DAFTAR EUSI
PERNYATAAN ... i
PANGJAJAP... ii
CATUR NUHUN ... iii
ABSTRAK ... vi
DAFTAR EUSI ... ix
DAFTAR TABEL ... xiii
DAFTAR BAGAN ... xiv
DAFTAR SINGGETAN ... xv
DAFTAR LAMPIRAN ... xvi
BAB I BUBUKA 1.1Kasang Tukang ... 1
1.2Rumusan Masalah ... 5
1.3Tujuan Panalungtikan ... 6
1.4Mangpaat Panalungtikan ... 6
1.5Rangkay Panalungtikan ... 7
BAB II TATAPAKAN TIORI 2.1 Babad ... 9
2.1.1 Wangenan Babad ... 9
2.1.2 Papasingan Babad ... 11
2.1.2.1 Dumasar Eusi Carita ... 11
2.1.2.2 Dumasar Wangun Karangan ... 12
2.1.2.3 Dumsar Wujud Karangan ... 13
2.1.2.4 Dumasar Waktu ... 14
2.1.2.5 Dumasar Bahan ... 14
2.1.2.6 Dumasar Basa ... 14
2.1.2.8 Dumasar Tempat ... 15
2.1.3 Kamekaran Babad ... 16
2.1.4 Épisode Babad ... 23
2.1.5 Struktur Babad ... 23
2.1.5.1 Téma ... 25
2.1.5.2 Fakta Carita ... 26
2.1.5.2.1 Galur ... 26
2.1.5.2.2 Palaku jeung Watek ... 28
2.1.5.2.3 Latar ... 31
2.1.5.3 Sarana Sastra... 32
2.2 Semiotik ... 33
2.2.1 Wangenan Semiotik ... 33
2.2.2 Kamekaran Semiotik ... 35
2.2.3 Unsur Semiotik ... 36
2.2.3.1 Ikon ... 36
2.2.3.2 Indéks ... 37
2.2.3.3 Simbol ... 38
2.3 Étnopédagogik ... 39
2.3.1 Wangenan Étnopédagogik ... 39
2.3.2 Kamekaran Étnopédagogik ... 41
2.3.3 Ajén Étnopédagogik ... 42
2.4 Panalungtikan Saméméhna ... 46
2.5 Raraga Mikir ... 48
2.6 Anggapan Dasar ... 49
BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN 3.1 Data jeung Sumber Data ... 50
3.2 Desain Panalungtikan ... 50
3.3 Métode Panalungtikan ... 52
3.4.1 Pedoman Analisis Téks ... 53
3.4.2 Kartu Data ... 56
3.5 Téhnik Ngumpulkeun Data ... 57
3.6 Téhnik Ngolah Data ... 58
BAB IV HASIL PANALUNGTIKAN JEUNG PEDARAN 4.1 Hasil Panalungtikan ... 59
4.1.1 Data Babad Panjalu ... 59
4.1.1.1 Kaayaan Buku Babad Panjalu ... 59
4.1.1.2 Ringkesan Babad Panjalu ... 61
4.1.1.3 Épisode Babad Panjalu ... 63
4.1.2 Analisis ... 70
4.1.2.1 Struktur Carita ... 70
4.1.2.1.1 Téma ... 70
4.1.2.1.2 Fakta Carita ... 73
4.1.2.1.2.1 Galur ... 73
4.1.2.1.2.2 Palaku jeung Watek ... 77
4.1.2.1.2.3 Latar ... 96
4.1.2.1.3 Sarana Sastra ... 110
4.1.2.2 Unsur Semiotik ... 112
4.1.2.2.1 Ikon ... 112
4.1.2.2.2 Indéks ... 119
4.1.2.2.3 Simbol ... 164
4.1.2.3 Ajén Étnopédagogik ... 166
4.1.2.3.1 Moral Manusa ka Pangéran ... 167
4.1.2.3.2 Moral Manusa salaku Pribadi ... 168
4.1.2.3.3 Moral Manusa jeung Manusa Séjénna ... 174
4.1.2.3.4 Moral Manusa ka Alam ... 177
4.1.2.3.5 Moral Manusa kana Waktu ... 180
4.2 Pedaran ... 185
BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN 5.1 Kacindekan ... 199
5.1.1 Struktur ... 199
5.1.2 Semiotik ... 200
5.1.3 Étnopédagogik ... 200
5.2 Saran ... 202
DAFTAR PUSTAKA ... 203
LAMPIRAN ... 207
RIWAYAT HIRUP ... 214
DAFTAR TABÉL
Tabél 3.1 : Format Pedoman Analisis Strukural ... 53
Tabél 3.2 : Format Pedoman Analisis Semiotik ... 53
Tabél 3.3 : Format Pedoman Analisis Étnopédagogik ... 54
Tabél 3.4 : Format Analisis Téma ... 54
Tabél 3.5 : Format Analisis Galur ... 54
Tabél 3.6 : Format Analisis Palaku jeung Watek ... 55
Tabél 3.7 : Format Analisis Latar ... 55
Tabél 3.8 : Format Analisis Ikon ... 55
Tabél 3.9 : Format Analisis Indéks ... 55
Tabél 3.10 : Format Analisis Simbol ... 56
Tabél 3.11 : Format Analisis Étnopédagogik ... 56
Tabél 3.12 : Format Data Struktural ... 56
Tabél 3.13 : Format Data Semiotik ... 57
Tabél 3.14 : Format Data Étnopédagogik ... 57
Tabél 4.1 : Data Latar Babad Panjalu ... 96
Tabél 4.2 : Wangun Karangan ... 111
Tabél 4.2 : Analisis Unsur Ikon ... 112
Tabél 4.3 : Analisis Unsur Indéks ... 119
DAFTAR BAGAN
Bagan 2.1 : Tataran Tanda ... 39
Bagan 2.2 : Raraga Mikir Panalungtikan ... 48
Bagan 2.3 : Desain Panalungtikan ... 51
DAFTAR SINGGETAN
BP : Babad Panjalu
il : ilikan
img. : imagis
jrrd. : jeung réa-réa deui
jsté. : jeung salian ti éta
M : Masehi
mfr. : métafora
R : Radén
R.A. : Radén Arya
sos. : sosial
spk. : saparakanca
temp. : tempat
wkt. : waktu
DAFTAR LAMPIRAN
a. Lampiran 1 : SK Pengangkatan Pembimbing Penulisan Tesis ... 207
b. Lampiran II : Hasil Uji Komprehensif ... 209
BAB I BUBUKA
1.1 Kasang Tukang
Kahirupan karya sastra gumantung kana lingkungan jeung kamekaran jaman
anu dilakonanana. Kamekaran sastra saeutik gedéna geus mawa parobahan nu
kawilang ngaronjat. Bihari katitén wangun sastra gumelar jeung sumebarna
tatalépa (oral tradition), tapi kiwari éta wangun sastra geus bisa dibaca ku balaréa.
