• Tidak ada hasil yang ditemukan

مانونججالينج كاووال جوستي عندرادين نجابيهي رانججاوارسيتو في رسالة ويريد هداية جاتي في تعليم كيجاوين ( كيباتينان( في ضوء التوحيد

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "مانونججالينج كاووال جوستي عندرادين نجابيهي رانججاوارسيتو في رسالة ويريد هداية جاتي في تعليم كيجاوين ( كيباتينان( في ضوء التوحيد"

Copied!
18
0
0

Teks penuh

(1)

يهيباجن نيداردنع يتسوج لاوواك جنيلاججنونام

يف يتاج ةياده ديريو ةلاسر يف وتيسراواججنار

ديحوتلا ءوض يف )نانيتابيك ( نيواجيك ميلعت

يملاسلإا

Kholid Karomi, M.S.I.

1

Universitas Darussalam Gontor Email: kholid_k@yahoo.co.id

Dyah Ayu Rejekiningtyas

2

Universitas Darussalam Gontor Email: jekhi.shes98@gmail.com

Abstract

Manunggaling Kawula Gusti is the science of the high level of the Javanese to acquire the degree of perfection. In Kejawen, it is central to his teachings. However, in its history, the concept is not apart of the debate. It is said that Manunggaling Kawula Gusti is based to the teachings of the monistic and pantheistic. This teaching spreaded by Ranggawarsita, and write the complete fiber that discuss about Manunggaling Kawula Gusti. The fiber is Serat Wirid Hidayat Jati. He is a figure that represents a concept that is raised by the process of acculturation the two great major, the Islamic tradition and Kejawen tradition. Then, the pattern of Ranggawarsita thought influenced by the two traditions. This leads to not represent one of the tradition as a whole. The discussion aims to uncover Manunggaling Kawula Gusti according to Ranggawarsita in Serat Wirid Hidayat Jati, and the views of Islamic Monotheism against the doctrine. At the end of this discussion, will explain that the concept of Manunggaling Kawula Gusti teaches that the God is transcend with human, but His names and natures are close with human. That the meant of Manunggaling Kawula Gusti is Lord and servant is unity of creativity, taste and intention. Manunggaling Kawula Gusti may not be viewed as the teachings that deviate from monotheism, and instead, it is a form of the highest expression of the tawhid. This docrine teaches that there is no manifestation of the essential in addition to form of God.

Keywords: Kejawen, Manunggaling Kawula Gusti, Raden Ngabehi Ranggawarsita, Serat Wirid Hidayat Jati, Tauhid Islam.

Abstrak

Manunggaling Kawula Gusti merupakan ilmu tingkat tinggi orang Jawa untuk memperoleh derajat kesempurnaan. Dalam kejawen, Manunggaling Kawula Gusti merupakan sentral ajarannya. Namun, dalam sejarahnya, konsep tersebut tidak terlepas dari perdebatan. Dikatakan bahwa Manunggaling Kawula Gusti berasaskan kepada ajaran monistik dan panteistik. Salah satu ulama yang

Lecture in Comparative Study of Religions Departement, Faculty of Ushuluddin, University of Darussalam Gontor, Jl. Raya Siman, Ponorogo, 63471, Jawa Timur. Telp. (+62352) 483762.

1

Student in Comparative Study of Religions Departement, Faculty of Ushuluddin, University of Darussalam Gontor, Jl. Raya Siman, Ponorogo, 63471, Jawa Timur. Telp. (+62352) 483762.

2

(2)

menyebarkan ajaran Manunggaling Kawula Gusti adalah Ranggawarsita, dan menulis serat terlengkap yang membahas tentang Manunggaling Kawula Gusti. Serat tersebut adalah serat Wirid Hidayat Jati. Ranggawarsita merupakan tokoh yang mewakili konsep yang dibesarkan oleh proses akulturasi dua tradisi besar, tradisi Islam dan tradisi kejawen. Maka, corak pemikiran Ranggawarsita dipengaruhi oleh dua tradisi tersebut. Hal ini menyebabkan tidak terwakilinya salah satu tradisi secara keseluruhan. Paham Manunggaling Kawula Gusti yang digagas oleh Ranggawarsita menunjukkan pandangan yang sinkretis dan akulturis. Yaitu pandangannya sebagai seorang Muslim dan seorang penganut kebatinan. Pembahasan ini bertujuan untuk mengungkap Manunggaling Kawula Gusti menurut Raden Ngabehi Ranggawarsita dalam serat Wirid Hidayat Jati, dan pandangan Tauhid Islam terhadap ajaran tersebut. Di akhir pembahasan, akan diterangkan bahwasanya konsep Manunggaling Kawula Gusti mengajarkan bahwa Tuhan jauh dengan manusia, tetapi asma dan sifat-Nya yang dekat dengan kita. Yang dimaksud dengan manunggal antara Tuhan dan hamba adalah manunggalnya cipta, rasa, dan karsa. Ranggawarsita tetap membedakan antara kawula dan Gusti dengan istilah ‘roro ning tunggal’. Manunggaling Kawula Gusti tidak mungkin dipandang sebagai ajaran yang menyimpang dari tauhid, dan sebaliknya, ia merupakan bentuk ekspresi tauhid paling tinggi. Ajaran ini mengajarkan bahwasanya tidak ada wujud yang hakiki selain wujud-Nya.

Kata kunci: Kejawen, Manunggaling Kawula Gusti, Raden Ngabehi Ranggawarsita, Serat Wirid Hidayat Jati, Tauhid Islam.

ةمدقملا يف بتُك .هبيصصصن نّيعيو هدصصشري يذلا هللا ةفرعمل ةرطف ناسنلإل ساوحلاوملعلاصصب هدوصصجو ةصصفرعم ىلع ّثحلا ةصصسدقملا بتكلا عصصيمج تزرصصبو ترصصهظ ،هصصهلإ ناسنلإا ةفرعمل ةفلتخملا قرطلا نمو .لقعلاو .ساصنلا نيب ةصفلتخملا ماصهفلأا 3 مهتقلاع يف ةصشقانم ساصنلا شقاصنت دصقو نيبو ،يبصصسّنلاو قصصلطملا نيب ،ةدّدصصعتملا روصصملأا ىلع يوصصتحي اصم هصصللإاب ةفلتخملا صتاداقتعلاا ببست يتلا ،دوبعملاو دبعلا نيبو ،بئاغلاو رهاظلا .مهرظن بسح 4 فوصتلا وه ةقلاعلا هذه نع ثحبت يتلا قرطلا نمو ( m ysticism ) ، نانيتابيك ميلعت نع ةصاخ ةثحابلا هثحبتسو ( Kebatinan ) 5 نوكي ثيح نيواجيك نم ةزيمم ةّمس ( Kejawen ) . 6 كسمتل هيلإ نوييواواجلا لواحو

3 M. Kholid Muslih, Worldview Islam Pembahasan tentang Konsep-Konsep Penting dalam Islam, cet. ke 2, (Ponorogo: PII dan Gontor Press, 2018), 31-32

4 Khan Sahib Khaja Khan, Tasawuf: Apa dan Bagaimana, terj. Achmad Nasir Budiman, cet. ke 2, (Jakarta: Srigunting, 1996), 29 5 ترهتشاو .ريثك ددع يف ةفاقثلا وأ ديلقتلا نم دلوت يتلا ةنايدلا ايسينودنإ يف ترهظ حلاطصصصاب اواج يف ةنايدلا هذه ناصصنيتابيك ( Kebatinan ) " مصصسإ صةصصموكحلا ترصصّيغو . ناصصنيتابيك مصصساب " و ."دحلأا هللاب داقتعلاا بهذم" .صئاصصصخلا اهيدصصل يتصصلا ةصصنايدلا وه نانيتابيك قصصنتعملو ناصصنيتابيك و صةينارصنلاو ملاسلإا لثم ةيمسر ةنايد ناك ،اذهلف ص.ةيدوهيلا .ةصصنايدلا لصصخاد يف ةصصنايد ناصصنيتابيك

Petir Abimanyu, Buku Pintar Aliran Kebatinan dan Ajarannya, (Yogyakarta: Penerbit Laksana, 2014), 6-8

6

داقتعلاا ىلع ةنايدلا تنّوك .ىلاعت هللاب داقتعلاا يهو ةينطابلا ةنايدلا وه نيواجيك

.ملاسلإاو ةيذوبلاو ةيسودنهلاو اواجل يلصلأا

Nasruddin, Kebudayaan dan Agama Jawa dalam Perspektif Clifford

Geertz, (Surabaya: IAIN Sunan Ampel, 2011), dalam Jurnal Religio: Jurnal Studi Agama-Agama, Volume 1, Nomor 1, Maret 2011, 41

(3)

.مهداقتعا ةضهنو ةنسحلا مهتايح 7 ثحبيو نانيتابيك لوصحلل قرط نع .ةايحلا لامك ىلإ 8 دوجولا ةدحو موهفم ىلع ذخّتم هساسأ ّنأب لاقيو 9 ( m onistic ) ةيدحلأاو 10 ( pantheistic ) موهفم نمو . ،ةيدحلأاو دوجولا ةدحو ناك .ساّنلا ةايح يف ايسيئر افده هللإاب دبعلا داحتا 11 مهنمءاصصبدلأاو ءاصصملعلا هرصصشني اواج يف هللإاب دبعلا داحتا ميلعت ّنإ صوتيصسراواججنار يهيباصجن نيدار (

