TATA KRUNA SAJERONING WIDYA KAWI SASTRA DRUEN
MAHASISIA JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA BALI UNDIKSHA
EDISI JUNI 2012
I. A. P. Asti Pratiwi
1,
I W. G. Wisnu
1, S. A. P. Sriasih
2Jurusan Pendidikan Bahasa Bali
Universitas Pendidikan Ganesha
Singaraja, Indonesia
e-mail:
{dayu.astipratiwi@gmail.com, wisnukawiswara@yahoo.com,
sap.sriasih@yahoo.com}@undiksha.ac.id
Kuub
Tetilik puniki matetujon nlatarang indik (1) tata kruna sane wenten ring Widya Kawi
Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012
miwah (2) kaiwangan tata kruna sajeroning Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Jejering tetilik inggih punika Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Tetilik puniki nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif. Tetilikan puniki nganggen kalih kramaning mupulang data inggih punika, kramaning
dokumentasi miwah kramaning sadu wicara. Data tureksa sane kanggen minakadi: (1) identifikasi data, (2) klasifikasi data, (3) reduksi data, (4) pangwedar data, (5) interpretasi data, miwah (6) panyutetan. Pikolih ring tetilik puniki marupa (1) tata kruna
basa Bali ring WKS akehnyane 3.440 kruna minakadi: kruna lingga 2.047 kruna, kruna tiron 1.229 kruna, kruna dwi lingga 137 kruna, miwah kruna satma 27 kruna. Tiosan ring punika, persentase campur kode sane kapolihang 17%. (2) Persentase kaiwangan tata kruna kapolihang 12%, minakadi: kruna lingga persentase 7%, kruna tiron persentase 19%, kruna dwi lingga persentase 39%, miwah kruna satma persentase 0%.
Kruna jejaton : tata kruna, kaiwangan tata kruna, tabloid. Abstrak
Penelitian ini bertujuan mendeskripsikan (1) morfologi dalam Widya Kawi Sastra Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012 dan (2) kesalahan morfologi dalam Widya Kawi Sastra Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Subjek penelitian ini adalah Widya Kawi Sastra Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Penelitian ini menggunakan rancangan penelitian deskriptif kualitatif. Penelitian ini menggunakan dua metode pengumpulan data yaitu, metode dokumentasi dan metode wawancara. Metode analisis data yang digunakan yaitu: (1) identifikasi data, (2) klasifikasi data, (3) reduksi data, (4) deskripsi data, (5) interpretasi data, dan (6) penyimpulan. Hasil yang diperoleh dari penelitian ini adalah (1) morfologi bahasa Bali dalam WKS berjumlah 3.440 kata yaitu, kata dasar 2.047, kata jadian 1.229, kata ulang 137, dan kata majemuk 27. Persentase campur kode yang didapatkan 17%. (2) Persentase kesalahan morfologi yang didapatkan 12 %, yaitu: persentase kata dasar 6%, persentase kata jadian 19%, persentase kata ulang 39%, dan persentase kata majemuk 0%.
Abstract
This research purposed to describe (1) morphology which there in student’s Widya Kawi
Sastra Balinese Education Department UNDIKSHA Edition of June 2012 and (2) the
error of morphology from Widya Kawi Sastra Balinese Education Department UNDIKSHA Edition of June 2012. The subject of this research was Widya Kawi Sastra for students in Balinese Education Department UNDIKSHA Edition of June 2012. This research used descriptive qualitative design. This research used two method in collecting the data such as, (1) documentation method and (3) interview method. The method of data analysis are, (1) identification of data, (2) classification of data, (3) data reduction, (4) description of data, (5) interpretation of data, and (6) inference. The results of this research are (1) morphology in Bali language which are in WKS there 3.440 words such as, there 2.047 words of root, 1.229 words of derivative, 137 words of repeat word, 27 words of compound word. Besides it, the percentage of code-mixing obtained 17%. (2) The percentage of morphology error obtained 12% that are: the percentage of root is 6%, the percentage of derivative is 19%, the percentage of repeat words is 39%, and the percentage of compound words is 0%.
Keywords : morphology, error of morphology, tabloid
.
PURWAKAMedia massa madue kawigunan sane
pinih utama ring sajeroning ngicen utawi ngwedarang gatra miwah nyobyahang panampen krama indik pikobet (Pastika, 2013). Kawentenan media massa puniki pinih mawiguna majeng ring para krama. Wigunan media massa pinaka (1) genah mabligbagan indik pikobet para krama, (2) nincapang kaweruhan krama, (3) srana
ngwedarang panampen majeng
pemerintah, (4) srana ngwedarang awig-awig sane wenten ring krama, miwah (5) nglimbakang rasa mangda meled ngwacen.
Media massa kapalih dados kalih wangun,
inggih punika media cetak miwah media
elektronik (Pastika, 2013: 9). Media cetak
prasida kajantenang marupa surat kabar,
tabloid, majalah, miwah sakancan sane
kacetak antuk kertas. Media elektronik
prasida kajantenang marupa internet,
televisi, miwah radio. Majalaran antuk
panlataran ring ajeng, media massa dahat mawiguna pisan ring kauripan.
Kawigunan media massa sane
kawedarang ring ajeng punika taler
mawiguna majeng pelestarian budaya Bali sane setata kauratiang majeng krama Bali.
Bali kasub indik budayanyane. Aab
globalisasi sakadi mangkin sampun akeh
nganggen teknologi ring sarahina-rahina. Dadosnyane, krama samian mautsaha ngrajegang budaya Bali madasar antuk
panglimbakan teknologi sane wenten
sajeroning pelestarian budaya Bali.