Pon kitu deui, nilik kana kamekaran médiana boh sastra lisan boh sastra tulisan
(tinulis). Sastra lisan nu aya di masarakat Sunda di antarana mangrupa carita
pantun, dongéng, jangjawokan (mantra), kakawihan, jeung pupujian. Anapon
sastra tinulis winangun naskah jeung prasasti anu mibanda tujuan sangkan karya
sastra nu aya bisa hirup lana sarta dipikawanoh ku balaréa. Lian ti éta, ku ayana
sastra tinulis kapanggih gambaran kahirupan kabudayaan sélér bangsa dina
mangsa bihari, (il. Barried, 1985:4).
Koswara (2011:10) nétélakeun yén sastra bisa dianggap minangka gejala
sosial anu ditulis dina kurun waktu nu tangtu bakal raket patalina jeung
norma-norma sarta adat-istiadat nu tumuwuh dina éta jaman. Gejala sosial ngagelarkeun
kumaha gambaran kahirupan dina éta jaman bisa katangar. Lian ti éta, sastra ogé
ngagambarkeun kahirupan anu mangrupa hiji kanyataan sosial. Hal nu sawanda
ngeunaan karya sastra mangrupa gambaran kahirupan kabudayaan mangsa bihari
ditétélakeun ku Bachtiar dina Ékadjati (1982:2) nyaéta:
“Karya-karya tulis yang ditinggalkan oleh para nenek moyang ini dapat dipelajari untuk memperoleh gambaran, meskipun tidak lengkap dan tidak menyeluruh, mengenai kebudayaan pada waktu mereka hidup. Pengetahuan yang diperoleh dari karya-karya tulis ini, naskah-naskah ini, dapat membantu kita dalam usaha mempelajari, mengtahui, mengerti, dan
kemudian menyajikan sejarah perkembangan bangsa kita.”
Karya sastra mangrupa salah sahiji gambaran atawa eunteung kahirupan
manusa dina hirup kumbuh di masarakat anu digelarkeun ngagunakeun basa
2
manusa dina harti jembar (il. Iskandarwassid, 2003:138). Eunteung kahirupan nu
aya di masarakat ilaharna sumender kana kaayaan pakumbuhan nu karandapan
dina kahirupan sapopoé. Pon kitu deui, gambaran kahirupan dina karya sastra
kapaluruh ngaliwatan interaksi sosial anu ngawengku sawatara kagiatan campur
gaul antarmasarakat, antarmanusa, jeung antarkajadian anu lumangsung. Ku
kituna, kahirupan nu nyampak dina karya sastra mangrupa kedaling ébréhan batin
sacara bébas.
Karya sastra Sunda kawilang réa wanda jeung wangunna. Éta hal lantaran
kahirupan sastra Sunda nyaluyukeun jeung pajamanan „ngindung ka waktu
ngabapa ka jaman‟. Karya sastra Sunda dipaké pikeun nepikeun sawatara hal anu
aya patalina jeung budaya Sunda, minangka contona sastra golongan babad.
Babad mangrupa carita wanda heubeul anu medar riwayat luluhur atawa
kajadian-kajadian penting jaman baheula di salah sahiji daérah, biasana ti mimiti ngabedah
(muka) éta wewengkon (Iskandarwassid, 2003:17).
Ngeunaan babad, Poérwadarminta (1985:70) nétélakeun yén babad téh sarua
jeung riwayat, sajarah, atawa tambo. Lian ti éta, Salmoen (1963:102-103)
ngagolongkeun carita babad kana anak golongan sajarah. Éta hal, mibanda
sasaruaan utamana palebah puseur pamianganna suméndér kana unsur sajarah.
Sanajan kitu ditilik tina jihad sajarah jeung sastra kangaranan babad mah angger
bae mangrupa karya sastra (Ékadjati, 1982:2). Anapon nu nyaruakeun babad
jeung sajarah (élmu sajarah) mibanda alesan lantaran babad mangrupa sajarah
kabaheulaan nurutkeun pajamanana. Samalah munasabah upama aya katerangan
yén golongan babad umurna leuwih kolot tibatan golongan sajarah (sajarah
modérn).
Dina Kamus Umum Basa Sunda (2007:39) dijéntrékeun yén babad téh
mangrupa dongéng anu ngandung unsur sajarah. Éta wangenan upama disurahan
nyoko kana asal muasal (gumelarna) carita ngaliwatan dongéng salaku média basa
dina nepikeunana. Munggaranna babad disusun dumasar sumber lisan „oral
tradition‟ anu ditepikeun sacara turun-tumurun tatalépa di sabudereun masarakat hiji wewengkon. Nilik kana gumelarna babad ngagunakeun média lisan, atuh
3
sastra. Unsur sajarah dina karya sastra winangun babad sipatna teu murni, béda
jeung unsur sajarah nu aya dina ulikan élmu sajarah.
Kateumurnian unsur sajarah dina babad kapangaruhan ku sawatara faktor
diantarana: pangarang, lingkungan, jeung tujuan nu hayang dihontal. Patalina
pangarang dina nulis carita babad kacida pisan penting jeung mangaruhanana.
Ilubiungna pangarang dina nulis babad dijéntrékeun ku Sumardjo & Saini KM
(1994:24) yén sanajan karya sajarah dumasar kana sababaraha sumber fakta, tapi
dina nepikeunna mah teu leupas tina unsur hayali (imaji) pangarang. Unsur hayali
pangarang mangrupa salah sahiji sipat nu aya dina karya sastra. Harti nu sawanda
ditétélakeun ku Ékadjati (1978:1) yén:
“Babad menurut pengertian penyusun dan lingkungan masarakatnya dianggap sebangsa sejarah, yaitu tentang masa lampau mereka atau leluhur mereka. Namun demikian kegiatan penyusunan babad tak dapat dilepaskan dari kegiatan penciptaan sastra. Dan babad itu sendiri bila ditinjau dari sudut
sastra merupakan karya sastra.”
