تشد یاه نیوزق و ناشاک
*
نیسح داوج یتاداس هداز
**
یرتکد یوجشناد ناتساب هورگ
هاگشناد یسانش نارهت
یلشن یلضاف نسح ناتساب هورگ رایشناد نارهت هاگشناد یسانش
م یروهظرظتنم یفطص
کیتنژ هورگ رایداتسا هاگشناد یکشزپ
نادهاز یکشزپ مولع
عراز هرهش
نیمارو دحاو یملاسا دازآ هاگشناد یکشزپ کیتنژ هورگ رایداتسا
( زا ص 33 ات 45 )
خیرات تفایرد هلاقم : 20 / 04 / 93 ؛ خیرات شریذپ عطق ی : 08 / 12 / 94
هدیکچ کیتنژ ناتساب نایم مولع زا یکی یسانش هتشر
ای اسم زا یرایسب ندش نشور رد یدیلک شقن ریخا لاس دنچ رد هک تس ئ
ل
ناتساب یسانش هب ، اسم هژیو ئ رف اب طبترم ل آ
یلها دنی عماوج یتشیعم داصتقا رد یدیلک شقن زب هک ییاجنآ زا .تسا هتشاد ندش
یناسنا هتشاد هک رد تسیز موب یاه یگدنز فلتخم یم
ک
،تسا هدر هنوگ زا یکی
یاه یلها هک تسا زا رتشیب ریاس هنوگ اه تاعلاطم ،
کیتنژ ناتساب یسانش یور ماجنا نآ .تسا هدش نیا زا
ور شرتسگ و ندش یلها تیعضو ناویح نیا
ناهج فلتخم قطانم رد
نشور رت زا هدافتسا اب رضاح شهوژپ .تسا شور
اه یتنژ شناد یاهدرکیور و ک
ناتساب یناتساب یا نا ید و یسانش
، زا هنومن هد
هرهب دروم یاهزب یگنسون عماوج یرادرب
تشد یاه نیوزق و ناشاک یسررب ار
اب و رگیدکی اب اهنآ ییاین ۀطبار و تیعمج
یاه یاهزب
نیعم ار یزورما یشحو و یلها درک
تسا ه . لیلحت اه ناشن یم دهد هک نیا هنومن یاه یناتساب ۀطبار یکیتنژولیف یکیدزن
اب تیعمج
Aیشحو دنراد هک هزورما رد بونج قرش هیکرت یگدنز یم دننک
؛ زا نیا ور
، دهاوش ناشن یکیتنژ یم
هد د یگنسون عماوج هک
تشد یاه دودح رد نیوزق و ناشاک 7500
شیپ لاس
، هرهب یلها یاهزب زا یرادرب
یم درک ه دنا هک هب لامتحا رایسب ود ای کی رازه
شیپ لاس رت رد بونج قرش .دندوب هدش یلها هیکرت
هژاو یدیلک یاه :
یا نا ید کیتنژ ،یناتساب
ناتساب زب ،ندش یلها ،ناریا تلاف زکرم ،یگنسون ،یسانش
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــ
هلاقم نیا*
زا هتفرگرب نایاپ ۀمان داوج نیسح هداز یتاداس ناونع تحت ،یرتکد عطقم رد
« یا نا ید یسررب و هعلاطم تشد یگنسون ۀرود ناناسزب یناتساب
یاه
نیوزق و ناشاک »
رتکد ییامنهار هب نسح
یلضاف یلشن هک تسا ناتسبات رد 1393 ناتساب هورگ رد دکشناد یسانش
ۀ نارهت هاگشناد یناسنا مولع و تایبدا عافد
.تسا هدش ۀمانایار **
ۀدنسیون لوئسم javadhoseinzadeh@ymail.com:
1 . همدقم
ب ه متسیب ۀدس رگا یتسار
، صصخت ۀدس یرشب یگدنز داعبا ۀمه رد ییارگ
هب ، صصخت هژیو و ملع رد ییارگ
قیقد یدنبزرم نیب
هدوب مولع تسا
هتشر زا کی ره نارگشهوژپ و شلات یملع یاه
یم دندرک فیراعت اب ات
قیقد
، هزوح رگید زا ار نآ و صخشم ار دوخ یشهوژپ ورملق و هتشر
اه ادج نک مکی و تسیب ۀدس ،دن
، ۀدس
و قیفلت و یراکمه و بیکرت
زرم ییادز نیب نامه هتشر اه دوب اهنآ ناصصختم و .