Raden Ngabehi Ranggawarsita

) . 12 اذصه ىّمصسيو ب ميلعتلا يتسوج لاوواك جنيلاججنونام (

Manunggaling Kawula Gusti

) . 13 دق ّنكلو راصصنيج يتيصصس خيش ّدعيو ةليوط نورق ذنم موهفملا اذه رشتنا ( Syeikh Siti Jenar ) نم همّلعتي يذلا موهفملا اذهل يقيقحلا سّسؤملا .جّلاحلا 14 هصتافلؤم رهصشأو .تاصفّلؤملا فيلأصتب اصمرغم صوتيصسراواججنارناكو ةصصفرعملا ملع ميلاعت طابنتساو ةصلاخ يهويتاج ةياده ديريو ةلاسر يه وجنوس يلاو اهمّلع ( Wali Songo ) هصصللا نم هصصميلعت ساصصسأ ذصصخأ .اواج يف .هصنع هصللا يصضر اصّيلع لوصسرلا مّلع ّمث لوصسرلا ىلإ هصللا ىحوأو ىلاصعت 15 جنيلاصصججنونام موصصهفم ثحب يف لئاصصسرلا لصصمكأ ةلاسرلا هذه تربتعاو .اصصهب نوضهنصصصيو نوصصلمعيو اصصهب نودصصقتعي نيذصصلا اواصصج تاصصحمتجم ةاصصيح موظن عيمج وهو .نيواجيك ذيفنت يف نيعشاخو نيعضاخ اوحبصأو

Mulyana, Spiritualisme Jawa: Meraba Dimensi dan Pergaulatan

Religiusitas Orang Jawa, (Yogyakarta: Penerbit Narasi, 2006), dalam Jurnal Kejawen, Jurnal Kebudayaan Jawa, Vol.1, no.2, Agustus 2006, 11 7 Suwardi Endraswara, Agama Jawa: Menyusuri Jejak Spiritualitas Jawa, (Yogyakarta: Lembu Jawa, 2012), 41 8 Purwadi, Manunggaling Kawula Gusti Ilmu Tingkat Tinggi untuk Memperoleh Derajat Kasampurnaan, (Yogyakarta: Gelombang Pasang, 2005), 1

9 هللإا دوجوب دقتعي يذلا مهفلا وهدوجولا ةدحو سفن يف هدوجو ىّلجتيو دحاولا .ملاعلاو ناسنلإا 10 ةيدحلأا .ملاعلاب هللإا داحتا ينعت ،هللا وه ملاعلا اذه يف ءايشلأا عيمج ّنأب رظنلا يه

A. Ladande, Vocabulaire Technique et Critique de la Philosophie, (Paris: 1926), p. 484 dalam P.J. Zoetmulder, Manunggaling Kawula Gusti Pantheisme dan Monisme dalam Sastra Suluk Jawa Suatu Kajian Filsafat, (Jakarta: PT. Gramedia, 1990), 2 11 P.J. Zoetmulder, Manunggaling Kawula Gusti Pantheisme dan Monisme dalam Sastra Suluk Jawa Suatu Kajian

Filsafat…, 3 12 رهشأ وه صوتيسراواججنارو اناووب وكاف رصق يف رصقلا بيدأو اواج يف ءابدلأا ( Paku Buwana ) رعاش ديفحو ،اتراكاروس يناثلا اروفيداساي صيهيباجن صنيدار ( Raden Ngabehi Yasadipura II )

صنيدار

صاراكينارتساس صجنوكجنيموت

( Raden Tumenggung Sastranegara .)

Ensiklopedi Indonesia, (Jakarta: PT. Ichtiar Baru Van

House, 1984), 2845 13 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati, (Jakarta: Penerbit Universitas Indonesia, 1998), 289

14 ةنس دلو .يواضيبلا دّمحم نب روصنملا نب نيسحلا ثيغملا وبأ لماكلا همسا 857 م ةنس يفوتو ،سرافلا ،روطب 922 هصصيلع هصصللا ىّلص دمحم يبنلا بحاص ،بوّيأ وبأ ديفح وهو .م .طصيخلا لّاصتف ىنصصعمب جلاحلا مصساب وه رهتشاو .مّلسو Sudirman Tebba, Syaikh Siti Jenar Pengaruh

Tasawuf Al-Hallaj di Jawa, (Bandung: Pustaka Hidayah, 2006), 57 "ّقحلا انأ" هلوق لعج دقو .يتسوج لاوواك صجنيلاججنونام ءاملع رهشأ نم جلاحلا ّنإ

هصيلإ لصصو ىّتح دادصترلااو رصفكلا ىلع ّلدصي لوصقلا اذصه ّنأصب اوأرو ،نيركفملا نيب افلاخو ةروث .مادعلإا

Sri Muryanto, AjaranManunggaling Kawula Gusti, (Yogyakarta: Kreasi Wacana, 2004), 38

نم ثلاصصثلا نرصصقلا يف عصصمتجملا ىلإ هصصميلعت جلاحلا مّلعو .لولحلاصصب هصصميلعت ىمصصسيو ،ىنازاصصتفتلا ىمينصصفلا اصصفولا وصصبأ .ملاصصسلإا نع ةصصيبنجأ رصانعب هيف ارثأتم ناك هنأ ودبيو ص.ةيرجهلا ملاسلإا فوصتلا ىلإ لخدم ،ةفاقثلا راد :ةرهاقلا( ، 1979 ،) 18

15 Alwi Shibab, Sufistik Jawa, (Bandung: Mizan, 2001), 162

(4)

هصصللا نم ناصصسنلإا لصصصأ ّنأصصب داصصقتعلاا نع هصصيف ثحبي .يتصصسوج لاوواصصك .هصصللا ةصصفرعم ىلإ لواصصحي نأ هصصيلعو ،ىلاصصعت 16 جنيلاصصججنونامفيرعت نمو نيب راوصصحلا وأ صضراصصعتلاو لداصصجتلا رصصهظ ،هصصموهفمو يتصصسوج لاوواصصك .ةصصيدحلأا موصصهفم ىلإ لاصصم هوأر ثيح نيرصصكفملا ّنأصصب ءاصصملعلا هدصصقتناو يتسوج لاوواك جنيلاججنونام .ةيوبنلا ةّنسلاو نآرقلا ميلعت فلاخ 17 يهيباجججججن نيدار دججججنع جيتججججسوج لاوواججججك ججنيلاججججججنونام ءوججض يفيتاججج ةججياده دججيريو ةلاججسر يف وتيججسراواججنار ةيهوللأاوةيبوبرلا يف يملاسلإا ديحوتلا ىلإ لوصصصولا وصصه فّوصصصتلا ضارصصغأ نم اصصضرغ ّنأصصب فرصصعُي اصصمك .هصصللا ةصصفرعم 18 رذصصحلاو ءودصصهلا يه لاصصمعلأا ةّدصصعب لوصصصولا اذصصه ذصصفن ىلإ لّصوت ىتلا فراعمصلا حيضوت ةقدو حورلا يف فطاوعلا ءاضرتساو هصصملعت دارأ نمصصصل ناسنلإا بلق نئمطي ،فّوصتلاب .حورلاو بلقلا ئداه .هصتقدو 19 اصم ىلإ لوصصولا وصه ةصينطابلا ةصيلمعلا هذصه نم ريصخلأا ضرصغلاو ناصصنيتابيك ميلاصصعت ىلعأ نم وصصهو يتصصسوج لاوواك جنيلاججنونامصب يمس ( Kebatinan ) ص. 20 و نوصك ،لّولأا ،نيرصصنعلا نع ةصثحابلا ثحبتصس ثحبلا اذصه يف .اهلإ هللا نوك ،يناثلاو .اّبر هللا 1 . اّبر هللا نوك ينصصيتنيج ةلاصصسر يف دصصّ كأو .ملعلا نصصسحب هتاقولخم ملعي هللا نإ ( Serat Centini ) :يلي امك هنع انايب نّيبو .هتاقولخمب هللا صةقلاع نع

Wujud mokal jatineka basa (mokal) itu (yayi) patemon kawula-Gusti iku mokal namanira satan Gusti tan kawula ya Gusti iya kawula Gusti kang sipat kawula kawula kang sipat Gusti.

Yayi iya iku mokal gaibing roroning tunggal nora tunggal nora pisah tan kekalih tan sajuga nora ewuh nora gampang ananing Hyang wujud kita.

:هتمجرت لاكوم دوجوب لاحلا كلذ يمس" ( mokal ) ىياي وه لاكوم ةملكو ، ( yayi ) هللإا ،اضيأ دبع لاو هلإ لا ،لاكومب يمس .ههصلإب دبعلا ةلباقم ينعي .هللإا تافصب دبعلا فصويو دبعلا تافصب هللإا فصوي ،دبعلا وه داصصحتلاا ،لاكوم اذ وهه ،يخأ اي ( roroning tunggal ) لاو داصصحتا لا ،بئاصصغلا ناصصنثلاا دصصيحوت ،همهفل لهس لاو بعص لا ،دحاو لا نانثا لا ،قارفنا (

16 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 289 17 Kautsar Azhari Noer, Ibn Al-‘Arabi: Wahdat al-Wujud dalam Perdebatan, cet.ke 1, (Jakarta: Penerbit Paramadina, 1995), 1

18 Purwadi, Manunggaling Kawula Gusti…, 1 19

Sri Muryanto, AjaranManunggaling Kawula Gusti…, 10-11 20 Purwadi, Manunggaling Kawula Gusti…, 1

(5)

loro-loroning atunggal ) دوصصجوف ،هصصمهف يف لاهسوأ ابعص نوكي نأ نكمي ".اندوجو وه هللإا 21 ةداصصبعلل قحتصصسملا هصصللا نيب قرصصفلا وتيصصسراواججنار تبثأ دصصقو يف نادوجو كانهو .ةدابعلل هتبجاوب ناسنلإاو اصصمهو قرصصفتملا ىوتسملا ىلإ ةداصصبعلا مهيلع بجوو هصصتاقولخم قلاصصخلا قصصلخ .قوصصلخملاو قلاخلا .هصتمظعل قلاصخلا 22 اصكوياماراف ةلاصسر يف ناصيبلا اذصه بتُك ( Serat Paramayoga ) . :يلي امك هنع نايبلاو

Ing mangke sira dadi kanyatahanning-Sun. Sira kudu sumurup yen panjenenganing-Sun ora nunggal kahanan lawan sira, yektine anglimputi ing sira. Kaya umpamane kembang, sira rupane Ingsun wangine. Yen mungguhing madu sira rupane Ingsun manise, dadi sira lan Ingsun iku kena ingaranan roro ing tunggal kang dadi arane. Dununge penembahira maring-Sun lan rumasanira wedi maring-Sun. Sira wus Ingsun lilani amilih jujuluk apa ing asmaning-Sun kabeh. Mung siji sira ora Ingsun lilani, yen aran Sang Hyang wenang, mulane mangkono supaya anaha bedane Ingsun lan sira, dadiya panebut dununge panembahira maring-Sun.