Dumasar kana sawatara wangenan, bisa dicindekeun yén babad nyaéta karya
sastra wanda buhun nu ngandung unsur sajarah anu mibanda tujuan pikeun
kaperluan lingkungan masarakat anu tangtu di salah sahiji wewengkon. Niténan
kana éta wangenan, babad bisa dipaké bahan panalungtikan paélmuan widang
basa, sastra, sajarah, antropologi, étnografi, sosiologi, étnopédagogik, jeung nu
lianna.
Média basa anu digunakeun dina babad nyaéta média basa tinulis,
sedengkeun karanganana ditepikeun dina wangun prosa (lancaran) jeung wangun
puisi (kauger), (il. Ékadjati, spk., 1985:196). Salah sahiji babad anu ngagunakeun
media basa tinulis sarta digelarkeun dina wangun puisi atawa kauger (ragam
wawacan) di antarana nyaéta Babad Panjalu.
Eusi karya sastra winangun babad ilaharna medar kajadian atawa peristiwa
penting nu raket patalina jeung unsur sajarah. Lian ti éta, teu saeutik medar
sarsilah raja-raja atawa bupati sawatara wewengkon. Unsur sajarah nu kapanggih
dina babad kadarna leuwih onjoy, lantaran ditulisna babad suméndér kana aspék
4
kahirupan manusa mangsa bihari. Gambaran mangsa bihari bakal mibanda ajén
upama ditalungtik sacara gemet.
Babad Panjalu mangrupa koléksi C.M. Pléyte tina peti no 121 anu geus
diterbitkeun ku Proyék Penerbitan Buku Sastra Indonesia dan Daérah, Jakarta.
Luyu jeung ngaranna, Babad Panjalu asalna ti wewengkon Panjalu Kabupatén
Ciamis nu aya di wilayah Priangan. Nitenan asalna ti priangan, ku kituna Babad
Panjalu ngabogaan ciri historiografi priangan (sarsilah parabupati) anu mibanda ajén étnopédagogik anu linuhung pikeun hirup kumbuh masarakat nu aya di
wewengkon Panjalu malar hirup tinemu reujeung huripna.
Sawatara panalungtikan anu geus dilakukeun kana Babad Panjalu
diantarana: Babad Panjalu; Transkripsi jeung Transliterasi (Rosyadi, 1992),
Babad Panjalu; Satu Kajian Sastra (Hendarin, 1986), Babad Panjalu; Karya Sastra Sajarah Sunda (Satibi, 1998), jeung Analisis Saya terhadap Babad Panjalu (Herdiyan, 2010). Panalungtikan anu dilakukeun ku Rosyadi (ed.) kana Babad
Panjalu mangrupa transkripsi jeung transliterasi sarta ngadadarkeun sajumlahing ajén-inajén nu kapanggih dina éta babad. Panalungtikan kana Babad Panjalu anu
dipigawé ku Hendarin museur kana carita Babad Panjalu dipasing-pasing
dumasar peristiwa jeung épisode tokoh nu ngalalakon, sedengkeun anu dipigawé
ku Satibi museur kana ulikan unsur intrinsik karya sastra jeung historiografi
tradisional anu ngawengku sarsilah bupati Panjalu sarta sawatara titinggal nu aya
patalina jeung Babad Panjalu nu sumebar di wewengkon Panjalu katut
sabudereunana. Kitu deui analisis Babad Panjalu beunang Herdiyan museur kana
historiografi tradisional (sarsilah parabupati Panjalu).
Bédana jeung panalungtikan-panalungtikan saméméhna, dina ieu
panalungtikan leuwih museur kana ulikan struktural jeung semiotik. Anu engkéna
dipiharep meunangkeun ajén-inajén étnopédagogik nu aya dina Babad Panjalu.
Babad Panjalu mangrupa karya sastra tinulis anu suméndér kana peristiwa sajarah (sastra Sajarah) nu mibanda ajén-inajén étnopédagogik. Ajén-inajén
étnopédagogik nu aya dina Babad Panjalu bakal kapanggih upama ditalungtik
ngagunakeun ulikan struktural jeung semiotik. Ulikan struktural museur kana
5
sarana sastra (Stanton, 2012:45), sedengkeun ulikan semiotik ngawengku unsur
ikon, simbol, jeung indéks.
Disawang tina segi semiotik, Babad Panjalu mangrupa sajumlahing unsur
semiotik anu méré gambaran kahirupan mangsa bihari. Ku kituna, eusina perlu
diguar ngaliwatan ulikan semiotik. Cobley jeung Litza Janz (Ratna, 2010:97),
sacara définitif nétélakeun yén kecap semiotik asalna tina basa Yunani nyaéta
“seme” anu hartina “penafsir tanda”. Istilah séjén nyaéta “semeion” anu hartina tanda. Tanda di dieu hartina hiji hal anu ngawakilan tanda/ hal nu séjén (Isnendes,
2010:31). Tanda aya di mana-mana, bisa mangrupa kecap, gerak isarat, lampu lalu
lintas, jrrd. Pon kitu deui struktur karya sastra, struktur film, wangunan, atawa
sora manuk bisa dianggap tanda. Ahli filsafat Amerika, Charles Sanders Pierce,
negeskeun yén urang bisa mikir sabab ayana tanda salaku sarana. Lamun euweuh
tanda, tangtu manusa moal bisa komunikasi. Salian ti éta, ku ayana tanda manusa
bakal méré ma‟na kana sagala hal nu nyampak di alam dunya (Sudjiman,
1996:vii-1).
Nilik kana katerangan di luhur, puseur pamiangan dina ieu panalungtikan
maluruh struktur babad dumasar kana unsur téma, fakta carita anu ngawengku
galur, palaku jeung watek, latar, jeung sarana sastra. Lian ti éta, tilu unsur
semiotik ikon, indeks, jeung simbol dipaluruh dina ieu panalungtikan. Tumali
jeung éta hal, ieu panalungtikan pikeun ngadéskripsikeun jeung nganalisis struktur
carita babad jeung unsur semiotik sangkan meunangkeun ajén-inajén
étnopédagogik nu aya dina Babad Panjalu.
Satuluyna minangka lajuning laku kana karep jeung sikep, nu nulis bakal
nalungtik salah sahiji karya sastra golongan babad. Karya sastra golongan babad
nu dimaksud luyu jeung katerangan di luhur nyaeta Babad Panjalu. Jejer ieu
panalungtikan nyaeta Babad Panjalu (Ulikan Struktural, Semiotik, jeung
Étnopédagogik).
1.2 Rumusan Masalah
Masalah dina ieu panalungtikan sawadina ditulis jeung dirumuskeun dina
6
nganalisis struktural, semiotik, jeung étnopédagogik dina karya sastra golongan
babad.