Teknologi, cutetnyane media massa sane
kanggen nguningayang panglimbakan
budaya Bali. Panglimbakan media massa
pinaka utsaha anggen ngimbangang
kawentenan budaya asing sane ngranjing ring Bali. Kawentenan kadi asapunika,
media massa pinih mawiguna pisan anggen
nguningayang budaya-budaya lokal sakadi acara festival budaya ring Bali. Indike punika pinaka utsaha anggen ngrajegang Bali mangda sayan ajeg miwah lestari.
Mawit saking media massa, para krama prasida dangan ngamolihang
gatra-gatra sane wenten ring kauripan.
Pantaraning wartawan (jurnalis) miwah
media massa madue paiketan pinih raket
pisan (Setiati, 2005: 85). Swadarma
wartawan (jurnalis) inggih punika nureksain
basa miwah daging saking media massa. Basa ring sajeroning media massa pinaka
jiwa (ketahnyane antuk media cetak).
Yening nenten nganggen basa, media
massa cetak nenten madue suksmannyane
(William dkk, 2004: 331). Panglimbakan
media massa sane mabasa Bali kantos
mangkin marupa sakadi: Bali Post (surat
kabar), Widya Kawi Sastra (tabloid),
Buratwangi, Canang Sari, Bali Orti
(majalah), Blogspot Nyawan Silih Sinunggil
Gumatat-gumitit sane Ngwantu Para Sekar
(internet), Bali TV ring acara Lila Cita,
Darma Wacana, miwah Dedalu (televisi),
RRI Singaraja 105.4 ring acara Lila Cita,
Sudang Lepet Jukut Undis/SLJU, Gatra Sore, miwah Gending Bali (radio). Saking
panglimbakan sakancan media massa
punika prasida ngicen kawigunan
sajeroning nglestariang basa, sastra, miwah budaya Bali. Sakadi sane kauningin, basa miwah sastra pinaka cihna budaya Bali. Ngelestarian budaya ring Bali mapaiketan sareng basa miwah sastra Bali.
Sajeroning sesuratan media massa patut nguratiang uger-uger tata kruna cutetnyane tata kruna basa Bali. Yening sang pangwacen kresep antuk gatra sane kawedarang, pastika wartawan (jurnalis) urati sajeroning ngwigunayang tata kruna basa Bali. Sakancan media massa pastika nganggen tata kruna sajeroning nlatarang daging soang-soang gatra.
Kautamaang tata kruna basa Bali sane kanggen ring media massa prasida kakantenang ring Widya Kawi Sastra.
Widya Kawi Sastra inggih punika tabloid
sane ngranjing ring sajeroning media
massa cetak. Tabloid puniki sampun medal
kantos 4 edisi, inggih punika Edisi Juni 2011, Edisi Desember 2011, Edisi Juni 2012, miwah Edisi Desember 2013. Saking 4 edisi sane wenten, Widya Kawi Sastra
Druen Mahasisia Jurusan Pendidikan
Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012 kanggen ring sajeroning panilikan puniki santukan nyutetang pikobet pinih akeh. Pikobet punika indik ngwigunayang tata kruna ring sesuratan Latin basa Bali. Panilikan puniki pinaka jalaran utsaha sareng-sareng nincapang tur mikukuhang tata cara nganggen tata kruna basa Bali sane patut ring sajeroning tabloid.
Tetilikan puniki nenten ja tetilikan
sane kapertama. Wenten
makudang-kudang panilikan sane asoroh sadurung
panilikan puniki jagi kalaksanayang.
Saputra (2012) nilikin indik Analisis
Kesalahn Membaca Prefik dalam Membaca Wacana Bahasa Bali Siswa Kelas XI B AK SMK Negeri 1 Singaraja. Pikolih tetilikan
puniki nyantenang kawagedan ngwacen
prefik sajeroning wacana basa Bali sisia
kelas XI B AK SMK 1 Singaraja becik. Prayuda (2013) nilikin indik Analaisis
Kesalahan Penulisan Prefik sajeroning makarya karangan narasi Bahasa Bali Siswa Kelas XI IPB di SMA Negeri 2 Singaraja. Pikolih tetilikan puniki
nyantenang kawagedan nyurat prefik
sajeroning makarya karangan narasi basa
Bali sisia kelas XI IPB di SMA Negeri 2 Singaraja kirang becik. Dewi (2013) nilikin indik Bahasa Perempuan pada Majalah
Femina dan Sekar. Pikolih tetilikan puniki
nyantenang basa anak istri ring sajeroning
majalah Femina miwah Sekar akeh kapolihang marupa frasa (nominal miwah
ajektival). Meriati (2015) nilikin indik
Seseleh Widya Kawi Sastra Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi IV Warsa 2013 manut ring EYD Bahasa Bali. Pikolih tetilikan puniki nyantenang
akeh wenten kaiwangan sesuratan EYD sajeroning Widya Kawi Sastra Edisi IV
warsa 2013. Panilikan asoroh sane
kawedarang ring ajeng, ngunggahang indik tata kruna cutetnyane kruna tiron (prefik) miwah media massa. Wenten sane nilikin indik kruna tiron sane panandangnyane nenten ring media massa. Wenten taler
nilikin indik media massa sane
jejeringnyane nenten nganggen kruna tiron (prefik). Dadosnyane, durung wenten sane nilikin indik tata kruna sajeroning media
massa.