Sira sumurupa, yen pangeran iku aran Gusti, ora jaman ora makan, iya kang anitahake bumi-langit saisine, kang maringi urip, maringi kabungahan, maringi kagunan kaprawiran marang

sakehe titahe. Pangeran mau ora maujud kaya manungsa.23

:هتمجرت .كصصعم يّننكلو .كب فلتخم ينّنأب ملعت نأ كب يرحو .ىّلجتت تنأف" هدوصصجوك تنأ لصصسعلا لصصثمو .اصصهقبع انأو هدوجوك تنأ ةرهزلا لثم كدوجصصس .دصصحاولا يف ناصصنثلااب ىّمصصسي كعم انأف .هتولح روعش انأو امسا ىوس يئامسأ مادختسلا كتنذأتسا .ريغ لا هدحو ّيلإ كفوخو ياصصيإو كصصنيبو ينصصيب قرفلا تبثي كلذ نلأ .رداقلا دحاولا وهو ادحاو .دجستو ينثتو دمحت عيدصصب ،هصصل عصصضوم لاو ناصصمز لا ،هصصللإا وصصه هصصللا ّنأصصب يعولا كيلعو ةصصناطفلاو رورصصسلا يطعيو ييصصحي ،اصصمهيف اصصمو صضرلأاو تاوامصصسلا ".هدبعب هللا هباشت ام .هتاقولخم عيمج ىلإ ةّوقلاو ةراهملاو 24 يف وتيصصسراواججنار دصصنع يتصصسوج لاوواك جنيلاججنونام موهفم ّنإ داصصحتلاا موصصهفمب هباصصشم يتاصصج ةصصياده دصصيريو ةلاسر 25 لوصصلحلا وأ 26 نم

21 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 299 22Ibid., 306 23Ibid., 63 24 Ibid., 63-64 25 قحلا تافص لخادت يأ .تافصلا يف لخادتلاو .ةيهلإ ةفصب دبعلا روهظ وه داحتلاا ،ميكحلا داعصصس .قصصح يف قصصلخو ،قلخ يف قح :قلخلا يف يف ةججمكحلا يفوصلا مجعملا ةملكلا دودح ،)رشنلاو ةعابطلل ةردند :نانبل( ، 118 ثلاصصثلا نرصصقلا يف داصصحتلاا موهفم رهظ . ةنس ىفوتملا( يماتسوبلا ديزي وبأ امه ،ناروهشملا نافوصلا هسسأ صهيرجهلا نم 261 /ه 875 ةنصصس ىفوصصتملا( جلاحلا روصصصنم وصصبأ و )م 310 /ه 922 .)م

Tim Penulis UIN Syarif Hidayatullah,

Ensiklopedia Tasawuf Jilid III S-Z, (Bandung, Penerbit Angkasa, 2008), 619

26

ىقلتي نأ لبقو .ىلاعت هللا لضفب يفوصلا اهلصو ةيناحورلا ةلاحلا وه لولحلا

يفوصصصلا زصصكريو .ةيناصصسنلإا تافصلا نع ىلختيو هبطاب صرهطي نأ هيلع بجيو ،لولحلا يفوصلا .ءاصصنفلاب ىمسي ةلاحلا هذه ىلإ يفوصلا لوصو ناك ،فوصتلا يف .هدحو ىلاعت هللا ىلإ هركف

(6)

دوجولا ةدحو 27 .دوجولا ةدحوب هباشم هنأ رخلآا نايبلا يف بتكُي نأ امإ موصصهفمب يتصصسوج لاوواصصك جنيلاصصججنونام موصصهفم هيبصصشت نكمي لا نكلو .اقلطم دوجولا ةدحو وأ لولحلا وأ داحتلاا 28 موصصصلاو ةلاصصصلا لصصثم ،تادابعلاناصصسنلإا ىلعف ،هصصللا ىلإ برقتللو .ركذصلاو 29 هصللا روصضحب دصبعلا رعصشيس ،حيحصص لكصشب تادابعلاتذصفن اذإ ىّلجتتاصصهتادابعةرمثو .بلقلا ناصصنئمطاو حورلا ملاسب رعشيو هسفن يف .ةركنملا صلاعفلأاو ةئيسلا صقلاخلأا نع ةديعب ،ةميركلا صقلاخلأا يف 30 اصصمه ،مسجلا يسنج ىلع ّنوكتي يذلا هللا قولخم ناسنلإا راصو .يئرصصم ريصصغو يئرصصم ،معاصصنلا مصصسجلاو نصصشاخلا مصصسجلا 31 تاصصبّلطتملاو تاصصبّلطتملا اصصّمأو .ملاصصعلا يف ناصصسنلإا اهدصصجي نشاخلا مسجلل مصصسجلل .هصصللا روصصن ىلإ جاصصتحي معاصصنلا مصصسجلا ّنلأ ،هيف ناسنلإا اهدجي لا معانلا لصصصيمكتل هتدعاصصصسو هصصصللا روصصصن ناصصصسنلإا ىقلتي ،ةلاصصصصلا ةصصصماقإ نمو .ةيناحورلا تابّلطتملا 32 يغبلاو ّوصصلغلاو رصصّبكتلا راصصصو .بعللاو رورصصغلا راد ايندصصلا تناصصكو بلطل اببصصس ىلاصصعت هصصللا نم دصصيعب ناصصسنلإاف .هصصقولخمو هللا نيب اباجح .ايندصلا 33 ايندصلابقلعتلا نلأ ايندصلا روصمأ نم ناصسنلإا بلق قصلعتي لا نأو سفنلا ىلع ريصصغلا راصصثيإ ناصصسنلإا ىلع بجوو .ةصصئيطخ ّلك سأر اهّبحو .بصسحف سفنلا تاوهصش ةصيافكل تصسيل ةاصيحلا ّنلأ ةصجاحلا دصنع 34 هصلوقو .ٌةَصاَصَخ ْمِهِب َناَك ْوَلَو ْمِهِسُفنَأ ىَلَع َنوُرِثْؤُيَو :ىلاعت 35 تادابعلاب هدبعي نأ صدارأ نمل هيلاعلا هجردلا يف ملعلا هللا ىطعأ ناضمر رهش خراخ موصلاو ةبودنمصلا تاولصلاو ،سمخلا تاولص لثم

Tim Penulis UIN Syarif Hidayatullah, Ensiklopedia Tasawuf Jilid III S-Z, (Bandung, Penerbit Angkasa, 2008), 504

27 .دحاولا يه ةدحولا .دوجولاو ةدحولا امه ،نيتملك ىلع دوجولا ةدحو نّوكت دق يذصصلا موصهفملا يه دوصصجولا ةدصحوو .دوصصجولا ةصصينادحو ةصصغل دوجولا ةدحوف .دوجولا وه دوجولاو ةيدحلأاب ىمسي دقو .ملاعلاب هللا ةيوست نع هيف ثحبي ( pantheistic ) .قوصصلخملاو هللا نيب قرف لاو . يبرصصعلا نبا رهتشاو .هيّلجت يه ءايشلأا عيمجف .ملاعلا يف دجوت ام عيمج نم هسفن رهظي هللاو ةنصصس يف يبرصصعلا نبا دصصلو .موصصهفملا اذصصهل سسؤم هنأب لاقي ىّتح موهفملا اذه ملاعمب 560 ه صاييجيرومب ( Mauricia ) ةنس يف ىفوت ّمث .سلدنلأا ، 638 يف فوصصصتلا ءاصصملع رهصصشأ نم ناكو .ه .ملاعلا

Tim Penulis UIN Syarif Hidayatullah, Ensiklopedia Tasawuf Jilid III S-Z, (Bandung, Penerbit Angkasa, 2008),

1437-1438 28 Kholid Karomi, Tuhan dalam Mistik Islam Kejawen (Kajian atas Pemikiran Raden Ngabehi Ranggawarsita), dalam Jurnal Tsaqafah, Vol. 11, Nomor 2, (Gontor: Darussalam Press, 2013), 303

29 Sri Muryanto, Ajaran Manunggaling Kawula Gusti…, 138

30 Muhammad Sholikhin, Ajaran Ma’rifat Syekh Siti Jenar (Panduan Menuju Kemenyatuan dengan Allah, Refleksi

dan Penghayatan Syekh Siti Jenar), (Yogyakarta: Penerbit Narasi, 2011), 251-252 31 Sri Muryanto, Ajaran Manunggaling Kawula Gusti …, 84.