Dumasar kana katerangan di luhur, rumusan masalah dina ieu
panalungtikan bakal ditulis dina wangun patalékan saperti ieu di handap.
a. Kumaha struktur carita dina Babad Panjalu?
b. Unsur semiotik naon waé nu nyampak dina Babad Panjalu?
c. Ajén-inajén étnopédagogik naon waé nu aya dina Babad Panjalu?
1.3 Tujuan Panalungtikan
Sangkan puguh éntép seureuh jeung leunjeuranna, ieu panalungtikan
ngabogaan tujuan nu hayang dihontal. Éta tujuan téh nyaéta pikeun mikanyaho
jeung ngadéskripsikeun;
a. Struktur carita dina Babad Panjalu;
b. Unsur semiotik dina Babad Panjalu; jeung
c. Ajén-inajén étnopédagogik dina Babad Panjalu.
1.4 Mangpaat Panalungtikan
Mangpaat anu hayang kahontal tina ieu panalungtikan nyaéta ngeunaan
mangpaat téoritis jeung mangpaat praktis.
a. Mangpaat Tioritis
Dipiharep bisa méré pangdeudeul kana élmu sastra dina widang babad,
jeung pikeun élmu atikan hususna sistem atikan budaya nyaéta pangaweruh
ngeunaan ajén-inajén étnopédagogik dina Babad Panjalu.
b. Mangpaat Praktis
Ieu panalungtikan dipiharep miboga mangpaat praktis hususna pikeun
panalungtik jeung masarakat.
1). pikeun panalungtik
Ku ayana ieu panalungtikan, panalungtik bisa mikanyaho leuwih teleb
ngeunaan étnopédagogik tina Babad Panjalu, sarta bisa numuwuhkeun deui
karesep kana karya sastra buhun (babad) anu eusina ngandung ajén-inajén
7
2). pikeun masarakat
Hasil ieu panalungtikan dipiharep bisa numuwuhkeun minat jeung karesep
nu balukarna bisa nimbulkeun karep pikeun ngamumulé satra buhun, nyaéta
babad di antara nerekabna pangaruh budaya modérn anu teu hadé.
1.5 Rangkay Panalungtikan
Ieu panalungtikan disusun kana lima bab kalawan ngagunakeun rangkay
panalungtikan saperti ieu di handap:
Bab I : Bubuka
Dina ieu bab dipedar ngeunaan kasang tukang masalah, rumusan
masalah, tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, jeung rangkay
panalungtikan.
Bab II : Tatapakan Tiori
Dina ieu bab dipedar sawatara hal anu jadi tatapakan panalungtikan:
1) Ulikan Tiori
Tiori dasar jeung konsép poko anu jadi tatapakan tiori pikeun ngolah
jeung nganalisis babad salaku objék panalungtikan. Dipedar ogé tiori
struktural, semiotik, jeung étnopédagogik.
2) Panalungtikan saméméhna kana Babad Panjalu.
3) Raraga mikir dumasar konsep panalungtikan sacara gembleng.
4) Anggapan dasar dina ieu panalungtikan ditétélakeun dumasar kana
panalungtikan-panalungtikan saméméhna anu luyu jeung tiori-tiori
paraahli.
Bab III : Métodologi Panalungtikan
Ieu bab eusina medar métode panalungtikan anu ngawengku; data jeung
sumber data, desain panalungtikan, métode jeung pamarekan
panalungtikan, instrumén panalungtikan, téhnik ngumpulkeun data,
jeung téhnik ngolah data.
Bab IV : Hasil Panalungtikan jeung Pedaran
Ieu bab eusina medar ngadéskripsikeun jeung nganalisis data sarta
8
diébréhkeun ngeunaan struktur carita, semiotik, jeung étnopédagogik nu
aya dina Babad Panjalu wedalan Proyék Penerbitan Buku Sastra
Indonesia dan Daérah, Jakarta.
Bab V : Kacindekan jeung Saran
Dina ieu bab eusina kacindekan tina sakabéh pedaran. Salian ti éta, aya
rékomendasi mangrupa saran anu ditepikeun ku panalungtik pikeun
instansi nu aya patalina jeung hasil panalungtikan.
BAB III
MÉTODE PANALUNGTIKAN
3.1 Data jeung Sumber Data
Nurutkeun Moléong (2007:157) sumber data utama dina panalungtikan
kualitatif nyaéta kumpulan kecap jeung tindakan. Sumber data primer dina ieu
panalungtikna nyaéta karya sastra wangun babad. Babad anu dimaksud nyaéta
Babad Panjalu nu dikoléksi ku C.M. Pleyte (Museum Pusat Jakarta). Medal taun 1982 ku Proyek Penerbitan Buku Sastra Indonesia dan Daerah, Jakarta.
Garapanana museur kana ngungkabkeun eusi jeung konsép sarta ajén-inajén
étnopédagogik nu aya dina Babad Panjalu. Tumali jeung éta hal, sumber data
dina ieu panalungtikan nya éta téks anu nyampak dina Babad Panjalu.
Babad Panjalu mangrupa karya sastra golongan babad anu ditulis dina wangun puisi kauger (pupuh). Lian ti éta, Babad Panjalu ngagunakeun 9 pupuh
minangka pangwangun karanganana kalawan lobana 523 pada. Anapon pupuh
anu dipaké ngawengku asmarandana (2), sinom (3), kinanti (2), pangkur (1),
durma (1), dangdanggula (2), mijil (2), magatru (2), jeung pucung (1).
3.2 Desain Panalungtikan
Desain panalungtikan nyaéta rencana anu nuduhkeun gambaran utama
ngeunaan hiji hal anu baris dilakukeun. Desain panalungtikan mangrupa prosés nu
diperlukeun dina rarancang panalungtikan nepi ka patalékan nu aya bisa kajawab
(Arikunto, 2010:175). Ngaliwatan desain panalungtikan, naon rupa anu jadi
udagan dina panalungtikan bisa leuwih imeut jeung gemet.