نیا ۀیاس رد یراکمه
اه و
تفرشیپ یاه شور نف و یتخانش
ِیتخانش صصخت هک هزادنا نامه هب نونکا هک تسا ریخا ۀهد ود
ۀدس ییارگ
دراد تیمها متسیب زا ناصصختم یهاگآ ،
تفرشیپ اه و شلاچ ییاه رگید مولع رد هک زین
دراد دوجو
، تیمها
یراکمه ،یهاگآ نیا ۀیاس رد و هتفای نیب
هتشر ناصصختم .تسا هتفای ترورض فلتخم یملع یاه
ارذگ یهاگن
ناشن حوضو هب هتشذگ ۀدس مین یملع تاراشتنا هب یم
دهد کیدزن لاح نامز هب هچ ره هک یم
میوش
،
شهوژپ ییاه هتشر ناصصختم یراکمه لصاح هک تسا رگیدکی رانک رد فلتخم یاه
، هتفای شیازفا زور هب زور
؛تسا هب هنوگ زکارم رد نونکا هک یا زا هتسد نآ دهاش ناهج رسارس یشزومآ و یملع
شیارگ یاه و یملع
حلاطصا هب هک میتسه یهاگشناد
، نایم هتشر ( یا
Interdisciplinary
دنچ ای ) هتشر یا (
Multi-Disciplinary
)
هدناوخ یم دنوش . هخاش نیا رد یملع یاه
، ۀزوح دنچ ناصصختم یملع
درگ فلتخم یم
دنیآ عوضوم ات هدیچیپ
ای هتخانشان یا
ار هک نآ قیقد تخانش زا
تیفرظ اه صصخت ای هتشر کی شناد و صاخ
جراخ تسا
، روط هب
قیقد دننک ییاشگزمر و لیلحت
یدنسروخ(
هوکساط
، 1388 و یدمحم رهم 1388
).
نیا زا یکی مولع
نایم هتشر هتشاذگ شناد ۀصرع هب اپ یگزات هب هک یا تسا
نآ روهظ زا ههد ود زا شیب و
یمن درذگ
، ۀتشر کیتنژ ناتساب یسانش
( Archaeogenetics
.تسا )
نیتسخن یارب راب
مان هب یدرف
َا وینوتنآ میروم
( Antonio Amorim
هد رخاوا رد هک دوب )
ۀ یارب یدلایم 90 شهوژپ
اه و یسررب ییاه مهف روظنم هب هک
ر یو هتشذگ یتیعمج یاهداد
، هب طوبرم تاعلاطا زا توافت
یاه یکیتنژ نیب ناسنا اه هدافتسا یم دندرک زا هژاو
« کیتنژ ناتساب یسانش
» درک هدافتسا
Amorim, 1999(
و)
ورفنر نیلاک یو زا سپ نیا
حلاطصا ار
ا یارب عاجر
یدیدج شناد هب درب راک هب
زا هک شور اه و یروانف یاه شناد یلوکلوم کیتنژ
Molecular Genetics(
یارب)
هرهب ناسنا ۀتشذگ ۀعلاطم یم
( دیوج
Renfrew, 2001
نامه .)
روط مان زا هک ناونع نیا
هتشر نیا ،تسادیپ
یبیکرت و شناد زا تراهم
یاه ناتساب و کیتنژ رد دوجوم یسانش
یراکمه و نیب
زوح ود نیا ناصصختم ه
تسا . شهوژپ یاه یملع زا لصاح یراکمه
یاه نیب یملع ۀخاش ود نیا ناصصختم
، ط درتسگ فی ه
یا زا
و تاعوضوم شلاچ
یاه یملع رد ار رب یم دریگ شیپ ۀهد ود یکی نیمه ات هک
، هب مه اهنآ حرط روصت یتح
نهذ نیبزیت نیرت روطخ نادنمشناد یمن
درک
؛ هاگتساخ زا نعم هب ناسنا یاه
هاگتساخ ات هتفرگ نآ ماع یا
ناسنا و ش اه (
Hominids
)،
ناسنا یاه یناتساب (
Archaic Humans
) ۀطبار زا ،نردم ناسنا و یب
هنوگ ن یاه
طبار ات هتفرگ یناسنا فلتخم ۀ
نیب ناسنا اه هنوگ ریاس اب زا ،یروناج یاه
یگژیو یاه ات هتفرگ یمسج و یدبلاک
یگژیو یاه اهنآ یناور و یراتفر
( Wade, 2006: 15
نایم نیا رد ).