32 Ibid., 84-86. 33Ibid., 88 34 ،يزاجح يفيفع يماس ةملأا يعو ةيمنتو جيملاسلإا فوصتلا راد :ةرهاقلا( ، ،ةيدمحملا ةعابطلا 1996 ،ىلولأا هعبطلا ) 36 35 :رشحلا ةروس 9

6

(7)

لصصبق ءيصصش هفرعم ىلع ةردقلا هللا ىطعأ ،بسحف كلذ سيل .اهريغو هصصعوقو لصصبق ةعقاولا ةفرعم ىلع ردق نم ،يواواجلا ملعلا يف .هعوقو اتيكصساوب يمصس ( waskitha ) . ينودلالا ملع ناصسنلإا يقلتو ( Laduni science ) . 36 اًدصصْبَع اَدصصَجَوَف:ىلاصصعت هلوقو .ميركلا نآرقلا يف ملعلا اذه نع هللا نيبو .اصصًمْلِع اَّنُدَّل نِم ُهصصَٰنْمَّلَعَو اَنِدصصنِع ْنِّم ًةصصَمْحَر ُهصصَٰنْيَتاَء آصصَنِداَبِع ْنِّم 37 بتكو .هتلاسر يف حلاطصلاا اذه وتيسراواججنار 38 ىلإ بّرصصقتلا لصصجلأ دهجلابموصصصلا ّمتي .موصلا يه ةيلاتلا ةدابعلاو .شطعلاو عوصصجلا ّفصصكل هذصصفنييتلا تايلكصصشلاب ناسنلإا ذفني لا نأو هللا لصصقعلا ناصصنئمطا وأ صءودصصهةظفاحم ىلع اداصصهج موصصصلا ناك ،عقاولا يف يقلتل ناصصسنلإا هّدصصعي يذصصلا سوصصقطلا وصصه موصصصلا ناك ،اذهصلو.بلقلاو .ىلاعت هللا نم ةسّدقملا ةقاطلا 39 يف صهصصيبنتلاو هصصللا ركذصصل ركذصصلا ملع .ركذصصلا يه ةريصصخلأا ةداصصبعلاو ةصصبقحلا ةفصصسلفبفورعملا موصصهفملا اذصصه وتيسراواججنارمدق دقو .ةايحلا ةخراصلا (

The Philosophy of Zaman Edan

) ركذ وه رّكذتلا ّنأبوتيسراواججنارىأر . يقوذصصلا صكاردلإا تاسرامم ىلع ريذحتلا وه هيبنتلا اّمأو .امئاد اركذ هلل صقلاخلأا راصصيهنا لصصثم ،اصصهنم ةريرصصشلا ءايصصشلأا اهلخدصصت يتصصلا ةصصسمخلا يف هصصب ةناعتصصسلااو هصصللا رصصكذ ىلإ هدشرأ .ةيلصلأا ةّوقلا ريمدتوسفنلاو .ةاصيحلا هذصه 40 ْمُكْرصُكْذَأ يِنوُرُكْذاصَف :ىلاصعت هصللا هصلوق اصهنمو تازيصمم ركذصللو . ِنوُرُفْكَت َلاَو يِل صاوُرُك ْشاَو 41 اًماَيِق َهَّللا اوُرُكْذاَف َة َلاَّصلا ُمُتْيَضَق اَذِإَف ْمُكِبوُنُج ىَلَعَو اًدوُعُقَو ۚ َة َلاَّصلا اوُميِقَأَف ْمُتْنَنْأَمْطا اَذِإَف ۚ ْتَناصصَ ك َة َلا َّصصصلا َّنِإ .اًتوُقْوَم اًباَتِك َنيِنِمْؤُمْلا ىَلَع 42 2 . هلإ هللا نوك جنيلاصصججنونام موصصهفم صوتيصصسراواججنار يهيباصصجن نيدار ملع دصصقو .هصصللا نم ناصصسنلإا لصأ ّنأبيتاج ةياده ديريو ةلاسر يف يتسوج لاوواك ينصصعي ةصصينطابلا ةربخلاصصب هللاب داحتلااو عوجرلا ىلع لواحي نأ هب ّيرحو صلازتصصعلاا

( manekung ) دصصبعلا ىلع ةصصنّوكملا بيلاصصسلأا وأ تاصصملكلا ةءارصصقو 36 .ّملعتلا نود ةراهملاو ملعلا يقلت وه

Sri Muryanto, AjaranManunggaling Kawula Gusti, (Yogyakarta:

Kreasi Wacana, 2004), 104 .. يفو .ملسو هيلع هللا ىلص هللا لوسر نع يور صنئاوكلا ضعب ملع يأ هدعب نم هفلختسي نأ هوبأ دارأف كولملا نم كلم نبا ناك لاقف رابخلأا ضعب يف رضخلا ةصق دصصمحأ نب دصصمحم نب رصصصن .هيلع ردقي ملف هوبأ هبلطف رحبلا رئازجب قحلو هنم برهو لبقي ملف ،يدنقرمسلا ميهاربإ نب يدنقرمسلا ريسفت ،ةيملعلا بتكلا راد :توريب( ، 1993 ،) 306 37 :فهكلا ةروس 65

38 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 231 39

Sri Muryanto, Ajaran Manunggaling Kawula Gusti…, 135 40Ibid., 94 41 :ةرقبلا ةروس 125 42 :ءاسنلا ةروس 103

7

(8)

هللإاو ( Kawula-Gusti ) . 43 دعب نم ءاج داحتلاا لامك ّنأب وتيسراواججنار ىأرو .تومصلا وأ لجعلا ءيجم 44 .لماكلا ناسنلإا وهف لولحلاب رعش نم ناسنلإا ّنإ 45 اناسنإ ناكو ردصصقي هللا ،ةلاحلا هذه يفف .ْنُكَي ْلُقَي ام .ةعيبطلا ءارو امب املاعو ايوق ةقلصصستملا ةرابعلا ءاج ّمث .ناسنلإا مسجب صقاوذلأا قوذيو لعفيو لوقيو .هصصللاو ناصصسنلإا نيب 46 ةلأصصسملا ناصصيب نع ةلاصصسرلا هذصصه يف مّلكتيو .سانلاو هللإا نع ةصاخ ةيدوجولا 47 لاصتا ىلع ّلدي يذلا نايبلاو :يلي امك ملاعلا وأ ناسنلإا عم هللا

Dados sajatosipun ingkang nama Dat punika tajallining Muhammad: sajatosipun ingkang nama Muhammad punika wahaning cahya ingkang anglimputi ing jasad, dumunung wonten ing gesang kita: inggih punika gesang piyambak boten wonten ingkang agesangi, mila kuwasa, amiyarsa, anganda, angandika angraosaken saliring rahsa, punika saking kodrating dat kita sadaya. Tegesipun mekaten: Dating pangeran kang Amaha Suci punika anggenipun aningali amung angagem ing netra kita, anggenipun amiyarsa angagem ing talingan kita, anggenipun anggonda angagem ing grana kita, anggenipun angandika angagem ing lesan kita, anggenipun angraosaken saliring rahsa angagem ing pangraos kita. Sampun mawi uwas sumelang ing galih,

sebab wahananing wahya dyatmika punika sampun kasasira.48

:هتمجرت روصصنلا د ّصصسجت وصصه دّمحمب ىّمسي ام ّنإو .دّمحم رون وه تاذلا امّنإ" ارفن اهييحيلا ،اهسفن انتايح يهو ،انتايح يف دسجلا نم بّكري يذلا هنم دارملاو .انتردقب ءايشلأا عيمج رعشنو لوقنو ّمشنو عمسن انّنلأ رعصصشيو اصصنّمفب لوصصقيو اصصننذأب عمصصسيو اننيعب رظني سوّدقلا هللا ّنأب ".انسفن يف عقي يهللإا يحولا دّسجت نلأ ،سوسوت لاف ،انقوذب 49 يّلجتلا وصصه دصصّمحم روصصن نأصصب يّلجتلا نع قباصصسلا نايبلا حضو دقو نع نايبلا حضوو .ناسنلإا داسجأ عيمج ىلع يوتحي يذلا هللا تاذ نم لصصمعيف ناصصسنلإا لمع ام ّلك ّنأ ةجيتنلاف .هللاب ملاعلا وأ ناسنلإا داحتا .كلاذك هللا 50 :يلي امك يلاتلا ليلدلا نّيبو

Ayat ingkang kapisan, pambukaning tata malige ing dalem Betal Makmur, makten jarwanipun:

43 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati…, 289 44

Ibid., 282

45

ناسنلإا حلاطصا وتيسراواججنار صيهيباجن صنيدار دنعيتاج ةياده ديريو ةلاسر يف بتكو

.ايوق اناسنإ نوكيف ،هللاب صداحتلاا ىلإ لصو نمو .ههلإب صدحّتي يذلا وهو .لماكلا

Simuh, Mistik Islam

Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati…, 361

.

46 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 219 47 Romdon, Ajaran Ontologi Aliran Kebatinan, (Jakarta: PT. Raja Grafindo Persada, 1996), 71

48 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 180.181

49

Romdon, Ajaran Ontologi Aliran Kebatinan…, 73-74

50 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 234

(9)

Sajatine Ingsun anata malige ana sajroning Betal Makmur iku omah enggoning parameyaning-Sun, jumeneng ana sirahing Adam, kang ana sajroning sirah iku dimak, iya iku utek, kang ana ing antaraning utek iku manik, sajroning manik iku budi, sajroning budi iku napsu, sajroning napsu iku sukma, sajroning sukma iku rahsa, sajroning rahsa iku Ingsun, ora ana pangeran

among Ingsun, dat kang anglimputi ing kahanan jati.51

Ayat kaping kalih, pambukaning tata malige ing dalem Betal Muharram, makten jarwanipun: Sajatine Ingsun anata malige ana sajroning Betal Muharram, iku omah enggoning lalaranganing-Sun, jumeneng ana dhadhaning Adam, kang ana ing sajroning dhadha iku ati, kang ana ing (ng)antaraning ati iku jantung, sajroning jantung iku budi, sajroning budi iku jinem, iya iku angen-angen, sajroning angen-angen iku sukma, sajroning sukma itu rahsa, sajroning rahsa iku

Ingsun, ora ana pangeran amung Ingsun, Dat kang anglimputi ing kahanan jati.52

Ayat kaping tiga, pambukaning tata malige ing dalem Betal Muqaddas, makten jarwanipun: Sajatine Ingsun anata malige ana sajroning Betal Muqaddas, iku omah enggoning pasucening-Sun, jumeneng ana kontholing Adam, kang ana ing sajroning iku pringsilan, kang ana ing (ng)antaraning pringsilan iku nutfah, iya iku mani, sajroning mani iku madi, sajroning madi iku wadi, sajroning wadi iku manikem, sajroning manikem iku rahsa, sajroning rahsa iku Ingsun, ora ana pangeran amung Ingsun, Dat kang anglimputi ing kahanan jati, jumeneng nukat gaib, tumurun dadi johar awal, ing kono wahananing (ng)alam Ahadiyah, Wahdat, Wahidiyat, alam arwah, (ng)alam Misal, (ng)alam ajsam, (ng)alam Insan Kamil, dadining manungsa kang sampurna, iya iku sajatining sipatining-Sun.53