Desain ieu panalungtikan bisa kagambar saperti ieu di handap dina wangun
51 Bagan 3.1 Desain Panalungtikan Nangtukeun Masalah Nangtukeun Objék Panalungtikan Nangtukeun Téori jeung Métode Panalungtikan
Strukrural (Robert Stanton)
Semiotik (Charles S. Pierce)
Étnopédagogik (Suwarsih Warnaen)
Palaku jeung watek
Téma Fakta
Carit a
Ngadéskripsikeun, Nganalisis, jeung Napsirkeun Latar
Ikon Simbol
Indéks
Ajén Moral Manusa
(1) MMP (2) MMPr (3) MMS (4) MMA (5) MMW (6) MMTH
Nyindekkeun jeung Nyusun Laporan
Struktur carita
Semiotik
Babad Panjalu (Proyek Penerbitan Buku Sastra Indonesia dan Daerah,
1992) Étnopédagogik
52
3.3Métode Panalungtikan
Objék studi dina ieu panalungtikan nyaéta karya sastra winangun babad
jeung dokumén anu raket patalina jeung panalungtikan. Masalah anu ditalungtikna
mangrupa carita nu ngagambarkeun kajadian nu kaalaman dina mangsa nu geus
kaliwat. Éta pasualan diungkulan ngaliwatan ulikan struktural, semiotik, jeung
étnopédagogik. Babad Panjalu nu diterbitkeun ku Proyek Penerbitan Buku Sastra
Indonesia dan Daerah, bakal diguar eusina sangkan manggihan unsur-unsur anu
dikandungna. Éta unsur tinangtu anu raket patalina jeung ieu panalungtikan.
Dumasar katerangan di luhur, métode anu digunakeun dina ieu
panalungtikan nyaéta métode déskriptif anu mibanda fungsi pikeun ngungkulan
pasualan dina panalungtikan (Ratna, 2012:34). Métode déskriptif mangrupa
métode anu dilakukeun pikeun ngadéskripsikeun fakta-fakta anu satuluyna
dianalisis. Métode déskriptif nyaéta métode anu ngagambarkeun tur méré
pamahaman ngeunaan fakta-fakta anu nyampak dina objék panalungtikan (Ratna,
2012:53).
Nilik kana éta hal, métode déskriptif dipilih lantaran babad mibanda struktur
carita jeung unsur semiotik anu dijerona nyampak ajén-inajén étnopédagogik.
3.4 Instrumén Panalungtikan
Instrumen panalungtikan mangrupa alat anu digunakeun pikeun
meunangkeun data (Sudjana, 1991:59). Ku kituna, instrumén anu digunakeun dina
ieu panalungtikan nyaéta kartu data nu mangrupa kalimat, frasa, jeung klausa anu
dipaké dina studi bibliografi, ku cara nyutat sawatara data nu aya dina éta sumber.
Kartu data digunakeun pikeun ngababarikeun milih jeung milah data nu
kapanggih tina téks sumber data panalungtikan. Kartu data anu diperlukeun aya
53
3.4.1 Pedoman Analisis Teks
Tilu pedoman analisis anu digunakeun dina ieu panalungtikan, nyaéta
pedoman analisis struktur, pedoman analisis semiotik, jeung pedoman analisis
étnopédagogik.
Tabel 3.1
Format Pedoman Analisis Struktural N0 Aspék anu
Dianalisis
Deskripsi
(1) (2) (3)
1 Tema
2 Galur
3 Palaku jeung watek
4 Latar : (a) tempat
(b) waktu)
(c) sosial
Tabel 3.2
Format Pedoman Analisis Semiotik No Aspék anu
Dianalisis Deskripsi
(1) (2) (3)
1 Ikon
2 Indéks
54
Tabel 3.3
Format Pedoman Analisis Étnopédagogik No Aspék anu
Dianalisis Deskripsi
(1) (2) (3)
1 MMP
2 MMPr
3 MMS
4 MMA
5 MMW
6 MMTH
Tabel 3.4
Format Pedoman Analisis Téma
No Kode Téma
Utama
Subtéma
1 2 3 4 5 6
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
Ket.: 1. Religi 2. Kamanusaan 3. Patriotisme 4. Keadaulatan rakyat 5. Keadilan sosial 6. Sajarah
Tabel 3.5
Format Pedoman Analisis Galur
No Kode
Galur
Dum. Runt Carita Dum. Jml Dum. Kpdt Dum. Eusi
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12)
55
Tabel 3.6
Format Pedoman Analisis Palaku jeung Watek
No Kode Ngaran
Palaku
Palaku
Dum.
kalungguhan
Dumasar
Penampilan
Dumasar
wangun
watek
Dumasar
mekar
henteuna
watek
Dumasar
gambaran
palaku
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)
Tabel 3.7
Format Pedoman Analisis Latar
No Kode
Latar
Data Interpretasi Tempat Waktu Sosial
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
Tabel 3.8
Format Pedoman Analisis Ikon
No Kode Referent Tipe Interpretasi Cutatan
Citra Diagram Metafora
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
Tabel 3.9
Format Pedoman Analisis Indéks
No Kode Referent Tipe Interpretasi Cutatan
56
Tabel 3.10
Format Pedoman Analisis Simbol
No Kode Referent Interpretasi Cutatan
(1) (2) (3) (4) (5)
Tabel 3.11
Format Pedoman Analisis Étnopédagogik
No Kode Referent Ajén Moral Interpretasi Cutatan
1 2 3 4 5 6
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
Ket.: 1. Moral Manusa ka Pangeran; 2. Moral Manusa salaku Pribadina; 3. Moral Manusa ka Manusa Séjén; 4. Moral Manusa ka Alam
5. Moral Manusa kana Waktu;
6. Moral Manusa dina ngahontal hirupna
3.4.2 Kartu Data
Kartu data diperlukeun pikeun ngumpulkeun data panalungtikan sacara
sistematis. Ieu panalungtikan ngagunakeun dalapan format kartu data anu
diluyukeun jeung rumusan jeung tujuan anu rék dihontal. Éta dalapan format kartu
data anu digunakeun bisa katitén saperti ieu di handap.
Tabel 3.12 Format Data Struktural No/ Aspek :
Kode : (BP/kaca/ pada)
57
Tabel 3.13 Format Data Semiotik No/ Aspek :
Kode : (BP/kaca/ pada)
Cutatan :
Tabel 3.14
Format Data Étnopédagogik No/ Aspek :
Kode : (BP/kaca/ pada)
Cutatan :
3.5 Téhnik Ngumpulkeun Data
Sanggeus nangtukeun judul jeung nyusun proposal, léngkah garapan
saterusna nyaéta tahap ngumpulkeun data. Luyu jeung panalungtikan, pikeun
ngumpulkeun, ngadéskripsikeun, jeung nganalisis data ngagunakeun studi
bibliografi jeung analisis data. Studi bibliografi digunakeun pikeun néangan data
anu raket patalina jeung pangaweruh ngeunaan sastra. Sedengkeun téhnik analisis
data dipaké dina prak-prakan nganalisis jeung milah-milih data anu kapanggih
dina sumber data anu mangrupa Babad Panjalu.
