx = −

dy dy du

2

2

1 (4 4)

2

4( 1)

2 2 4 1

2( 1)

2 4 1

dy dy du dx du dx

u x

x

x x

x

x x

= ⋅

= ⋅ −

= −

− +

= −

− +

(26)

d.

y = sin(2 x

4

+ 3 ) x

3

sin dy cos

y u u

= ⇒ du =

dan

2

4

3

3

du 8

3

27

2

u x x x x

= + ⇒ dx = +

dy dy du dx = du dx

3 2

4 3 3 2

sin (8 27 )

sin(2 3 )(8 27 ) dx du dx

u x x

x x x x

= ⋅ +

= + +

(27)

Turunan kedua diperoleh dengan menurunkan turunan pertama yang sudah diperoleh. Dengan cara yang serupa kita akan peroleh turunan berikutnya, yang kita kenal dengan turunan tingkat tinggi.

Jika y = f x( ) maka

• Turunan pertama : ' dy df '( )

y f x

dx dx

= = =

2 2

d y d f

= = =

• Turunan kedua : '' d y22 d f22 ''( )

y f x

dx dx

= = =

• Turunan ketiga : '' ' d y33 d f33 '''( )

y f x

dx dx

= = =

• Turunan keempat : (4 ) d y44 d f44 (4)( )

y f x

dx dx

= = =

. .

. .

. .

• Turunan ke-n : ( ) ( )( )

n n

n n

n n

d y d f

y f x

dx dx

= = =

(28)

Tentukan turunan pertama, kedua, ketiga, dan keempat dari fungsi berikut ini!

a. y = 2 x

6

+ 5 x

3

b. y = sin x

Jawab:

Jawab:

a. y = 2 x

6

+ 5 x

3

5 2

4 3

(4) 2

' 12 15

'' 60 30

''' 240 30 720

y x x

y x x

y x

y x

= +

= +

= +

=

b. y = sin x

( 4 )

' cos '' sin ''' cos

sin

y x

y x

y x

y x

=

= −

= −

=

(29)

1. Tentukan dy

dx jika:

a. y = −2x3 + 4x2 − + x 5 b. y = 4x3 2x2 + x1

c. y = (2x2 3 )(x x4 3x3 + x)

2 2 1

1

x x

y x

= − +

d. 1 sin

cos y x

x

=

2. Dengan menggunakan aturan rantai tentukan turunan pertama dy

 dari:

2. Dengan menggunakan aturan rantai tentukan turunan pertama dy dx

dari:

a. y =

(

2x 3

)

10

b. y = x2 3x + 1 c.

1 2

1 y x

x

 + 

=  −  d. y = sin3 x

e. y = cos 4

(

x2 x

)

f. y = sin 32

(

x2 2x

)

(30)

Soal Latihan Pilihan Ganda Bab : Turunan

1. Diketahui 1 ( )

f x = , '(3) ....x f = a. 1

9 b. 1

9

d. 1

6

e. Tidak ada jawab yang benar 9

c. 1 6

2. Turunan pertama dari 2 12

y = −x x adalah ….

a. 22 13

y x x

′ = +

b. 22 23 y′ = x + x c. 22 13

y x x

′ =

d. 22 23

y x x

′ = +

e. 22 23 y′ = x x

(31)

3. Misalkan

y =(x2 +2)(x3 +1)

. Turunan pertama dari

y

adalah ….

a. y ′ = 5 x

4

+ 6 x

2

+ 2 x b. y ′ = 5 x

4

+ 3 x

2

+ 1 c. y ′ = 5 x

4

+ 2 x + 2

d. y ′ = 5 x

4

+ 6 x

2

+ 2 e. y ′ = 5 x

4

+ 6 x + 2

dy x − 1

4. Nilai dy

dx dari 1

1 y x

x

= −

+ adalah ….

a. 2

2

( 1) dy

dx = x +

b. 1

2

( 1) dy

dx = x +

c. 2 2

2

( 1) dy x dx x

= +

+

d. 2

2

( 1)

dy x

dx = x +

e. 2 1

2

( 1) dy x dx x

= −

+

(32)

5. Turunan kedua dari y = (4x+7)10 adalah ….

a. y′′ = (160x+280)8 b. y′′ =1440(4x+7)8 c. y′′ = 40(4x+7)8

d. y′′ = 360(4x+7)8

e. y′′ =1440(160x+ 280)8

1 d y3

6. Jika 1 y 3

= x

− , berapakah nilai dari

3 3

d y

dy ….

a. 1 4

(x 3)

b. 2 4

(x −3)

c. 2 4

(x 3)

d. 6 4

(x −3)

e. 6 4

(x 3)

(33)

7. Turunan ketiga dari y =sin(3 )x adalah ….

a. y′′′ = −27 cos(3 )x b. y′′′ = −9sin(3 )x c. y′′′ = −27sin(3 )x

d. y′′′ = −9 cos(3 )x e. y′′′ = 27 cos(3 )x c. y′′′ = −27sin(3 )x

8. Misalkan

2 jika 1

( ) 2 1 jika 1

x x

f x x x

 ≤

=  − > , nilai dari f ′(1) adalah ….

a. 0 b. 3 c. 1

d. 2

e. tidak ada

(34)

9. Nilai a, b, dan c dari g x( ) = ax2 + bx + c bila g(1) = 5, g’(1) =3 dan g’’(1)=- 4 adalah ….

a. a = -2 , b = 4, c = 0 b. a = -2 , b = 0, c = 2 c. a = -2 , b = - 7, c = 0 d. a = 2 , b = 7, c = 0 e. a = -2 , b = 7, c = 0 e. a = -2 , b = 7, c = 0 10. Diketahui

2 3 , 1

( )

1 2 , 1

x x x

f x

x x

 − + <

= 

+ ≥

 pernyataan berikut yang benar adalah

….

a. f x differensiabel di ( ) x =1 dan f '(1) = 1 b. f x( ) differensiabel di x =1 dan f '(1) = − 1 c. f x tidak differensiabel di ( ) x =1

d. f x( ) tidak differensiabel di x = −1 e. Tidak ada jawab yang benar

Referensi

Dokumen terkait

(Hal ini memang cukup bera- lasan, khususnya jika kedua hampiran terakhir saling berdekatan.) Sebagai ganti menghitung nilai turunan fungsi (yang tidak lain adalah gradien

Artikel ini membahas pendekatan baru untuk aproksimasi fungsi menggunakan estimasi turunan kedua dari deret Taylor yang diperoleh dengan memodifikasi deret Taylor dalam tiga cara

Sama halnya seperti pada uraian deret Taylor, fungsi-fungsi periodik yang rumit dapat dianalisis secara sederhana dengan periodik yang rumit dapat dianalisis secara sederhana

Pada persamaan garis singgung, gradien adalah tangen sudut garis tersebut dengan sumbu x positif sama dengan nilai turunan pertama fungsi di titik singgungnya.. Dari gambar

Luas daerah yang diarsir pada gambar akan mencapai maksimum jika koordinat titik M adalah …... Suatu pekerjaan dapat diselesaikan dalam x hari dengan biaya ( 4x – 160 + )