، اسم زا یکی ئ
نهذ زابرید زا هک یل
یتسیز مولع نادنمشناد
، یناسنا و یعامتجا مولع هتشاد لوغشم دوخ هب ار
، ندش نیشناجکی عوضوم
(
Sedentism
) ناسنا اه ندش یلها سپس و هنوگ
یتسیز یاه هب ،
هژیو
ُس م
،دنفسوگ ،زب دننام یناراد واگ و کوخ
.تسا هدوب و نارگشهوژپ رتشیب ادتبا رد
هیرظن ینازادرپ هک
ۀرابرد راک عوضوم نیا یم
دندرک
، زورب للع ای تلع
ندش یلها و ینیشناجکی هنوگ
اه ندش یگنسون دنیارف(
(
Neolithization
) وجتسج یقطانم رد ار ) یم
دندرک
هک نهک نیرت دهاوش ناتساب یتخانش رف نیا
آ دنی دندوب هداد تسد هب ار
هب دیرگنب( Braidwood and Howe,
1960
و )
نایم نیا رد دهاوش هک یقطانم
هب طوبرم رف
آ دنی هنآ رد ندش یلها ا
ای کی ود رتدیدج لاس رازه
،دوب ای دروم یب یهجوت دنتفرگ رارق اهنآ یمامت ای و
ناونع هب هیشاح یقطانم
یعرف و یا هتفرگ رظن رد
دندش
رف هک آ ناشندش یگنسون دنی شرتسگ و راشتنا لصاح
تفرشیپ ییاه رد هک دوب هتسه قطانم
یزکرم ای یا هب
دوب هدمآ دوجو
( Hole, 1999 )
نایم مولع شیادیپ اب اما،
هتشر یا و تفرشیپ یاه نف هزاجا هک یتخانش یم
دنداد
نداد خر یگنوگچ و لحارم رف نیا
آ یسررب یرتشیب تقد اب دنی دوش
دش صخشم ، رف نیا عویش و زورب هک
آ دنی
هدوبن یجوم تروص هب تسا
هک هتشاد ینوناک ۀطقن کی تیارس قطانم ریاس هب نآ ۀنماد و
دشاب هدرک
، هکلب
یعیسو ۀرتسگ رد فلتخم یناسنا عماوج زا
ایند ( یزیخلصاح للاه هب موسوم ۀقطنم زا
Fertile Crescent[ ]
)یزکرم یاکیرمآ ات هتفرگ اب ییورایور رد
تیعضو ،دیدج یعامتجا و یمیلقا ،ییایفارغج یریسم
لقتسم رد ار
تفرگ شیپ دن
و طیارش هب هتسب یتسیز
، و یگنهرف
،دوخ یخیرات شنکاو
اه و خساپ یاه یتوافتم ناشن نآ هب
دنداد
Zeder and smith 2009(
ریخا لاس دنچ رد بیترت نیا هب .)
، کت هاگن نآ رگید یزکرم
(
unicentric
) هک
شیپ رت رف ثحابم رد آ
ندش یگنسون دنی هب ،
رد هژیو و هتخاب گنر ،دوب جیار کیدزن رواخ ضوع رد
یهاگدید
عمج رگن دنچ و یزکرم (
multicentric
) .تسا هدش جیار
هب و ناریا تلاف زکرم ۀقطنم هژیو
تشد یاه ناشاک و نیوزق یقطانم زا
دنتسه هک رارقتسا هاگ یاه یددعتم
زا ۀرود هتشاد دوخ رد ار یگنسون دنا
و زاغآ زا ینلاوط نامز تدم تیلاعف
یاه ناتساب اهنآ رد یتخانش یم
درذگ .