Léngkah-léngkah ngumpulkeun data ngawengku;
a. ngaidéntifikasi sumber data anu mangrupa Babad Panjalu;
b. maca Babad Panjalu;
c. maluruh téori-téori anu raket patalina jeung panalungtikan;
d. data dipasing-pasing dumasar struktur carita;
58
f. data dipasing-pasing dumasar ajén-inajén étnopédagogik; jeung
g. input data struktur, semiotik, jeung ajén-inajén étnopédagogik kana kartu data
luyu jeug pedoman analisis.
3.6 Téhnik Ngolah Data
Data nu geus nyampak tina studi bibliografi perlu disusun, saterusna diolah.
Dina ngolah data ngagunakeun sawatara téhnik anu digunakeun saperti téhnik
struktural, semiotik, jeung étnopédagogik. Téhnik struktural digunakeun pikeun
maluruh struktur pangwangun babad sangkan bisa dianalisis.
Téhnik semiotik digunakeun pikeun nganalisis tanda sangkan hiji karya
sastra mibanda harti (Pradopo, 2012:122). Sedengkeun étnopédagogik digunakeun
pikeun maluruh jeung meunangkeun ajén-inajén moral manusa Sunda nu
nyangkaruk dina babad dumasar kana interpretasi kana analisis struktur jeung
semiotikna.
Dumasar sawatara katerangan di luhur, léngkah-léngkah ngolah data
ngawengku:
a. mariksa jeung nitenan deui data anu geus dikumpulkeun;
b. ngadéskripsikeun struktur babad;
c. ngébréhkeun patalina antarunsur;
d. ngadeskripsikeun harti sacara semiotik ngaliwatan interpretasi tanda anu aya
dina babad;
e. maluruh ajén-inajén étnopédagogik dina babad dumasar interprétasi struktur
carita jeung semiotik;
f. nganalisis ajén-inajén étnopédagogik; jeung
g. nyindekkeun hasil déskripsi jeung analisis struktur, semiotik, jeung ajén-inajén
BAB V
KACINDEKAN JEUNG SARAN
5.1 Kacindekan
Dumasar pedaran panalungtikan dina bab opat, ieu di handap mangrupa
kacindekan hasil panalungtikan anu ngawengku ulikan struktural, semiotik, jeung
étnopédagogik.
5.1.1 Struktur
Téma sajarah mangrupa téma anu kapanggih dina carita Babad Panjalu. Éta
hal, lantaran babad mangrupa karya sastra anu eusina medar sajarah hiji daérah
(historiografi tradisional). Téma dina babad bisa kapanggih ngaliwatan unsur
palaku, peristiwa/ galur, jeung tempat. Lian ti éta, kapanggih ogé subtéma atikan
nu nyampak dina Babad Panjalu.
Galur atawa jalan carita anu dipaké ku pangarang loba ngagunakeun galur
mérélé pikeun ngagambarkeun guluyurna runtuyan carita. Babad Panjalu
ngagunakeun galur mérélé, lantaran carita anu dipedar di jerona mangrupa
pedaran runtuyan parabupati anu ngalalakon di dayeuh Panjalu. Éta hal, bisa
katitén dina épisode II nepi ka XXV. Jumlah bupati aya lima belas ti mimiti Prabu
Borosngora anu mokalan jadi bupati Panjalu nepi ka Radén Cakranagara Anom.
Ayana pangaruh palaku anu onjoy dina galur carita babad mangrupa ciri galur has
carita babad anu eusina medar sarsilah bupati, jasana, maotna, jeung gaganti
bupati anyar anu neruskeun pamaréntahan.
Palaku-palaku anu aya dina carita Babad Panjalu diébréhkeun ku pangarang
dumasar kana status sosial masarakat. Bisa jadi kitu, lantaran Babad Panjalu
mangrupa légitimasi kulawarga bangsawan Panjalu. Peran palaku nu nyangking
kalungguhan bupati kawilang nyongcolang. Niténan karakter atawa pasipatan
parapalaku bisa jadi picontoeun atawa jadi tuladan anu hadé keur sakumna warga
200
Latar-latar anu aya dina Babad Panjalu leuwih dominan ngagunakeun latar
tempat. Latar tempat anu kapanggih ilaharna mangrupa latar anu aya di
sabudereun dayeuh Panjalu utamana sabudereun karaton, tapi aya ogé latar tempat
di luar Panjalu/ daérah lain. Latar waktu mangrupa urutan kadua sabada latar
tempat anu leuwih loba. Sedengkeun latar sosial mangrupa latar anu saeutik
kapanggih, lantaran latar sosial kawatesanan dumasar eusi caritana anu mangrupa
babad. Latar sosial kawatesanan ku status sosial masarakat nu aya dina
pamaréntahan kabupatian di dayeuh Panjalu.
5.1.2 Semiotik
Unsur ikon metaforis mangrupa ikon anu kawilang dominan anu kapanggih
dina carita Babad Panjalu. Éta hal, lantaran dina caritana aya sawatara ungkara
kecap atawa kalimah anu kaasup basana ngupamakeun.
Unsur indéks mangrupa gambaran ayana hubungan kausalitas anu
kapanggih dina Babad Panjalu. Unsur indéks anu kawilang onjoy nyaéta indéks
réngkak paripolah. Éta hal, digunakeun sangkan carita anu aya di jerona karasa
leuwih hirup. Pangarang ngagambarkeun réngkak paripolah ngaliwatan obahna
awak anu dirandapan ku palaku.
Unsur simbol mangrupa unsur pamungkas anu kapanggih dina carita Babad
Panjalu. Unsur simbol mibanda fungsi pikeun méré informasi konvénsional ti pangarang ka nu maca atawa ti palaku ka palaku lain dina carita.
5.1.3 Étnopédagogik
Ajén étnopédagogik anu kapanggih dina Babad Panjalu mangrupa ajén
moral manusa dina pakumbuhan sapopoé. Moral manusa anu dimaksud nyaéta
palaku bupati Panjalu jeung réngrénganana kaasup masarakat Panjalu/ Jampang
anu ngarojong jalanna carita. Dumasar palaku bakal kapanggih kumaha ajén
moral anu nyampak dina dirina sorangan pikeun picontoeun balaréa sangkan
mibanda karakter anu hadé.