Majalaran antuk kawigunan,
pelestarian budaya, panglimbakan, miwah panilikan asoroh ngeninin indik media
massa mabasa Bali sane katlatarang ring
ajeng, jagi kamargiang tetilikan indik Tata
Kruna sajeroning Widya Kawi Sastra Druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Tetilik puniki
kalaksanayang santukan durung wenten sane nilikin indik tata kruna sajeroning
tabloid. Tetilik puniki nelebang indik tata
kruna miwah kaiwangannyane sajeroning
Widya Kawi Sastra Druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012 cutetnyane ring
sesuratan Latin basa Bali. Tetilikan indik
tabloid puniki patut kalaksanayang anggen
jalaran nglestariang budaya Bali
utamannyane anggen nglimbakang teori indik tabloid. Lianan punika, mangda para yowana, ketahnyane tim redaksi, uning indik tata kruna sane kanggen ring tabloid.
Mapaiketan saking kawentenan ring ajeng, kapolihang kalih pikobet minakadi: (1) Sapunapi tata kruna sane wenten ring
Widya Kawi Sastra druen Mahasisia
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali
UNDIKSHA Edisi Juni 2012? (2) Sapunapi kaiwangan tata kruna sajeroning Widya
Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan
Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012?
Tetilik puniki matetujon (1) Mangda kauningin wangun tata kruna sane wenten ring Widya Kawi Sastra druen Mahasisia
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali
UNDIKSHA Edisi Juni 2012. (2) Mangda kauningin kaiwangan wangun tata kruna sajeroning Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012.
Sepat siku-siku sane jagi kacutetang
sumangdaning dados panuntun rikala
ngmargiang tetilikan puniki. Sepat siku-siku sane kanggen tetimbangan ring tetilik puniki minakadi, (1) teori struktur, (2) teori wacana, (3) teori media massa, (4) teori wangun tata kruna, (5) campur kode, miwah (6) tetilikan asoroh.
Struktur (Linguistik Mikro) inggih
punika widya sane malajahin indik
sakancan soroh basa (Gordon, 2006: 12). Soroh Struktur (Linguistik Mikro) sane ngranjing sajeroning tetilikan puniki inggih
punika morfologi. Antara (2011: 2)
nlatarang morfologi inggih punika widya basa malajahin indik wangun kruna-kruna.
Wacana inggih punika pupulan utawi rangkepan lengkara sane mapaiketan tur malelintihan (Eriyanto, 2001: 2), panampen sane pateh indik wacana, wacana inggih
punika pupulan utawi rangkepan
makudang-kudang kruna sane dados
lengkara sane madue lelintihan pepaosan sane pasti (Suwarna, 2012: 3). Saking kalih panampen sujana ring ajeng, prasida kacutetang suksman wacana, inggih punika
pupulan utawi rangkepan
makudang-kudang lengkara sane mapaiketan tur madue lelintihan pepaosan sane pasti. Saking kalih panampen sujana ring ajeng,
prasida kacutetang suksman wacana,
inggih punika pupulan utawi rangkepan
makudang-kudang lengkara sane
mapaiketan tur madue lelintihan pepaosan sane pasti. Manut Suwarna (2012: 3) wacana kapalih dados limang soroh inggih punika deskripsi, narasi, argumentasi,
eksposisi, miwah persuasi.
William, dkk (2004: 30) nlatarang, kruna media massa mawit saking kruna
medium miwah massa. William, dkk (2004:
34) nlatarang panglimbakan media massa
puniki kapalih dados kalih minakadi: media
massa cetak miwah media massa elektronik. Media massa cetak inggih
punika media massa sane kacetak
nganggen piranti cetak sadurung
ngwedarang gatra. Imbanyane: surat kabar,
majalah, tabloid, miwah sane lianan. Media massa elektronik inggih punika media massa sane nganggen jasa listrik sadurung
ngwedarang gatrannyane. Media massa punika nenten prasida kanggen yening nenten wenten jasa listrik sakadi: radio,
film, internet, miwah televisi. Setiati (2005:
68) nlatarang media massa madue
kawigunan inggih punika mupulang gatra, nyurat gatra, nureksain, miwah ngwedarang gatra majeng sang pangwacen. Media
massa miwah wartawan (jurnalis) setata
eling ring sesana majeng kasujatian gatra. Syamsul (2006: 21) nlatarang sajeroning ngwedarang gatra, kasaratang nganggen akeh pawiwit mangda para pangwacen nenten sengsaya sareng gatra sane kawedarang ring media massa. Malarapan
antuk bebaosan ring ajeng, prasida
kacingak media massa nenten lempas sareng wartawan (jurnalis) (Djuroto, 2006: 29). Setiati (2005: 25) nlatarang, nenten wenten teori sane ngranayang jadma waged ring sajeroning nyurat. Pateh
tekening makekawin, jadma prasida
kasengguh pradnya makekawin santukan teleb muruk makekawin. Dadosnyane, kawagedan nyurat taler prasida kapolihang yening teleb ngwacen buku, majalah, surat
kabar miwah mirengang gatra ring televisi
utawi radio.
Nikanaya (2006: 6-37) nlatarang,
nganutin wangunnyane kruna kapalih
dados petang soroh inggih punika kruna lingga, kruna tiron, kruna dwi lingga, miwah kruna satma. Kruna lingga inggih punika kruna sane durung polih wewehan. Kruna lingga puniki kapalih dados kalih nganutin kecap/wanda miwah wewangsan kruna.