:هتمجرت " :يه رومعملا تيب يف رصقلا رصانع بيترت نع نّيبت ىلولأا ةيلآا عصصضو ،بوبحملا يناكم تيبلاو رومعملا تيب يف رصقلا مّظنأ ينّنإ ةزرخلا صيفو ،ةزرخ لقعلا نيبو ،ّخم مدآ سأر يفو ،مدآ سأر يف يفو ،ةصصمحر حورلا يفو ،حور ةوهشلايفو،ةوهش لقعلا يفو ،لقع .لاوحلأا عيمجب ميلعلا يدحو انأ ّلاإ هلإ لا ،انأ ةمحرلا :يه مّرحمصلا تيب يف رصقلا رصانع بيترت نع نّيبت ةيناثلا ةيلآا يف عصصضوي ،يهاوصصنل تيبصصلاو مّرحمصصصلا تيب يف رصصصقلا مّظنأ ينصصّنإ ،لمآ بلقلا يفو ،بلق داؤفلا نيبو ،داؤف مدآ ردص صيفو ،مدآ ردص اصصنأ ّلاإ هصصلإلا ،اصصنأ ةصصمحرلا يفو ،ةصصمحر حورلاصصيفو،حور لصصملآا يفو .لاوحلأا عيمجب ميلعلا يدحو :يه سّدقملا تيب يف رصقلا رصانع بيترت نع نّيبت ةثلاثلا ةيلآا يف عصصضوي ،سّدقملا يتيب وهو مّرحمصلا تيب يف رصقلا مّظنأ ينّنإ يهو ةصصفطن ركذصصلا ةرصصمث نيبو ،هرصصكذ ةرصصمث ركذصصلا يفو ،مدآ رصصكذ ةرهوجلاصصيفو،ةرهوصصج يداوصصلا يفو ،يداو يناصصملا يفو ،يناصصملا .لاوصصحلأا عصصيمجب ميلعلا يدحو انأ ّلاإ هلإ لا ،انأ ةمحرلا يفو ،ةمحر ناصصكملا ،لّولأا رهوصصجلا نوصصكأ ْنلأ لزصصنأو ةصصبئاغلا طاصصقنلا يف ُتنك لاصصثملا ملاصصعو صحاورلأا ملاصصعو ةصصيدحاولاو ةدصصحولاو ةصصيدحلأا ملاصصعل لمكأ لماكلا ناسنلإا راصو لماكلا ناسنلإا ملاعو ماسجلأا ملاعو ".يتافص نم وهو سانلا 54 51Ibid., 184 52Ibid., 184-185 53 Ibid., 185 54Ibid., 236-237

9

(10)

سفن يف وصصهو بيرصصق هصصللا نأصصب قباصصسلا رصقلا تيترت ميلعت نّيب .اصينطابو اصيجراخ هصسفن يف هصللا ّلصح دصقو .ناصسنلإا 55 ةصثلاثلا هصللا توصيب ّنإ مدآ ماصصسجأ عصصيمج يف سّدصصقملا تيبو مّرحملا تيبو رومعملا تيب يه سفن قصصمعأ يف ّلصصحي وصصهف ."اصصنأ" ةيمستب هسفن يقلي يذلا هللا اهيفو ربصصتعيو ،اهتاقبط قمعأك هللاو ةعبسلا تاقبطلاب ناسنلإا صّمتهأ اذإ .هدبع ملاصصع ىلإ ةصصيدحلأا ملاصصع ذصصنم ةصصيهللإا ةعبصصسلا تاجردصصلاب ةصصقبطلا هذصصه هصصللا ّيبصصن وصصه مدآ سيلو مدآ نبا وصصه لماكلا ناسنلإاو.لماكلا ناسنلإا .ناسنلإا وه لب مدآ 56 موصصهفمب يتاصصج ةصصياده دصصيريو ةلاسر يف هللا نع موهفملا فلتخا وصصهف ملاصصعلا نم جراصصخو لاصصعتم هصصللا ّنأب نآرقلا ّدكأ .يملاسلإا ديحوتلا لصصصاتم هصصللا ّنأصصب يتاصصج ةصصياده ديريو ةلاسر يف ركُذ ،سكعلابو .هقوف .هصصسفن يف ّلصصحي لصصب ،هدصصبعب بيرصصق هصصنأب ربصصتعيو 57 فلاتخلاا بناصصجبو نم هصصللا سيدصصقت اعرصصش هصصيزنتلا .هصصيزنتلا مهف نآرصصقلا مّلع ،قباصصسلا يتاصصج ةصصياده دصصيريو ةلاسرميلعت راشأ ،سكعلابو .هتاقولخمصب هتاهصباشت داصصحتاو هيبصصشت نع نّيبصصي يذصصلا مهفلا وصصه هيبصصشتلاو .هيبصصشتلا مهف ىلإ .هللاب ناسنلإا 58 ةصصفلاخم ينصصعت هصصللا تافصصص ىدصصحإب اصصقباطم هصصيزنتلا موهفم ناكو صّمتها اذإ .مهل فلاصصخيو تاصصقولخملا عصصيمج قوصصف هصصللا ّنأصصب .ثداوصصحلل .هعرتخمصصصصب ةعاضبلا تفلتخاف مهسفن سانلا اهعرتخا عئاضبلاب ناسنلإا .هصعارتخاو هصقلخب يواصسيو هباصشي هصللا نأصب ليحتصسملا نمف 59 هباصشت نل تافصصصلا مصصسا يواسي نأ اّمإ ،تافولخملا تافصب هللا تافص يواستو .ملاكلاو رصصصبلاو عمصصسلاو ةاصصيحلاو ملعلاو ةدارلإا وصصحن 60 نأ تاصصهيهف :ميركلا نآرقلا يف ىلاعت هلوقك .هقولخمصب هللا ق ّرفيو قباطيو يواسي .ٌءْي َش ِهِلْثِمَك َسْيَل 61 .ٌدَحَأ اًوُفُك ُهَل ْنُكَي ْمصَلَو 62 صئاصصصخ ىدصصحإب يتسوج لاوواك جنيلاججنونام موهفم فلتخا دقو ىرصصخلأا دصصيحوتلا صئاصصصخو .قوصصلخملاو قلاصصخلا نيب ةيئانثلا وه ديحوتلا ةصصياغ ناسنلإا ةايحلو هّبرب دبعلا صكاردإو هدبعب هللا كاردإ ،ةيكاردلإا يه .ةصصيئاغلاب ىّمصصسيو 63 ةصصيهوللأا اصصمه ناصصنثا نيطمصصصن قرصصف دصصيحوتلا ح ّصصضوي

55 Miftah Arifin, Wujudiyah di Indonesia: Kontinuitas dan Perubahan..., 263

56 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 228 57Ibid., 307

58Ibid., 307

59 Imam Zarkasyi, Usuluddin, (Gontor, Ponorogo: Trimurti Press, 1994), p.32. 60Ibid., 44 61 :ىروشلا ةروس 11 62 :صلاخلاا ةروس 4 63

Abas Mansur Tamam, Islamic Worldview Paradigma Intelektual Muslim, (Jakarta Timur: Spirit Media Press, 2017), 43

(11)

.ىلاصصعت هصصلل ةصصيهللإا ةطلصصسلا قلطتو .قولخملاو قلاخلا نيبو ةيدوبعلاو اصصعون دصصجويف .ناصصك لصصقاع ريصصغ مأ لصصقاع قوصصلخم ّلكل ةيدوبعلا تءاجو دصصحّتي نأ ليحتصصسملا نمف .هصصتاقولخمك هريصصغو هصصللا دوصصجو اصصمه دوجولا .رخلآا عم دحاولا 64 دّرصصجم اصصمهنيب داصصحتلااو .اصصيزاجم لاو اصصيقيقح لا هللاب دبعلا داحتا نإ ام صاذهو .هللاو دبعلا نيب لاصتلاا يف ىقبت ةيئانثلا ثيح داحتلااب روعشلا .هصثحب يف دصيحوتلا ملع ضرصع 65 ةصفاك ةصينابرلا تاداصبعلا ىلإ دصيحوتلا اصعد تاصصجرد لصصمكأ اذصصهو .ءيصصش ّلصصك قوصصف ىلاصصعتو هناحبس هنأب فارتعلااو بلقلاو هدصصحو هصصلل ةصصبحملا نأ وصصه لوصصلحلاو داصصحتلاا ىنصصعمف .دصصيحوتلا .هاصيأ لاإ رصي ملف مظعلأا ةصبحم للاج هقرغتصسا دصق بحملا 66 ىلاصعت هصلوقك .ٌءْي َش ِهِلْثِمَك َسْيَل :ميركلا نآرقلا يف 67 نم ةدصصيقعلا ةملاصصسل أدصصبملا اذه ةظفاحم نيملسملا ىلع بجوو جّلاهلل داصصصصحتلاا موصصصصهفم وأ يبرصصصصعلا نبلا دوصصصصجولا ةدصصصصحو موصصصصهفم .راصصنيج يتيصصس خيصصشل يتصصسوج لاوواصصك جنيلاصصججنونامو 68 هذصصه تدصصضعو قولخملاو قلاخلا نإ" هلوقب يقورافلا يجار ليعامسإ يأرب ةظفاحملا ماصصقملاو ةصصعيبطلا ةصصهج نم اصصّمإ ،قصصلطملا قرصصفتملا ىوتصصسملا اصصمهل نأ تاهيه .امهنيب راهصنلااو باوذلاو داحتلاا ليحتسملا نمو .ةطلسلاو ".هسكع و اقولخم قلاخلا نوكي 69 بلق نئمطي يذصصلا وهو .رخلآا نود هدحو هتاقولخم هللا قلخ دقو ناصسنلإا 70 هصتبوت لصبقيو 71 هلصسر لصسرأو 72 ةصفاكل انكصسم ضرلأا لصعجيو .هيف ام عيمجب سانلا 73 هللا لاعفأب ايندلا هذه يف عئاقولا ّكفنت لاو .ءاضقلاب هللاو ءاعدلاب ناسنلإا .ّلجو ّزع هردقو هءاضقو 74 تناكو .ةيبوبرلا ديحوت وأ لاعفلأا ديحوتب ىّمسي هلاعفأ يف هللا ةينادحو 75 64 Ibid., 44