قطانم نیا شاد اب
نت هطوحم یاه ۀرود کلیس دننام یگنسون میهاربا و هنبراهچ ،
دابآ
، ۀنیمز یناوارف ۀعلاطم یارب
رف آ اد ندش یگنسون دنی هتش
شجنس یارب یبسانم رتسب و زا یخرب
رف نیا اب طبترم تایضرف ا
.دنتسه دنی زا
نامه
ِنامز عورش تیلاعف یاه ناتساب هقطنم رد یتخانش
، یکی زا شسرپ یاه یساسا ناتساب ناسانش ، هاگتساخ
طباور تیفیک و نیب
عماوج
ِیناسنا نیشناجکی هک دوب
ناتساب دهاوش اهنآ یتخانش
رد هطوحم ییاه کلیس دننام
قامخچ گنس و
Masuda, 1974(
رب )
تسا هدنام یاج .
زا سپ نمشریگ نمور هکنیا جیاتن
تیلاعف یاه
ناتساب
ِیتخانش کلیس
درک رشتنم ار
Ghirshman: 1938(
، )
نارگشهوژپ ی
ناتساب تیلاعف هب هک طبترم یتخانش
هقطنم رد یگنسون ۀرود اب دنتخادرپ
، مک کی ره و
شیب رد ۀراب یگنسون عماوج هاگتساخ درک رظنراهظا
دن هک
اهنآ رتشیب هنامگ
ینز یملع یاه هدوب
هجیتن ات یعطق یاه یریگ
یدازریمهش کلم(
، 1378 :)
ات اما،
و هاگتساخ نونک
ا طباور تیفیک اب و یدج روط هب عماوج نی
شور اه ی هتسیاش یسررب دشن تسا ه
؛ زا نیا ور
، شهوژپ نیا اب
هدافتسا زا کیتنژ شناد ناتساب
یسررب و یسانش یا نا ید
ییایردنکوتیم (
mtDNA
) هرهب دروم یاهزب یرادرب
یگنسون ۀرود نامدرم تشد
یاه عماوج اب و رگیدکی اب ار هعماج ود نیا تاطابترا تیفیک ،نیوزق و ناشاک
یبایزرا ینوماریپ رک
رد و هد نیع
شنکارپ ۀوحن و زب ندش یلها هاگتساخ اب طبترم تایضرف زا یخرب لاح
ار یلها یاهزب زین
رارق شجنس دروم تسا هداد
همادا رد هک و
رد بیترت هب ۀراب
دش دهاوخ هداد حیضوت اهنآ .
2 . شهوژپ یاه ژ ن کیتنژ و یکیت ناتساب
رف اب طبترم یتخانش آ
زب ندش یلها دنی
شهوژپ یاه ناتساب یتخانش و
هب هژیو روناج ناتساب یتخانش (
Zooarchaeology
) ماجنا هتفرگ رد ۀقطنم
هنایمرواخ و
رواخ کیدزن
، زا نامه ادتبا ناشن هداد دندوب هک زب ندش یلها و
دنفسوگ ییادج یشخب
زا ریذپان
سابتقا و یزرواشک شیادیپ تیلاعف
یاه تسا هدوب هقطنم نیا رد یزرواشک
؛ زا نیا ور
، و روطت دنور یسررب
نیا شنکارپ هنوگ
اه یم دناوت یناسنا ندمت شیادیپ و یزرواشک شرتسگ ۀوحن و هاگتساخ زا ار ام کرد
قیمع رت .دنک هنوگ نیا هب و یروناج یاه رایسب یطیحم طیارش اب یراگزاس تیلباق یاراد هک زب هژیو
تخس رد و
تسا عونتم لاح نیع
، هزادنا هب دیفم یناسنا عماوج یارب یا
هدوب دنا هزورما یتح هک زا یرایسب رد زین
روشک ناهج یاه (
نام ییاپورا ۀتفرشیپ و یتعنص یاهروشک زا ریغ یاهروشک ات هسنارف و سییوس دن
یتعنص
قیرفآ ییا دننام نادوس ) هب ناونع یکی زا یلصا نیرت عبانم نیمأت یاهزاین یتشیعم نیئتورپ(
، تسوپ و هتخانش )مشپ
یم دوش
( Luikart et al. 2001
و هتشذگ یناسنا عماوج یتشیعم داصتقا رد زب یدیلک شقن نیمه ۀطساو هب ).