Kruna lingga nganutin kecap/wanda
marupa: akecap, kalih kecap, tigang kecap, petang kecap, miwah limang kecap. Kruna lingga nganutin wewangsan kruna marupa: kruna aran, kruna kria, kruna kahanan, kruna wilangan, kruna pangarep, kruna panyambung, kruna pangentos, kruna
pakeengan, kruna adverbial, kruna pitaken, kruna panunjuk, miwah kruna fatis.
Kruna tiron inggih punika kruna sane sampun polih wewehan (afiks). Wewehan punika luire pangater (prefiks), seselan (infiks), pangiring (sufiks), miwah gabungan wewehan (konfiks). Pangater basa Bali luire
N- (anusuara) ma-, ka-, sa-, pa-, pi-, a-, pra-, pari-pra-, pati-pra-, maka-pra-, saka-pra-, kuma-. Seselan
basa Bali luire: -in-, -um-, -el-, miwah -er-. Pangiring ring basa Bali luire: -ang, -in, -an,
-a, -n, -ng, -e, -ne. Gabungan wewehan ring
basa Baline wenten patpat, inggih punika
pa-an, ma-an, ka-an, miwah bra-an.
Kruna dwi lingga inggih punika kruna lingga sane kapingkalihang. Kruna dwi lingga kabinayang dados petang soroh inggih punika: kruna dwi sama lingga, kruna dwi samatra lingga, kruna dwi purwa, kruna dwi wesana, miwah kruna dwi lingga maweweh.
Kruna satma inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sane suksmanipun tungga. Kruna satma wenten kalih soroh inggih punika nganutin wewehan utawi wangun kruna miwah nganutin paiketan pantaraning wangun kruna. kruna satma nganutin wewehan utawi wangun kruna marupa: Kruna satma tan paweweh, Kruna satma mawewehan, miwah Kruna satma nganggen wangun tawah (unik). Kruna
satma nganutin paiketan pantaraning
wangun kruna marupa: kruna satma pepadan (setara), miwah kruna satma tan pepadan (tidak setara).
Campur kode wantah ngranjingnyane
wangun basa lian sane marupa kruna, kruna satma, miwah klausa ring siki basa.
Campur kode kapalih dados tigang soroh
manut pawiwit basa sane kaambil (Jendra, 1991: 132) inggih punika: (1) campur kode ka tengah (campur kode ke dalam), (2)
Campur kode ka sisi (campur kode ke luar),
miwah (3) Campur kode cecampuhan (campuran). Campur kode ka tengah (campur kode ke dalam) inggih punika campur kode sane ngranjingang basa sane kantun asoroh (serumpun). Imbanyane sakadi campur kode ring bebaosan basa Bali sane madaging wangun-wangun basa Indonesia utawi wangun basa daerah lianan sakadi basa Jawa, basa Sunda, miwah basa daerah lianan.
Campur kode ka sisi (campur kode ke luar) inggih punika campur kode sane
ngranjingang basa sane nenten asoroh (serumpun). Imbanyane sakadi campur
kode ring bebaosan basa Bali madaging
basa Inggris, Belanda, Arab, Sansekerta, miwah sane lianan. Utawi bebaosan basa Indonesia sane madaging basa saking dura negara.
Campur kode cecampuhan
(campuran) wantah campur kode sane ngranjingang wangun-wangun basa sane asoroh (serumpun) miwah basa sane nenten asoroh (serumpun). Imbanyane
sakadi bebaosan basa Bali sane
ngranjingang basa Indonesia miwah basa saking dura negara ring bebaosan.
Tetilikan asoroh pinaka tetimbang sajeroning nglaksanayang panilikan. I Putu Gede Agus Saputra (2012) saking Fakultas Bahasa miwah Seni Universitas Pendidikan Ganesha, Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, Singaraja, nilikin indik Analisis Kesalahn
Membaca Prefik dalam Membaca Wacana Bahasa Bali Siswa Kelas XI B AK SMK Negeri 1 Singaraja. Pikolih tetilikan puniki
nyantenang kawagedan ngwacdn prefik sajeroning wacana basa Bali sisia kelas XI B AK SMK 1 Singaraja becik. Prayuda (2013) saking Fakultas Bahasa miwah Seni Universitas Pendidikan Ganesha, Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, Singaraja, nilikin indik Analaisis Kesalahan Penulisan Prefik
sajeroning makarya karangan narasi Bahasa Bali Siswa Kelas XI IPB di SMA Negeri 2 Singaraja. Pikolih tetilikan puniki
nyantenang kawagedan nyurat prefik
sajeroning makarya karangan narasi basa Bali sisia kelas XI IPB di SMA Negeri 2 Singaraja kirang becik. Azizah Kurnia Dewi (2013) saking Fakultas Sastra dan Budaya
Universitas Udayana, Program Studi
Bahasa dan Sastra Indonesia, Denpasar, nilikin indik Bahasa Perempuan pada
Majalah Femina dan Sekar. Pikolih tetilikan
puniki nyantenang basa pradana ring sajeroning majalah Femina miwah Sekar akeh kapuponin marupa frasa (nominal miwah ajektival). Kawentenan wacana basa pradana ring sajeroning majalah Femina miwah Sekar kapolihang madasar antuk
bidang, cara, gaya inggih punika iklan, mode, cantik dan bugar, kuliner, anda,
saking Fakultas Bahasa miwah Seni Universitas Pendidikan Ganesha, Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, Singaraja, nilikin indik Seseleh Widya Kawi Sastra Jurusan
Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi IV Warsa 2013 manut ring EYD Bahasa Bali. Pikolih tetilikan puniki nyantenang
akeh wenten kaiwangan sesuratan EYD sajeroning Widya Kawi Sastra Edisi IV warsa 2013. Makasami tetilikan punika
nilikin indik kawentenan tata kruna
pamekas kruna tiron (prefik), nanging nenten ring media massa. Wenten taler sane nilikin indik daging media massa nanging nenten nganggen tata kruna. Ring tetilikan sane sampun kawedarang ring ajeng prasida anggen tetimbang sajeroning nglaksanayang panilikan.