65 Tim Penulis UIN Syarif Hidayatullah, Ensiklopedia Tasawuf Jilid III S-Z, (Bandung, Penerbit Angkasa, 2008), 623 66 ،بطق ىكذ يليل فوصتلا يف تارضاحم تاساردلا ةيلك رهزلأا ةعماج ص:رهزلأا( ، ،)ةيبرعلاو ةيملاسلإا 42 -43 67 :ىروشلا ةروس 11 68

Abas Mansur Tamam, Islamic Worldview Paradigma Intelektual Muslim…, p. 44

69 Ismail Raji Al-Faruqi, Atlas Al-Hadarah Al-Islamiyah, ter. Dr. Abdul Wahid Lu’luah, (Riyad: Maktabah Ubaikan), 1418 H), p. 132, dalam Abas Mansur Tamam, Islamic Worldview Paradigma Intelektual Muslim, (Jakarta Timur: Spirit Media Press, 2017), p. 44

70 ص:حتفلا ةروس 4 71 :ىروشلا ةروس 25 72 :ديدحلا ةروس 3 73 :كلملا ةروس 15 74

M. Kholid Muslih, Worldview Islam Pembahasan tentang Konsep-Konsep Penting dalam Islam, cet.ke-2, (Ponorogo: PII dan Gontor Press, 2018), 50-51

75 صةتاملإاو ءايحلإاو قزرلاو قلاخلاك هلاعفأب ّلجو ّزع هللا ديحوت وه صةيبوبرلا ديحوتو نمو .هصللا ريصغ اصقلاخ كاصنه ّنأب دبعلا رّرقي نأ زوجي لاو.ّلجو ّزع هلاعفأب قلعتي اّمصم كلذ ريغو ،يرصصحبلا رصصسفم صدصصيز.ةصصيبوبرلا دصصيحوت يف ربصصكأ اكرصصش ّلجو ّزع هللاب كرشم رفاك وهف هدقتعا جديحوتلا باتك ىلع دئاوف ديرفلا لوقلا ،عصصيزوتلاو رصشنلل ةينوكلا ةقيقحلا راد :ضايرلا( ،

11

(12)

يهيباججججججن نيدار دنعيتجججججسوج لاوواجججججك ججنيلاجججججججنونام ءوججض يفيتاججج ةججياده دججيريو ةلاججسر يف وتيججسراواججنار هتافصو هللا ءامسأ يف يملاسلإا ديحوتلا ةفاك ىلإ تافصلا هذه ىّلجتتو .هتافص لامكب تافصلا هل هللا ّنإ هتافصصصب هفصصصوي هصصللاف ،هصصللاب داصصحتلاا ىلإ غصصلب نم ساصصنلا نمو .سانلا .ةصليلجلا 76 بتك دصقو .هصللا تافصصب ناصسنلإا ةاصيح صةصقلاع نع مّلكتي وصهو ناصصيبلاب هصصللإا نع نايبلا قلعتيو .هللا تافص يه ناسنلإا ةايح ّنأب اهيف .اصضعب هصضعب ناصيبلا ّكصفني لاو ،ناصسنلإا نع 77 و ثحبتصس ثحبلا اذصه يف .هتافصو هللا ءامسأ نع ةثحابلا 1 . هللا ءامسأ ةفاك ىلإ تافصلا هذه ىّلجتتو .هتافص لامكب تافصلا هل هللا ّنإ هتافصصصب هفصصصوي هصصللاف ،هصصللاب داصصحتلاا ىلإ غصصلب نم ساصصنلا نمو .سانلا .ةليلجلا 78 :يلي امك هناهرب نمو

Ingkang angandika sajatining Dat kang Amaha Suci punika, inggih gesang kita pribadi, sayekti katitipan rahsaning Dat kang Agung. Anglimputi ing sipat punika, inggih rupa kita pribadi, sayekti kawimbuhan warnaning Dat kang Elok. Anartani nama-nama punika inggih nama kita pribadi, sayektikaaken sesebutaning Dat kang wisesa. Amratandhani apngal punika, inggih solah bawa kita pribadi, sayekti anelaken pakartaning Dat kang sampurna. Mila bahasanipun wahananing Dat punika anyamadi sipat, sipat punika anartani nama-nama, nama-nama punika

amraatandhani apngal, apngal punika dados warananing (wahananing) Dat.79

:هتمجرت عدوصصيَل ،اهصصسفن اصصنتايح وهو ،سوّدقلا تاذلا وه "انأ" لوقي نم ّنإ" دازصصُي ،هصصسفن اصصندوجو يه تافصصصلا ىلع يوتحي يذلا صميظعلا ّرسلا "،هصصسفن انمصصسا وصصهو مصصسلإا نم مصصسق لاصصن" .ليمجلا تاذلا نولب رصصهظُيَل ،اهصسفن اصصنلاعفأ يهو لاصصعفلأا عصصقوو .رداصصقلا تاذصصلاب ربتعُيل قصصلخ وأ ميصصسجت ىلإ رثؤصصي هصصترابعف .لصصيلجلاو لماكلا تاذلا لاعفأ صاذصصهو صلاصصعفلأا ىلإ مصصسلإا ريشيو مسلإا ىلع ّلدتو تافصلا تاذلا ".تاذلا دوجو 80 نم ةصصنامأو ةصصعيدو ناصصسنلإا ةاصصيح ّنأصصب ميلعتلا كلذ نم دوصقملاو .ىلاصصعت هصصللا نم صميظعلا تاذصصلا قوذ ىلع ةاصصيحلا يوصصتحتو ىلاصصعت هصصللا تاذصصلا نول ىلع ناسنلإا دوجو يوتحي ّمث .ناسنلإا ةايح يف دحّتي هللاو 1436 ،)ه 5

76 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat

Jati...p.280-284

77 Simuh, Sufisme Jawa: Transformasi Tasawuf Islam ke Mistik Jawa….. p. 220

78 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 280-284

79

Ibid.,180

80 Romdon, Ajaran Ontologi Aliran Kebatinan…, 73

(13)

ناصصسنلإا كولصصس لثامصصصيو هصصللإاب ناسنلإا مسا يمسو .ليلجلاو ليمجلا .هصللا لاصعفأب 81 ناصك ،نذإصف .هصسفنب ناصسنلإا وأ ناصسنلإا ىلع ظصفاحي هصللاو .ناسنلإا نم ابيرق هللا 82 :يلي امك هنع نايبلاو

Ing mangke sira dadi kanyatahanning-Sun. Sira kudu sumurup yen panjenenganing-Sun ora nunggal kahanan lawan sira, yektine anglimputi ing sira. Kaya umpamane kembang, sira rupane Ingsun wangine. Yen mungguhing madu sira rupane Ingsun manise, dadi sira lan Ingsun iku kena ingaranan roro ing tunggal kang dadi arane. Dununge penembahira maring-Sun lan rumasanira wedi maring-Sun. Sira wus Ingsun lilani amilih jujuluk apa ing asmaning-Sun kabeh. Mung siji sira ora Ingsun lilani, yen aran Sang Hyang wenang, mulane mangkono supaya anaha bedane Ingsun lan sira, dadiya panebut dununge panembahira maring-Sun.

Sira sumurupa, yen pangeran iku aran Gusti, ora jaman ora makan, iya kang anitahake bumi-langit saisine, kang maringi urip, maringi kabungahan, maringi kagunan kaprawiran marang

sakehe titahe. Pangeran mau ora maujud kaya manungsa.83

:هتمجرت .كصصعم يّننكلو .كب فلتخم ينّنأب ملعت نأ كب يرحو .ىّلجتت تنأف" هدوصصجوك تنأ لصصسعلا لصصثمو .اصصهقبع انأو هدوجوك تنأ ةرهزلا لثم كدوجصصس .دصصحاولا يف ناصصنثلااب ىّمصصسي كعم انأف .هتولح روعش انأو امسا ىوس يئامسأ مادختسلا كتنذأتسا .ريغ لا هدحو ّيلإ كفوخو ياصصيإو كصصنيبو ينصصيب قرفلا تبثي كلذ نلأ .رداقلا دحاولا وهو ادحاو .دجستو ينثتو دمحت عيدصصب ،هصصل عصصضوم لاو ناصصمز لا ،هصصللإا وصصه هصصللا ّنأصصب يعوصصلا كيلعو ةصصناطفلاو رورصصسلا يطعيو ييصصحي ،اصصمهيف اصصمو صضرلأاو تاوامصصسلا ".هدبعب هللا هباشت ام .هتاقولخم عيمج ىلإ ةّوقلاو ةراهملاو 84 ناصصكجناجوفك يف ميلاعتلا ّمهأ نم هللا ردقو ءاضقب داقتعلاا ناك kepujanggaan ) ىلع بجوو .يلزأ ذنم ايندلا يف عئاقولا هللا نّيع دق . هصصللاب داصصقتعلاا ىلع كصصلذ ّلدو .هردصصقو هصصللا ءاصصضق ىلعلكوصصتلا ناسنلإا .دحلأا 85 ناصصميلإا .تافصصصلا ديحوتب ناميلإا ىلع يملاسلإا ديحوتلا ظحلاو ناصصكو .ةلماكلا ءامسلأاو تافصلاب فصتي نأ درفني يذلا هدحو هللا نأب نود هلوصصسر هصصب فصصصوو هصصسفن هصصللا هفصصصو اصصمك هصصللا نوفصي فلسلا نع هصصللا يفن ام اوفن مهّنأو .ليثمت لاو فييكت نودو ،ليطعت لاو فيرحت يف لاو هءامسأ يف سيل ،داحلأ نود هللا تبثأ امك هتافص اوتبثأو هسفن 81

Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 290 82 Romdon, Ajaran Ontologi Aliran Kebatinan…, 72-74

83 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 63 84

Ibid., 63-64 85Ibid., 64

(14)