Ajén moral manusa ka Pangéran kapanggih dina diri parabupati Panjalu anu
201
Borosngora anu mokalan ngagem agama Islam. Saterusna dina kahirupan sapopoé
teu leupas tina pangaruh Islam boh ucapan boh réngkak paripolah.
Ajén moral manusa salaku pribadi anu kapanggih dina Babad Panjalu
mangrupa ajén anu onjoy dibanding ajén lianna. Ajén moral manusa salaku
pribadi katitén dina paripolah anu dilakukeun ku dirina keur karaharjaan
masarakat. Ayana pagaliwota rupaning rasa dina diri mangaruhan kana paripolah
hirup parabupati Panjalu. Kitu deui, ku ayana ngolah rasa bisa ngabédakeun anu
kudu samistina dipilampah jeung anu dicegah luyu jeung kualitas sumber daya
manusana.
Ajén moral manusa jeung manusa séjén mangrupa ajén moral anu gelar
lantaran ayana hubungan sosial/ hirup kumbuh. Ajén moral manusa jeung papada
dituduhkeun ku paripolah sapopoé dina pakumbuhan ngaliwatan ayana silih
tulungan jeung silih wasiatan sangkan hirup aya dina katingtriman.
Ajén moral manusa ka alam anu kapanggih dina Babad Panjalu mangrupa
atikan anu hadé dina ngokolakeun alam sangkan mibanda hasil atawa aya gunana.
Paripolah manusa ngolah alam mangrupa picontoeun sangkan hirup cukup
sandang pangan, ulah kakurangan. Dina ngolah alam satemenna teu boga niat
hayang untung keur sorangan tapi kumaha ngawariskeun alam ka generasi anyar
bari jeung teu ngaruksak.
Ajén moral manusa kana waktu mangrupa ajén kasadaran manusa dina hirup
anu teu leupas tina waktu. Dina pakumbuhan hirupna manusa kawengku ku waktu
linier, cycle, jeung baqa/ langgeng. Manusa mangrupa mahluk anu dibéré akal pikeun milih jeung milah sagala rupa ajén kahirupan. Manusa yakin ayana
kahirupan anu langgeng jeung ayana siklus hirup manusa ti mimiti dina
kandungan nepi ka jero kubur. Hirup manusa kudu ati-ati jeung tarapti lantaran
pati salawasna ngukuntit. Ku kituna dipiharep manusa bisa ngamangpaatkeun
waktu kalawan hadé sangkan aya mangpaatna keur balaréa saperti nu kagambar
dina diri Prabu Borosngora.
Ajén moral manusa dina ngahontal tujuan hirupna mangrupa ajén anu
kapanggih dina Babad Panjalu anu dituduhkeun ku moral palaku bupati. Palaku
202
kalana bupati panjalu leuwih mentingkeun urusan kaahératan tibatan kadunyaan.
Ku kituna, aya bupati Panjalu dina ngahontal tujuan hirupna leuwih hadé
nyirnakeun diri ngababakan di tempat anyar, ngadon tatapa, jeung ka luar ti
dayeuh Panjalu. Ajén moral manusa dina ngahontal tujuan hirupna éstuning
ngudag kasugemaan lahir jeung batin nurutkeun dirina, sabab hirup kudu sineger
tengah. Pon kitu deui ajén moral anu dipibanda kudu nyaimbangkeun hirup malar
tinemu jeung huripnana.
5.2 Saran
Karya sastra golongan babad (Babad Panjalu) mangrupa karya sastra anu
euyeub ku ajén-inajén kahirupan. Ku kituna sangkan meunangkeun data anu
dipiharep perlu ayana panalungtikan anu leuwih nyosok. Panalungtikan kana
karya sastra babad kawilang jarang, padahal upama diguar eusina bisa
meunangkeun sawatara hal gambaran kahirupan manusa baheula pikeun
mageuhan jati diri bangsa. Minangka bahan rékoméndasi tina ieu panalungtikan,
aya sawatara saran anu hayang ditepikeun utamana ka pihak anu aya patalina
jeung panalungtikan.
a. Pikeun paguron luhur
UPI mangrupa paguron luhur geus waktuna gawé bareng jeung penerbit
dina medalkeun karya ilmiah tiap mahasiswana. Sabab salila ieu, tiap karya ilmiah
saperti tésis ngan cukup ngeusian rohangan perpustakaan UPI wungkul. Éta hal,
dipalar sangkan masarakat wanoh kana panalungtikan anu dilakukeun ku
mahasiswa. Sasieureun sabeunyeureun aya mangpaatna pikeun ngawewegan
karakter bangsa ngaliwatan dunya atikan..
b. Pikeun mahasiswa basa jeung budaya Sunda
Panalungtikan kana Babad Panjalu anu leuwih euyeub bisa diteruskeun
enggoning pikeun kamekaran élmu pangaweruh ngeunaan basa, sastra jeung
DAFTAR PUSTAKA
Alwasilah, A Chaedar spk. 2009. Etnopedagogi (Landasan Praktek Pendidikan
dan Pendidikan Guru). Bandung: PT Kiblat Buku Utama.
Aminudin. 1991. Pengantar Apresiasi Karya Sastra. Malang: Sinar Baru.
Arikunto, Suharsimi. 2010. Manajemen Penelitian. Jakarta: Rinéka Cipta.
Barried, Baroroh. 1985. Pengantar Teori Filologi. Jakarta: Pusat Pembinaan dan
Pengembangan Bahasa.
Berger, A.A. 2010. Pengantar Semiotika; Tanda-tanda dalam Kebudayaan
Kontemporer. Yogyakarta: Tiara Wacana.
Budiman, Kris. 2005. Ikonisitas. Yogyakarta: Buku Baik.
Danadibrata, R.A. 2006. Kamus Basa Sunda. Bandung: PT Kiblat Buku Utama.
Depdikbud. 1982. Babad Panjalu. Jakarta: Proyek Penelitian Buku sastra
Indonesia dan Daerah.
Depdikbud. 2007. Kamus Besar Bahasa Indonesia, Jakarta: Balai Pustaka.
Depdikbud. 1997. Maung Panjalu dan Nyangku. Ciamis: Kasi Kebudayaan.
Ekadjati, Edi S. 1978. Babad (Suatu Karya Sastra Sejarah). Bandung: Lembaga
Kebudayaan UNPAD.
Ekadjati, Edi S. 1982. Cerita Dipati Ukur; Karya Sastra Sejarah Sunda. Jakarta:
Pustaka Jaya.
Ekadjati, Edi S., spk. 1985. Naskah Sunda Lama Kelompok Babad. Jakarta: Pusat
Pembinaandan Pengembangan Bahasa.