KRAMANING TETILIK
Ring tetilik punika nganggen tetilikan
deskriptif kualitatif mangda ngamolihang
data sane patut. Data sane karereh ring tetilikan puniki inggih punika tata kruna lan kaiwangan tata kruna sajeroning Widya
Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan
Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012.
Jejering ring tetilikan puniki Widya
Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan
Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Kakuub gatra sane katilikin ring WKS marupa: (1) Bale Kulkul: Himasaba
ring Pura Pucak Luhur Lempuyang, (2) Kori
Agung: Taksu Sang Hyang Bojog, Gerak
Jala Redaksi, miwah BAKSOS, (3) Gedong: Kabupaten Buleleng Kantor Perpustakaan dan Arsip miwah Kaweruhan Sastra ring Satua-satua Bali, (4) Bale Gong: Matan Ai
HIMASABA miwah SUNAR ring
HIMASABA, (5) Meru: Lawat-lawat Suung, Suaran Sang Mangajap Tawang, Nitisastra
Kusumawicitra, Aji Piwelas, miwah
Pawatakan Bayuh Oton, miwah (6) Bale
Perantenan: Cemara Ento Runtuh, Kabak
lan Komputerisasi, Omongan Para Nak Istri, Ia I Lampah, Katah, Masatua, Topi, miwah
Panampen. Panandang ring tetilikan sane kalaksanayang inggih punika tata kruna.
Kramaning sane kaanggen mupulang
data ring tetilik puniki marupa, kramaning dokumentasi, miwah kramaning sadu wicara. Sajeroning tetilikan puniki pacang kapupulang data-data manut ring pikobet
tetilik. Tata kruna sajeroning Widya Kawi
Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi
Juni 2012 punika pastika kawacen,
salanturnyane kasurat indik tata kruna miwah kaiwangannyane sane wenten ring
Widya Kawi Sastra. Ring tetilik puniki, dokumentasi sane jagi kapupulang inggih
punika tata kruna miwah kaiwangannyane sajeroning Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Basa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012 Ring tetilikan puniki sang sane katuju inggih punika acarya (pembina) Widya Kawi Sastra (dosen) miwah sang pangwacen Widya
Kawi Sastra (Mahasisia). Ngeninin indik
narawakya sane kajudi sajeroning sadu wicara puniki akehnyane pitung diri. Narawakya punika luire, acarya (pembina), kalih diri saking tim redaksi, kalih diri saking dosen miwah kalih diri saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali. Ring tetilik puniki, sadu wicara kalaksanayang mangda ngamolihang data indik kaiwangan sesuratan tata kruna sajeroning Widya Kawi
Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Basa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012.
Piranti sane kaanggen ngwantu
ngrereh data marupa kartu data miwah sesuluh sadu wicara. Kartu data puniki
kaanggen nyurat tata kruna miwah
kaiwangan tata kruna sane wenten ring WKS.
Data sane sampun kapolihang
salanturnyane kapupulang miwah
katelatarang nganggen basa sane becik mangda prasida karesepang. Data tureksa sane kanggen ring tetilikan puniki inggih punika identifikasi data, klasifikasi data, reduksi data, pangwedar data, interprestasi data, panyutetan.
PIKOLIH MIWAH TETEPASAN
Pikolih tetilikan puniki ngutamayang indik data sane kapolihang saking jejering tetilikan, inggih punika daging ring WKS. Data sane kapolihang ring tetilikan puniki
marupa, (1) tata kruna miwah (2)
kaiwangan tata kruna sane wenten ring WKS.
Tata kruna sajeroning WKS kaselehin marupa: (1) kruna lingga, (2) kruna tiron, (3) kruna dwi lingga, miwah (4) kruna satma
sakadi sane sampun katlatarang ring ajeng. Tata kruna punika kaselehin nganggen
kartu data.
Pikolih saking seseleh tata kruna sane patut ring WKS marupa, (1) kruna lingga-a wenten 1.925 kruna, (2) kruna lingga-b wenten 1.693 kruna, (3) kruna tiron-1 wenten 490 kruna, (4) kruna tiron-2 wenten 6 kruna, (5) kruna tiron-3 wenten 215 kruna, (6) kruna tiron-4 wenten 43 kruna, (7) kruna dwi lingga wenten 83 kruna, (8) kruna satma-a wenten 12 kruna, miwah (9) krunaa satma-b wenten 15 kruna. Lian ring punika, pikolih campur kode wenten 723 kruna.
Tata kruna ring WKS akehnyane 3.440 kruna inggih punika: (1) kruna lingga 2.047, (2) kruna tiron 1.229, (3) kruna dwi lingga 137, miwah (4) kruna satma 27. Tata kruna sane pinih akeh kapolihang inggih punika kruna lingga. Kruna sane arang kapolihang inggih punika kruna dwi lingga miwah kruna satma. Artosnyane saking petang soroh tata kruna wantah kruna lingga sane pinaka dasar sajeroning sesuratan. Siki lengkara kawangun antuk kruna lingga. Punika mawinan, kruna lingga
sering kanggen sajeroning sesuratan.