هتايآ 86 اصصَهِب ُهوُعْداَف ٰىَنْسُحْلا ُءاَمْسَ ْلأا ِهَّلِلَو :ىلاعت هللا لاق ثيح ، ۖ اوُرَذَو ِهِئاَمْسَأ يِف َنوُدِحْلُي َنيِذَّلا ۚ .َنوُلَمْعَي اوُناَك اَم َنْوَزْجُيَس 87 2 . هللا تافص ةلاصصسر يف وتيصصسراواججنار دصصنع يتصصسوج لاوواك جنيلاججنونام ّنإ دصصقو .هللا تافصب ناسنلإا ةايح صةقلاع نع هيف مّلكتي يتاج ةياده ديريو هصصللإا نع ناصصيبلا قصصلعتيو .هصصللا تافصصص يه ناسنلإا ةايح ّنأب اهيف بتك .اصصصصضعب هصصصصضعب ناصصصصيبلا ّكصصصصفني لاو ،ناصصصصسنلإا نع ناصصصصيبلاب 88 دصصصصقو ىلإ يتاصصج ةصصياده دصصيريو ةلاصصسر يف هصصللا تافص وتيسراواججنارمسقنا ةيبلصصسلا تافصصصلاو .يناصصعملا تافصصصلاو ةيبلسلا تافصلا امه ،نيمسق لاو لصصجر لا ،لصصيمجلا وهو .دحلأاو دبلأاو ميدقلا وه قلطم تاذ هللا يه .ناصمز لاو ناصكم لاو نوصل لاو ةأرصم 89 تافصصلا عصيمج يفن وصه ميدصقلا هصصلل ءاصصنفلا ةفصصص يفن وه دبلأاو .هل كيرشلا يفن وه دحلأا .هلل ةثيدحلا عمصصسيو مّلكتي وصصهو رداصصقلا هصصللا يه هصصلل يناصصعملا تافصلا اّمأو .ىلاعت يناعملا تافصلاو ةيبلسلاتافصلل.ناسنلإا مسجب قاوذلأا قوذيو رصبيو ةصصفلاخمو ديرملاو رداقلا هللا نع ةقلاعلا هذه نّيبتو .امهنيب ةنيتم ةقلاع .ثداوحلل 90 :يلي امك ملاعلا وأ ناسنلإا عم هللا لاصتا ىلع ّلدي يذلا نايبلاو

Dados sajatosipun ingkang nama Dat punika tajallining Muhammad: sajatosipun ingkang nama Muhammad punika wahaning cahya ingkang anglimputi ing jasad, dumunung wonten ing gesang kita: inggih punika gesang piyambak boten wonten ingkang agesangi, mila kuwasa, amiyarsa, anganda, angandika angraosaken saliring rahsa, punika saking kodrating dat kita sadaya. Tegesipun mekaten: Dating pangeran kang Amaha Suci punika anggenipun aningali amung angagem ing netra kita, anggenipun amiyarsa angagem ing talingan kita, anggenipun anggonda angagem ing grana kita, anggenipun angandika angagem ing lesan kita, anggenipun angraosaken saliring rahsa angagem ing pangraos kita. Sampun mawi uwas sumelang ing galih, sebab wahananing wahya dyatmika punika sampun kasasira. Tegesipun: lahir-batining Allah sampun dumunung wonten ing gesang kita pribadi: manawi ing babasanipun sepuh dating manungsa kaliyan sipating Allah. Awit dadosing dat punika kadim ajali abadi, tegesipun rumuhun piyambak, kala taksih awang-uwung salaminipun ing kahanan kita. Dadosing sipat punika kudusul ngalam, tegesipun anyarwonten kahananing ngalam donya. Ananning sami tarik-tinarik, tetep-tinetep; samukawis ingkang nama dat punika sayekti dumunung wonten ing

sipat, sakaliripun ingkang nama sipat sayekti punika kadunungan dat sadaya.91

:هتمجرت 86 ،ةيميت صنبا ةيريمدتلا ةلاسرلا ،ةيفلسلا ةعبطملا :ةرهاقلا( ، 1400 ،)ه 4 87 ص:فارعلأا ةروس 180

88 Simuh, Sufisme Jawa: Transformasi Tasawuf Islam ke Mistik Jawa, (Yogyakarta: Bentang Budaya, 1995), 220 89 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 286 90

Ibid., 287 91Ibid., 180-181

(15)

روصصنلا د ّصصسجت وصصه دّمحمب ىّمسي ام ّنإو .دّمحم رون وه تاذلا امّنإ" ارفن اهييحيلا ،اهسفن انتايح يهو ،انتايح يف دسجلا نم بّكري يذلا هنم دارملاو .انتردقب ءايشلأا عيمج رعشنو لوقنو ّمشنو عمسن انّنلأ رعصصشيو اصصنّمفب لوصصقيو اصصننذأب عمصصسيو اننيعب رظني سوّدقلا هللا ّنأب اصصمك .انسفن يف عقي يهللإا يحولا دّسجت نلأ ،سوسوت لاف ،انقوذب ثودصصح ّنلأ ،هصصللإا تاذ نم خيصصشأ ناصصسنلإا تاذ ّنأصصب لصصثملا لاصصق ،نذإصصف .ةصصغرافلا ةصصلاحلا نم مدصصقأ انروضحو ،ّيلزأ ميدق وه تاذلا قصصّلعتيو ةصصيوايندلا ملاصصعلا يف هصصثودحب ملاصصعلا ثودصصح ةفصصص دصصصق هتفصصص يف ّلصصحي تاذصصلاف ،اصصضعب مهصصضعب يّوصصقيو رصصخلآا عصصم دحاولا هتاذ يف تافصلا ّلحتو ". 92 يّلجتلا وصصه دصصّمحم روصصن نأصصب يّلجتلا نع قباصصسلا نايبلا حضو دقو نع نايبلا حضوو .ناسنلإا داسجأ عيمج ىلع يوتحي يذلا هللا تاذ نم لصصمعيف ناصصسنلإا لمع ام ّلك ّنأ ةجيتنلاف .هللاب ملاعلا وأ ناسنلإا داحتا .كلاذصك هصللا 93 ةصقلطم ىلاصعت هصلل يناصعملا تافصصلاو ةيبلصسلا تافصصلا نإ فصصصتي نأ اصصّمإ .هب هللا فصوي نأ نكمي لا زجعلا نأب لقعلا كرديو .هل ليبصصس ىلع اصصهتبثتف ،ساصصنلا تافصصصب ةهبصصشملا يناصصعملا تافصصصلابهللا .لامكلا تافصب فصوي هللا نلأ ،ليصفتلا 94 هصصللا تافصصص تناصصكو .فصصيرحتلا ىلع هللا تافص لمتحت لا كلذلو قيدصصصتلاو ناميلإا صبجيف .هللاجإ ّلج برلا تاذب ةمئاق ناعم ىلع ةلاد ىلاصصعت هصصل اصصهيزنتو ءيصصش هلثمك سيل هّنلأ ليثمت لاب اتابثإ هلل اهتابثإو اهب راصصكنإو ةصصيهللإا تافصصصلا دصصحج لصصيطعتلاو ،ليطعت لاب هقلخ ةهباشم نع لصصثمت لاو هصصتاذ فصصيكت لا امك هتافص فيكت لا كلذكو .ىلاعت هتاذب اهمايق .ريظن لاو ،ليثم لاو ءفك هل سيل هّنلأ نيقولخملا تافصب هبشت لاو 95 لاوواصصك جنيلاصصججنونام نع ثحبلا ماصصمتها مازصصلإ ،لوصصقلا ةصصصلاخو ةصصماّدهلا ةدصصصيقعلا نم نيملصصصسملا ةدصصيقع ةملاصصس ظصصصفحل يتصصصسوج .هصب هصللا ةم ّصسجمو هصقولخمب هصللا ةهباصشم ىلإ وعدصت يتصلا ةصفرحنملاو 96 ةصصيدوهيلا ةصصنايدلا يف عصصقو اصصمك قولخملا هيلأت ىلإ وعدت يتلا ةديقعلاو .ةينارصصنلاو 97 ِتَلاصَقَو ِهصللا ُنْبا ُرصْيَزُع ُدْوصُهَيْلا ِتَلاصَقَو :ىلاصعت هصللا لاصق .ِهللا ُنْبا ُحْيِسَمصلا ىَراَصَّنلا 98

92 Romdon, Ajaran Ontologi Aliran Kebatinan…, 73-74

93 Simuh, Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap Serat Wirid Hidayat Jati..., 234

94 ،يميثعلا حلاصلا دمحم خيشلا نبا ملاسلإا خيشل ةيطساولا ةديقعلا حرش ةيميت ،يزوجلا صنبا راد :ةدج( ، 1416 ،) 82 95 ،ةيميت نبا ةيطساولا ةديقعلا ،فراعملا صةبتكم :ضايرلا( ، 698 ،)ه 3 96

Abas Mansur Tamam, Islamic Worldview Paradigma Intelektual Muslim…, 44 97Ibid., 44

98

:ةبوتلا ةروس 30

(16)

ةمتاخلا ىلع ةصصثحابلا تلصصصح ةدوجوملا قئاقحلا ةثحابلا تضرع نأ دعبو ةصصهج نم وتيصصسراواججنار دنع يتسوج لاوواك جنيلاججنونام يهو جئاتنلا هصصللا ءامصصسأ تناصصكو .ايندصصلا نم ةدصصيعبلا ءامصصسلا يف هصصللا ّنأصصب هرهوج نادجولا داحتا لب ،مسجلا داحتا داحتلاا سيل .هدوجو ىلع ّلدت هتافصو و قلخلاو و .هللاب لملأا دبعلا نيب وتيصصسراواججنار قّرصصف ( kawula ) هللإاو ( Gusti ) ‘دحاولا يف نانثلإا’ ةرابعب