ات شیپ ههد کی زا هک تسا یزورما نونک
هب ،یدایز تاعلاطم هژیو
کیتنژ و یکیتنژ تاعلاطم ناتساب
،یتخانش رب
ییاسانش و یسررب زکرمت نآ شنکارپ ۀوحن نینچمه و ندش یلها دنور و نامز ،هاگتساخ
هدرک دنا
Joshi et (
al. 2004; Sultana et al. 2003; Sardina et al. 2006; Luikart et al. 2006; Naderi et al. 2007, 2008 .)
اهزب شنکارپ و روطت دنور یسررب هکنیا دوجو اب یم
دناوت شیازفا رد کرد
شرتسگ ۀوحن و هاگتساخ زا ام
یزرواشک م
ؤ دشاب رث
، رخاوا نیمه ات
، هاگتساخ اه وگلا ، و شنکارپ یاه هتسد
یشحو یاهزب یدنب
ًلاماک صخشم
دوب هدشن و
عوضوم نیا زورب هب
یخرب یشهوژپ تلاکشم رجنم
هدش دوب یارب ؛ لاثم
، زا یرایسب هکنیا دوجو اب
رواب نارگشهوژپ دنراد
یمامت زب یاه زا یلها یتیعمج مان هب یشحو زب زا
«
َگیا ارپک سورگ
» (
capra aegagrus
)
هشیر هتفرگ دنا یسراف رد هک
« لَک
» هدناوخ یم دنوش
( Zeder and Hesse 2ooo, Zeder et al. 2005
، )
یخرب
نارگشهوژپ زا رگید
دندقتعم هک
یرنوکلاف ارپک (
Capra falconeri
) روخرام ای
، یاین یاهزب
ِیریمشک داژن
یقرش یایسآ دنتسه
Hasnain 1985, Meadow 1996, Porter 1996 (
ب اب هناتخبشوخ.)
ه راک یریگ شور یاه
کیتنژ ناتساب ید تاعلاطم کمک هب و یسانش نا
یناتساب یا نونکا ،
ماهبا نیا اه یدایز ۀزادنا ات هدش عفترم
.دنا
نامه روط دش هراشا هک هجوت اب
رد زب یداصتقا شقن هب ،هتشذگ عماوج داصتقا
هنوگ نیا نیتسخن زا یکی
هنوگ هک دوب یلها یاه شهوژپ
یاه کیتنژ ناتساب ید و یتخانش نا
ندش نشور روظنم هب یناتساب یا
هاگتساخ اه ندش یلها دنور لک رد و عونت ، هنوگ نیا
، رب نآ درک زکرمت .
دننام هب شهوژپ
یاه اب طبترم
شنکارپ و هاگتساخ تیعمج
یاه ،یناسنا رتشیب شهوژپ یاه کیتنژ ناتساب هک یسانش ۀرابرد
و ندش یلها
و و یلها( اهزب شنکارپ ح
)یش راک هدرک دنا
، ید زا نا ییایردنکوتیم یا یارب 1
یکیتنژ طابترا نییعت نایم
تیعمج یاه اهزب فلتخم هدافتسا
هدرک دنا هک ییاجنآ زا . رد
لولس یاه
،یروناج ید
نا ییایردنکوتیم یا زا
ید نا هتسه یا یا
رییغت یریذپ رتشیب دراد و رف یط رد آ
شزیمآ دنی بیکرتزاب
یمن دوش
، طقف ینعی
یردنکوتیم یاه
یردام لولس لقتنم دنزرف هب
یم یردنکوتیم هن و دوش یاه
یردپ لولس
، نیا زا ور ۀنیزگ
.دنتسه یردام رابت اب طبترم تاعلاطم یارب یبسانم رگید فرط زا
، هک ییاجنآ زا رتشیب
لولس یاه نارادناتسپ
اهدص یاراد هخسن
ید مونژ زا نا
ود اهنت هک تسا یلاح رد نیا و دنتسه ییایردنکوتیم یا هخسن
مونژ زا
هتسه یا
( ردپ زا یکی و ردام زا یکی
رد )
لولس اه دنراد دوجو
، ید جارختسا لامتحا نا
یا ییایردنکوتیم زا
هنومن نهک و یمیدق یاه رایسب
رتشیب ید زا نا هتسه یا تسا یا
.