Tiosan ring punika, kruna tiron taler sering kanggen ring sesuratan santukan, pinaka linging sajeroning lengkara. Kruna dwi
lingga miwah kruna satma arang
kapanggihin sajeroning sesuratan
santukan, dasar saking kalih kruna punika saking kruna lingga.
Persentase campur kode sane kapolihang inggih punika 17%. Campur
kode inggih punika serapan sane sampun
kaambil miwah serapan sane durung janten kaambil. Kruna-kruna sane mawit saking
bahasa Indonesia kacihnayang antuk …..*, bahasa Kawi kacihnayang antuk …..**,
miwah bahasa Inggris kacihnayang antuk
…..*** kabaos campur kode ring
sosiolinguistik. Campur kode kapalih dados
tingang soroh inggih punika (1) campur
kode katengah, (2) campur kode kasisi,
miwah (3) campur kode campuran. Campur
kode ring WKS manut sorohnyane wenten
kalih marupa, campur kode katengah miwah campur kode kasisi. Saking kalih pahan campur kode sane wenten ring WKS puniki manut teori campur kode sane katlatarang antuk Jendra, (1991: 132).
Campur kode ka tengah inggih punika
campur kode sane ngranjingang basa sane kantun asoroh (serumpun) marupa, bahasa
Indonesia miwah bahasa Kawi. Campur kode ka sisi inggih punika campur kode
sane ngranjingang basa sane nenten asoroh (serumpun) marupa, bahasa Inggris. Dadalan sane ngawinang campur kode kantun manggeh ring WKS inggih punika saking pamaos/panyurat miwah saking basa. Saking pamaos/panyurat ngeninin indik makarya sesuratan. Saking basa
ngeninin indik wates kosa basa.
Kawentenan campur kode nenten ja iwang
sajeroning sesuratan. Yening akeh
ngwigunayang campur kode pastika
sesuratan kabaos nenten lengut.
Dadosnyane, patut kauratiang sajeroning ngwigunayang campur kode.
Tata kruna sane wenten sampun madaging uger-uger sesuratan manut teori tata kruna sane katlatarang antuk Nikanaya (2006: 6-37) minakadi: (1) kruna lingga inggih punika sane durung polih wewehan (pangater, seselan, pangiring), (2) kruna pangarep lan kruna sandang (artikula) kasurat mapalasang saking kruna sane nyarengin, (3) wewehan (pangater, seselan, pangiring, miwah wewehan gabungan)
kasurat matunggalan sareng kruna
linggannyane genahipun ring arep kruna lingga, (4) kruna dwi lingga sane kasurat nganggen tanda hubung, miwah (5) kruna satma ketahnyane kasurat mapasahan, sajabaning ring sajeroning kruna-kruna
sane sampun kacutetang kasurat
matunggalan.
Sesuratan mahasisia irika sampun nganutin tata kruna sane wenten. Punika sane ngawinang sesuratan-sesuratan sane kasurat prasida kabaos becik. Tata kruna sapatutnyane kaicen ri tatkala ngamargiang pangajah-ajah ring sekolah kantos ring Perguruan Tinggi mangda tata kruna punika sayan karesepang antuk para krama, utaminnyane para yowana. Kirangnyane pangresep ngeninin indik tata kruna prasida
ngamedalang sesuratan sane iwang.
Punika mawinan, ri tatkala nyurat
sesuratan, iraga patut nguratiang uger-uger tata kruna. Wangun tata kruna sane wenten ring WKS sampun manut sareng tata kruna basa Bali. Punika kacihnayang antuk
sesuratan-sesuratan tata kruna sane wenten ring WKS.
Sakadi sane kawedarang ring ajeng,
kaiwangan sajeroning WKS punika
kaselehin manut ring tata kruna. Kaiwangan sane wenten ngeninin indik: (1) kruna lingga, (2) kruna tiron, (3) kruna dwi lingga, miwah (5) kruna satma. Kaiwangan punika kaselehin nganggen kartu data, sadu
wicara, miwah persentase
kaiwangannyane. Persentase
kaiwangannyane kapolihang 12% inggih punika: (1) kruna lingga sampun becik kacihnayang antuk kaiwangannyane 6% saking 2.047 kruna, (2) kruna tiron kirang becik kacihnayang antuk kaiwangnnyane 19% saking 1.229 kruna, (3) kruna dwi lingga nenten becik kacihnayang antuk kaiwangannyane 39% saking 137 kruna, miwah (5) kruna satma kabaos pinih becik
kacihnayang antuk kaiwangannyane
0%kruna satma 0%.
Pikolih kaiwangan tata kruna marupa, (1) kruna lingga wenten 122 kruna, (2) kruna tiron-1 wenten 220 kruna, (3) kruna tiron-3 wenten 9 kruna, (4) kruna tiron-4 wenten 6 kruna, miwah (5) kruna dwi lingga wenten 54 kruna. Kruna sane kapolihang ring ajeng wantah kruna sane iwang kemanten. Kruna tiron-2 miwah kruna
satma sane sampun kabaos becik
santukan, kalih kruna punika nenten wenten sane iwang.
Pikolih saking sadu wicara indik dadalan kaiwangan tata kruna marupa, (1) kirangnyane tim redaksi sadu ajeng majeng ring acarya (pembina), (2) miwah tim editor sane durung waged sajeroning mecikang
daging ring soang-soang gatra, (3)
kirangnyane kaweruhan mahasisia indik tata kruna, miwah (4) mahasisia sane dados tim redaksi wau dados panyurat.