(

roro ning tunggal

) هللا ةقلاع ةللادل هرصصظن نكمي لاو .نادصصحّتي اصصمهّنكلو نافلتخم هللاو ناسنلإاف .هتاقولخمب يتسوج لاوواك جنيلاججنونام ،سكعلابو .ديحوتلا نع فرحنملا صميلعتلاك دصصحلأا دصصحاولا هصصللا ّنأصصب موصصهفملا اذصصه ملع .دصصيحوتلا تاريبعت ىلعأ وه فرتصصعي نإ .هيّلجت ّلاإ ملاعلا امو .هللا دوجو داع ام اّيقيقح ادوجو سيلو طصصمن نإ .كرصصشلا ىلإ فارتصصعلاا اذصصه راصصشأف دوصصجولا يسنجب ناسنلإا كينيلك وصصه وتيسراواججنار دنع يتسوج لاوواك جنيلاججنونام ( klenik ) ىأر . صاتيكصصساو نوصصكيف ةصصفرعملا ىلإ لصصصو اذإ ناصصسنلإا نأب وتيسراواججنار ( waskitha ) نم ةاونلاو .فوصتلا يف ميلعتلا اذه دجوي لاو ،نوكيف نك وأ ،فوصصصتلا يف ناصصسنلإا ةربخ تداز اذإو .ةميركلا قلاخلأا يه فوصتلا موصصهفم ةّقدو مهفلاو .ةوقلا يف ةدايزلا تسيلو ةميركلا هقلاخأ تدازف جنيلاصصججنوناماومّلعتيل نيملسملا ةديقعو ناميإ ىوقي يملاسلإا ديحوتلا تاداصصبعلا ذصصيفنت ىلع ناصصسنلإا ةردصصق همّلعت نم ىجرُيو .يتسوج لاوواك .ىلاعت هللا عم برقلاب رعشيو ةفرعملاو ةقيقحلا ةجرد

جثحبلا عجارم .ميركلا نآرقلا .رصصسفم دصصيز ،يرصصحبلا 1436 .ه باججتك ىلع دججئاوف دججيرفلا لوقلا جديحوتلا .عيزوتلاو رشنلل ةينوكلا ةقيقحلا راد :ضايرلا . .ىمينصصصفلا اصصصفولا وصصصبأ ،ىنازاصصصتفتلا 1979 صصص. فوججصتلا ىلإ لخدججم ملاسلإا .ةفاقثلا راد :ةرهاقلا. .نبا ،ةيميت 1400 .ه ةيريمدتلا ةلاسرلا .ةيفلسلا ةعبطملا :ةرهاقلا . .نبا ،ةيميت ةيطساولا ةديقعلا . 697 .فراعملا ةبتكم :ضايرلا . .يفيفع يماصصس ،يزاجح ةملأا يعو ةججيمنتو يملاججسلإا فوصتلا . 1996 .ةيدمحملا ةعابطلا راد :ةرهاقلا .ىلولأا هعبطلا. .ينارجلا ةيميمت نبا ميلحلا دبع نب دمحأ ،ّيقشمدلا 2005 . ةيدوبعلا . .يملاسلإا بتكملا :قشمد ص.ميهارصصبإ نب دصصمحأ نب دصصمحم نب رصصصن ،يدنقرمصصسلا 1993 . ريججسفت يدنقرمسلا .ةيملعلا بتكلا راد :توريب .

16

(17)

.حلاصصصلا دصصمحم خيصصشلا ،يميثعلا 1416 . ةيطججساولا ةدججيقعلا حرش ةيميت نبا ملاسلإا خيشل .يزوجلا نبا راد :ةدج . .ىكذ يليل ،بطق فوججصتلا يف تارضاحم رصصهزلأا ةصصعماج :رصصهزلأا . .ةيبرعلاو ةيملاسلإا تاساردلا ةيلك .دبعم يلع ،يلغرف ضراعمو ديؤم نيب فوصتلا .

Abimanyu, Petir. 2014. Buku Pintar Aliran Kebatinan dan Ajarannya. Yogyakarta: Penerbit Laksana.

Al-Faruqi, Ismail Raji. 1418. Atlas Al-Hadarah Al-Islamiyah. Ter. Dr. Abdul Wahid Lu’luah. Riyad: Maktabah Ubaikan.

Arifin, Miftah.2015. Wujudiyah di Indonesia: Kontinuitas dan Perubahan. (Jember: STAIN Jember Press.

Endraswara, Suwardi. 2012. Agama Jawa: Menyusuri Jejak Spiritualitas Jawa. Yogyakarta: Lembu Jawa.

Ensiklopedi Indonesia. 1984. Jakarta: PT. Ichtiar Baru Van House.

Karomi, Kholid. 2013. Tuhan dalam Mistik Islam Kejawen (Kajian atas Pemikiran

Raden Ngabehi Ranggawarsita). Jurnal Tsaqafah, vol. 11, nomor 2, Gontor:

Darussalam Press, 2013.

Khaja Khan, Khan Sahib. 1996. Tasawuf: Apa dan Bagaimana. Terjamahan Achmad

Nasir Budiman. Jakarta: Srigunting.

Ladande, A. 1926. Vocabulaire Technique et Critique de la Philosophie. Paris.

Mulyana. 2006.Spiritualisme Jawa: Meraba Dimensi dan Pergaulatan Religiusitas Orang

Jawa. Yogyakarta: Penerbit Narasi. Jurnal Kejawen, Jurnal Kebudayaan Jawa, vol.1, no.2, Agustus 2006.

Muryanto, Sri.2004. AjaranManunggaling Kawula Gusti.Yogyakarta: Kreasi Wacana.

Muslih, M. Kholid. 2018. Worldview Islam Pembahasan tentang Konsep-Konsep Penting

dalam Islam. Ponorogo: PII dan Gontor Press.

Nasruddin. 2011. Kebudayaan dan Agama Jawa dalam Perspektif Clifford Geertz. Surabaya: IAIN Sunan Ampel. Jurnal Religio: Jurnal Studi Agama-Agama, volume 1, nomor 1, Maret 2011.

Nata, Abuddin. 2012. Metodologi Studi Islam. Jakarta: PT Raja Grafindo Persada.

Noer, Kautsar Azhari. 1995. Ibn Al-‘Arabi: Wahdat al-Wujud dalam Perdebatan. Jakarta:

Penerbit Paramadina.

Purwadi. 2005. Manunggaling Kawula Gusti Ilmu Tingkat Tinggi untuk Memperoleh

Derajat Kasampurnaan. Yogyakarta: Gelombang Pasang.

Shibab, Alwi. 2001. Sufistik Jawa.Bandung: Mizan.

(18)

Sholikhin, Muhammad. 2011. Ajaran Ma’rifat Syekh Siti Jenar (Panduan Menuju Kemenyatuan dengan Allah, Refleksi dan Penghayatan Syekh Siti Jenar). Yogyakarta: Penerbit Narasi.

Simuh. 1998. Mistik Islam Kejawen Raden Ngabehi Ranggawarsita: Suatu Studi Terhadap

Serat Wirid Hidayat Jati. Jakarta: Penerbit Universitas Indonesia.

__________. 1995.Sufisme Jawa: Transformasi Tasawuf Islam ke Mistik Jawa. Yogyakarta:

Bentang Budaya, 1995.

Romdon. 1996.Ajaran Ontologi Aliran Kebatinan. Jakarta: PT. Raja Grafindo Persada.

Tamam, Abas Mansur. 2017.Islamic Worldview Paradigma Intelektual Muslim, Jakarta:

Spirit Media Press.

Tebba, Sudirman. 2006.Syaikh Siti Jenar Pengaruh Tasawuf Al-Hallaj di Jawa.Bandung:

Pustaka.

Tim Penulis UIN Syarif Hidayatullah. 2008. Ensiklopedia Tasawuf Jilid III S-Z. Bandung, Penerbit Angkasa.

Zarkasyi, Imam. 1994. Usuluddin. Gontor, Ponorogo: Trimurti Press.

Zoetmulder, P.J. 1990. Manunggaling Kawula Gusti Pantheisme dan Monisme dalam

Sastra Suluk Jawa Suatu Studi Filsafat. Jakarta: PT. Gramedia. Terjemahan

Dick Hartoko.

Referensi

Dokumen terkait

جئاتن في لكش ءاطخلأا ةيبرعلا ةغللا ميلعت مسق ةبلط ىدل ةيبرعلا ةباطلخا في ةيتوصلا. بج ةعما

اهتشقانمو ثحبلا جئاتن .ج ةيبرعلا ةغللا ميلعت في تنترنلإا مادختسا لاــجم اــهيف لــخدو ةــيمويلا ةاــيحلا في ةــفلتخم ةطــشنأ في تــنترنلإا

1. ةغللا ميلعت في ةيحلافلا ةلاسر باتك ماددتسا قيبةت فيك سداسلا لصفلا في بلاةلا ىدل ة ارقلا ةراهم ةيقتًل ةيبرعلا يو قولت حلاصلإا ةينيد ةسردم في

ثحبلا اذه في ةثحابلا زكرت )ب ،ميلعت ةيلمع نع ةبلطلا عابطنا في ةثحابلا يزكرلما ةعمالجا دهعم في ثحبلا اذه ةباتكلا تماق )ج ،ةيبرعلا ةغللا ميلعت ليإ

و .ةفيرشلا ةينيدلا فادىلأا في فقوتي لا لبقتسلدا نامز في ةيبرعلا ةغللا ميلعت امأ.. .اىتَغو ةيداصتقلااو ةيلودلا فادىلأا لب طقف انهوك لىإ ةفاضإ بيرعلا

ةيبرعلا تادرفلما ميلعت في يقايسلا ملعتلاو ميلعتلا لخدم ةيلاعف في سداسلا فصلا ذيملاتل.. نلااكنب

نم تَثكلاك .ةملكلا لصأك موحنلا بيكتًلا ليلق فايب عم صفحك شرك تيياكر ثحبت فأ ةثحابلا تدارأ ،عقاولا اذى نمك .ةيلوصلأا تادعاقلاب ةنيببؼا تانايبلا فأ ةغللا

و) يذلاو يسردلما باتكلا لامعتسا نع ينبي يذلا هيجوتلا وه ،ملعلما دشرم ‌ نم ةبوجلأا حاتفمو يموقتلا ةينقتو هلئاسوو ميلعتلا ةينقت وأ جهنلما ىلع