Érlyane, Anne.1986. Analisis Struktur Babad Sumedang (skripsi). Bandung:
Jurusan Sastra Daerah FASA, UNPAD.
Esten, Mursal. 1984. Kesusastraan Pengantar Teoridan Sejarah. Bandung:
Angkasa.
Foster, E.M. 1979. Cerita dan Segi-segi Novel. Jakarta: Pusat Pembinaan dan
Pengembangan Bahasa Depdikbud.
204
Hendarin, A Tisna. 1986. Babad Panjalu Satu Kajian Sastra (skripsi). Bandung:
Jurusan sastra Daerah UNPAD.
Herdiyan, Fajar Dwi. 2010. Analisis Saya Terhadap Babad Panjalu. Bandung:
(diunduh tina internet tgl. 12 Januari 2015).
Ikram, Ahadiat. 1980. Hikayat Sri Rama; Telaah Amanat dan Struktur (disertasi).
Jakarta: UI.
Iskandarwassid. 2003. Kamus Istilah Sastra. Bandung: Geger Sunten.
Isnendes, Chye Retty. 2010. Kajian Sastra; Aplikasi Teori & Kritik Pada Karya
Sastra Sunda dan Indonesia. Bandung: Daluang Publishing.
Jurusan Pendidikan Basa dan Sastra Sunda FBBS UPI Bandung. 2008.
Palanggeran Ejahan Basa Sunda. Bandung: Rahmat Cijulang.
Koswara, Dedi. 2011. Racikan Sastra. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa
Daerah FPBS UPI.
LBSS. 2007. Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Taraté.
Moleong, M. A. Lexy J. 2007. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: Rosda.
Nurgiyantoro, B. 2010. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gajah Mada.
Piliang, Y.A. 2003. Hipersemiotika; Tafsir Cultural Studies atas Matinya Makna.
Yogyakarta: Jalasutra.
Poerwadarminta, W.J.S. 1985. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai
Pustaka.
Pradopo, R.D. 2012. Beberapa Teori Sastra, Metode Kritik, dan Penerapanya.
Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Radmila, Sasmita. 2011. Kearifan Lokal; Benteng Kerukunan. Jakarta: PT Gading
Inti Prima.
Ratna, Nyoman Kutha. 2010. Teori, Metode, dan Teknik Penelitian Sastra dari
Strukturalisme hingga Poststrukturalisme. Yogyakarta: Pustaka Pelajar. Rosidi, Ajip. 1983. Ngalanglang Kasusastraan Sunda. Jakarta: Pustaka Jaya.
Rosidi, Ajip (Pem. Red.). 2000. Ensiklopedi Sunda. Jakarta: Pustaka Jaya.
Rosidi, Ajip. 2011. Kearifan Lokal dalam Perspektif Budaya Sunda. Bandung:
Kiblat Buku Utama.
205
Bandung: Proyek Penelitian dan Pengkajian Kebudayaan Nusantara,
Depdikbud.
Ruhaliah. 2012. Sejarah Sastra Sunda. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa
Daerah FPBS UPI.
Rusyana, Yus. 1979. Novel Sunda Sebelum Perang. Jakarta: Pusat Pembinaan dan
Pengembangan Bahasa Depdikbud.
Rusyana, Yus & Ami Raksanagara. 1980. Puisi Guguritan Sunda. Jakarta:
Depdikbud.
Salmoen, M.A. 1963. Kandaga Kasusastraan Sunda. Bandung: Ganaco.
Santoso, Puji. 2010. Ancangan Semiotika dan Pengkajian Susastra. Bandung: CV
Angkasa.
Sardjono, Partini. 1985. Citra Prabu Siliwangi (makalah). Bandung: Seminar
Sejarah dan Tradisi Tentang Prabu Siliwangi.
Satibi, Entoh Toharudin. 1998. Babad Panjalu; Karya Sastra Sejarah Sunda
(skripsi). Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah FPBS IKIP
Bandung.
Satjadibrata, R. 2005. Kamus Basa Sunda. Bandung: PT Kiblat Buku Utama.
Sibarani, Robert. 2012. Kearifan Lokal; Hakikat, Peran, dan Metode Tradisi
Lisan. Jakarta: Asosiasi Tradisi Lisan (ATL).
Sopandi, Atik. 1985. Lagu Pupuh, Pengetahuan dan Notasinya. Bandung: CV
Pustaka Buana.
Stanton, R. 2012. Teori Fiksi Robert Stanton. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Sudaryat, Yayat. 2010. Nilai-Nilai Budaya Sunda (Ppt). Bandung: Jurusan
Pendidikan Bahasa Daerah FPBS UPI.
Sudaryat, Yayat, spk. 2014. Nilai Edukatif dalam Paririmbon Sunda. Bandung:
Departemen Pendidikan Bahasa Daerah FPBS UPI.
Sudaryat, Yayat. 2014. Wawasan Kasundaan. Bandung: Jurusan pendidikan
Bahasa Daerah FPBS UPI.
Sudjiman, Panuti. 1996. Memahami Cerita Rekaan. Jakarta: Pustaka Jaya.
Sukardja, Djadja. 1997. Maung Panjalu dan Nyangku. Ciamis: Kasi Kebudayaan,
206
Sumardjo, Jakob & Saini K.M. 1994. Apresiasi Kesusastraan. Jakarta: Gramedia.
Suryalaga, H.R. Hidayat. 2009. Kasundaan Rawayan Jati. Bandung: Yayasan Nur
Hidayah.
Suryalaga, H.R. Hidayat. 2010. Filsafat Sunda; Sekilas Interpretasi Folklor
Sunda. Bandung: Yayasan Nur Hidayah.
Sutrisno, Sulastrin. 1984. Hikayat Hang Tuang; Analisis Struktur dan Fungsi.
Yogyakarta: Gajah Mada University Press.
Teeuw, A. 1983. Membaca dan Menilai Karya Sastra. Jakarta: Gramedia
Universitas Pendidikan Indonesia. 2013. Pedoman Penulisan Karya Ilmiah.
Bandung: UPI Bandung.
Waluyo, Herman J. 1987. Teori dan Apresiasi Puisi. Jakarta: Erlangga
Warnaen, Suwarsih. Spk. 1987. Pandangan Hidup Orang Sunda seperti yang
Tercermin dalam Tradisi Lisan dan Sastra Sunda. Bandung: Depdikbud. Zaimar, O.K.S. 2014. Semiotika dalam Analisis Karya Sastra. Depok: Komodo