Kawentenan WKS yening selehin manut tata kruna sampun kabaos becik kacihnayang antuk persentase tata kruna sane patut 88%. Kaiwangan sajeroning WKS manut ring tata kruna inggih punika: (1) kruna lingga sane iwang 6% saking 2.047, (2) kruna tiron sane iwang 19% saking 1.229, (3) kruna dwi lingga sane iwang 39% saking 137, miwah (4) kruna satma sane iwang 0% saking 27.
Campur kode sane kapanggihin wenten tigang bahasa inggih punika bahasa
Indonesia, bahasa kawi, miwah bahasa Inggris. Persentase campur kode sane
kapolihang 17%. Campur kode sajeroning WKS marupa: (1) bahasa Indonesia 534 kruna, (2) bahasa Kawi 168 kruna, miwah (3) bahasa Inggris 21 kruna.
Data ring ajeng punika kapolihang manut ring daging WKS sane kaselehin nganggen kartu data. Ring kartu data punika sampun katlatarang indik daging WKS miwah pikolih sane katilikin. Pikolih saking seseleh tata kruna miwah campur
kode marupa, (1) tata kruna akehnyane
3.440 kruna miwah (2) campur kode akehnyane 723 kruna. Pikolih persentase saking seseleh tata kruna miwah campur
kode ring ajeng marupa, persentase tata
kruna sane patut kapolihang 88%,
persentase kaiwangan tata kruna sane
kapolihang 12%, miwah persentase campur
kode sane kapolihang 17%.
Saking pikolih persentase ring ajeng, kruna satma prasida kabaos pinih becik santukan, nenten wenten sane iwang. Tiosan ring punika, pikolih persentase kruna tiron kabaos kirang becik santukan, kaiwangannyane pinih akeh. Dadalan sane ngawinang akeh kaiwangan kruna tiron inggih punika nenten urati antuk uger-uger nyurat tata kruna. Kaiwangan-kaiwangan sane lianan punika kajantenang santukan, kirangnyane kaweruhan indik tata kruna,
tim redaksi kantun wau dados panyurat,
kirangnyane tim redaksi sadu ajeng majeng ring acarya (pembina), miwah tim editor sane durung waged sajeroning mecikang daging ring soang-soang gatra. Sakemaon
tim redaksi wau dados panyurat yening
uning indik uger-uger tata kruna, nenten ja dados pikobet sajeroning nyurat. Punika taler, antuk tim editor pastika ngrereh editor sane sampun waged sajeroning tata kruna. Yadiastun samian ngresep indik uger-uger tata kruna nanging, patut kabligbagan malih mangda janten jangkep. Tetilikan puniki mapaiketan sareng tetilikan asoroh sane kalaksanayang antuk Meriati ngeninin indik EYD basa Bali sajerioning WKS. Tetilikan asoroh punika pateh nilikin ring WKS duren mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali nanging, nenten indik tata kruna.
Tata kruna kanggen sesuluh ri tatkala sareng sami nyurat sesuratan. Ring tata kruna punika sampun madaging uger-uger
indik sesuratan sane patut. Dadosnyane sareng sami patut urati ring tata kruna sane wenten mangda prasida nyurat sesuratan sane becik miwah prasida karesepang antuk pangwacen. Uger-uger tata kruna minakadi: (1) Pangater ma-, ka-, sa-, miwah sane lianan kasurat nganggen aksara legena, kasurat antuk a imbanyane marupa: kaselang, saluir, makarya miwah (2) Yening kruna linggannyane mapurwa antuk wianjana (konsonan) k, g, suara (vokal) a, i, u, é, o, e (pepet), miwah ardhasuara (semivokal) y, r, l, w, anusuara sane kanggen ng- marupa: kawi polih anusuara ng- dados ngawi, anut polih anusuara m- dados manut, tureksa polih anusuara n- dados nureksa, miwah sane lianan. saking uger-uger ring ajeng sampun manut kadi teori tata kruna basa Bali sane katlatarang antuk Nikanaya (2006: 6-37).
Saking kaiwangan sane kapanggihin,
kaweruhan tim redaksi sajeroning nyurat tata kruna sampun kabaos becik.
Sios ring tata kruna sane kanggen dasar ri tatkala nyelehin sesuratan WKS
inggih punika, kamus miwah kaidah
morfologi. Kaidah morfologi inggih punika
tatatiti ring sajeroning ngwangun kruna.
Kamus miwah kaidah morfologi prasida
nyangkepin ring sajeroning nyelehin
sesuratan. Kamus miwah kaidah morfologi sampun dados widya sane sujati miwah nenten prasida katungkasin malih. Yening rumasa meweh ring sajeroning nyelehin sesuratan tata kruna, mangda yaktiang malih kaaptiang kamus miwah kaidah
morfologi sane kanggen.
Tiosan ring kamus miwah kaidah
morfologi punika wenten ring tata basa Bali
miwah EYD basa Bali sampun katlatarang indik sesuratan sane patut. Kruna sane marupa kruna lingga kasurat tunggal, suara /ə/ ring kecap pinih ungkur kruna lingga kasurat antuk a, (suara /ə/ ring kecap sane pinih ajeng sajeroning kruna lingga kalih kecap utawi tigang kecap, kasurat antuk e marupa: sube, ade, tambe, gobe miwah sane lianan kecap /ə/ ring pungkur kruna punika boya kasurat antuk aksara /ə/ nanging kasurat antuk aksara a.
Kawentenan punika mangda
kauningin antuk pakraman sareng sami
utaminnyane antuk mahasisia
sumangdaning ri tatkala nyelehin sesuratan
boya tata kruna manten sane patut uratiang nanging, ngeninin indik sesuratan ring
kamus miwah kaidah morfologi. Indike
punika sumangdaning prasida ngamolihang pikolih sane pinih utama miwah prasida kanggen sesuluh ring sajeroning nyurat sesuratan.
Ring kauripan mangkin sampun akeh
para krama sane nyurat sesuratan.
Sesuratan sane kasurat manut ring daging kayun sang panyurat. Sesuratan-sesuatan
punika prasida kamedalang miwah
kapupulang ring WKS (tabloid). Yening sareng sami sampun waged nyurat pastika molihang pikolih sane mawiguna ring kauripan.
PAMUPUT
Tata kruna sane wenten marupa: (1) kruna lingga, (2) kruna tiron, (3) kruna dwi lingga, miwah (4) kruna satma. Tata kruna sane wenten ring WKS akehnyane 3.440 kruna inggih punika: (1) kruna lingga 2.047 kruna, (2) kruna tiron 1.229 kruna, (3) kruna dwi lingga 137 kruna, miwah (4) kruna satma 27 kruna. Kruna sane pinih akeh kapolihang inggih punika kruna lingga miwah kruna tiron. Tiosan ring punika, kapanggihin campur kode sajeroning WKS.
Persentase campur kode sane wenten
inggih punika 17%.
Kaiwangan sesuratan tata kruna sajeroning WKS kapolihang antuk sadu wicara miwah kartu data. Sesuratan mahasisia irika sampun nganutin tata kruna basa Bali. Punika mawinan, sesuratan sane kasurat prasida kabaos becik. Persentase kaiwangan tata kruna inggih punika 12% saking 3.440 kruna. Kruna lingga sampun
kabaos becik kacihnayang antuk
kaiwangannyane 6% saking 2.047 kruna. Kruna tiron kirang becik kacihnayang antuk kaiwangnnyane 19% saking 1.229 kruna. Kruna dwi lingga nenten becik kacihnayang antuk kaiwangannyane 39% saking 137 kruna. Kruna satma kabaos pinih becik kacihnayang antuk kaiwangannyane 0%
saking 27 kruna. Dadosnyane,
ngwigunayang kruna dwi lingga sane pinaka pikobet santukan, akeh kaiwangan kruna sane kapanggihin.
Piteket sajeroning tetilikan puniki wenten tiga, sakadi (1) majeng ring pangajah basa Bali kanggen pinuntun
sajeroning makarya sesuratan, (2) majeng
ring mahasisia pinaka pratiwimba
sajeroning nyarengin ajah-ajahan sane kapolihang ring perkuliahan, miwah (3) majeng ring panilik sane lianan mangda prasida nilikin indik campur kode sajeroning
tabloid.
KAPUSTAKAAN
Antara, Putu. 2011. Morfologi Bahasa Bali
(Tata Wangun Kruna). Singaraja:
UNDIKSHA.
Dewi, Kurnia. 2013. Bahasa Perempuan pada Majalah Femina dan Sekar.
Skripsi (tidak diterbitkan). Fakultas
Sastra Indonesia UNUD.
Djuroto, Totok. 2006. Manajemen
Penerbitan Pers. Bandung: PT. Remaja Rosdakarya.
Eriyanto. 2001. Analisis Wacana Pengantar
Analisis Teks Media. Yogyakarta:
LKiS Yogyakarta.
Gordon, Terrence. 2006. Saussure untuk
Pemula. Yogyakarta: KANISIUS (Anggota IKAPI).
Jendra, Wayan. 1991. Dasar-dasar
Sosiolinguistik. Denpasar: Ikayana.
Meriati, Gede. 2014. Seseleh Widya Kawi Sastra Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA edisi IV warsa 2013 manut ring EYD Bahasa Bali. Skripsi
(tidak diterbitkan). Jurusan
Pendidikan Bahasa Bali, FBS
UNDIKSHA.
Pastika, Wayan. 2013. Dinamika Bahasa
Media Televisi, Internet dan Surat Kabar. Denpasar: Udayana Universitas Pres.
Prayuda, Eka. 2013. Analisis Kesalahan Penulisan Prefiks dalam Menulis Karangan Narasi Bahasa Bali Siswa Kelas XI IPB di SMA Negeri 2 Singaraja. Skripsi (tidak diterbitkan). Jurusan Pendidiksna Bahasa Bali, FBS UNDIKSHA.
Saputra, Agus. 2012. Analisi Kesalahan Membaca Prefik dalam Membaca Wacana Bahasa Bali Siswa Kelas XI BAK SMK Negeri 1 Singaraja. Skripsi
(tidak diterbitkan). Jurusan
Pendidikan Bahasa Bali, FBS
UNDIKSHA.
Setiati, Eni. 2005. Ragam Jurnalistik Baru
dalam Pemberitaan. Yogyakarta: C.V.Andi Offset.
Suwarna, Dadan. 2012. Trik Menulis Puisi,
Cerpen, Resensi Buku, Opini/Esai.
Tangerang: Jelajah Nusa.
Syamsul, Asep. 2006. Jurnalistik Praktis
untuk Pemula. Denpasar: PT. Remaja
Rosdakarya.
Nikanaya, Nyoman. 2006. Tata Basa Bali.
Denpasar: Dinas Kebudayaan
Provinsi Bali.
William, dkk. 2004. Media Massa &
Masyarakat Modern. Jakarta: Prenada Media.