3 . یلها یاهزب ناکاین ندش یلها هاگتساخ و
اهنآ
نامه روط دش هراشا هک
، شسرپ زا یکی یاه
رف اب طبترم یساسا آ
ِیشحو ناکاین ،اهزب ندش یلها دنی یاهزب
.تسا هدوب یزورما یلها نیتسخن یارب
لاس رد راب هک دوب 1997
یسررب ید زا هدافتسا اب زب ندش یلها نا
یا
ییایردنکوتیم یور
هدش ریسا یشحو زب دنچ و یلها زب نیدنچ دش ماجنا
Takada et al. 1997(
تاعلاطم .)
ناشن ییایردنکوتیم مونژ یور هتفرگ ماجنا یم
دهد هخاش نایم رد هک یشحو یاهزب فلتخم یاه
، نیا
لک اه / سورگَگیا ارپک اه
یلها یاهزب اب ار یکیتنژ ۀلصاف نیرتمک هک دنتسه یزورما
ناشن یم
(دنهد
Luikart
et al. 2006 ;Takada et al. 1997; Manceau et al. 1999, Pidancier et al. 2006
تاعلاطم اب هتفای نیا .)
تخیر هداد ،یسانش ناتساب یاه
مه زین یشحو یاهزب ییایفارغج شنکارپ و یتخانش و دراد یناوخ
ناشن
یم دهد هک لک اه / سورگَگیا ارپک لمتحم
نیرت تیعمج دوجوم
، زب یاین ناونع هب یاه
یلها یزورما دنتسه ؛
زاقفق قرش یاهزب دننام یشحو یاهزب رگید عاونا هک تسین انعم نادب نیا هتبلا (
Capra cylindricornis
)
هدشن یلها دنشاب
، هک تسا نکمم هکلب تیعمج
یاه رگید هدش یلها زین دنشاب
، اما ناگداون ط اهنآ یلها ی
دنچ
هتفر نیب زا یفلتخم لیلاد هب ندش یلها زا سپ لاس رازه دنشاب
اهنآ زا یرثا هزورما و یقاب
.دشاب هدنامن
ید تاعلاطم ساسا رب عومجم رد نا
یا ات هک ییایردنکوتیم هتفرگ ماجنا نونک
،تسا ازجم تیعمج شش
یلها یاهزب نایم رد یزورما
هک دراد دوجو هب
مان یاه
A, B, C, D, F, G
هتخانش یم
( دنوش
Joshi et al.
2004; Sultana et al. 2003; Sardina et al. 2006; Luikart et al. 2006; Naderi et al. 2007, 2008 .)
نامه روط رد هک هشقن یاه و 1 هدید 2 یم دوش تیعمج هزورما یلها یاهزب نایم رد ار یناوارف نیرتشیب A
اد در زین ییایفارغج رظن زا و هدرتسگ
نیرت باسح هب تیعمج یم
دیآ . تیعمج یاه رایسب یناوارف هک رگید
ا روط هب زین دنراد یکدن
ًابیرقت ان قطانم رد مظنم عیسو
هدنکارپ ی هدش
دنا نیا . یگدنکارپ راتخاس هک ییایفارغج
یوگلا ای و مظنم
ناشن ار یصاخ یمن
دهد ، باج رگنایب ه
دایز ییاج یلها یاهزب
عماوج طسوت هتشذگ
تسا
؛ اریز
نایم رد لومعم روط هب مس
ناراد ینچ یگدنکارپ یوگلا ن یمظنمان
هدهاشم یمن
دوش
؛ لاثم یارب
، یگدنکارپ
یوگلا اهواگ مظنم
یرت زا هزادنا ات و اهزب یا
زا اهدنفسوگ ناشن
یم هد
(د
Mannen et al. 2004 .)
رگید فرط زا
، لاس رد ناراکمه و یردان2008
ریگارف یشهوژپ یزورما یشحو یاهزب یور
ََّرَب میدق (
Old
World
) ماجنا دنداد یمامت داد ناشن هک تیعمج
ییاه راد دوجو یزورما یلها یاهزب رد هک ن
( د
A, B, C, D,
)F, G
، هدید زین یشحو یاهزب رد یم
دوش
شقن(
ۀ 3 () Naderi et al. 2008
لیلحت و یسررب .)
نارگشهوژپ نیا
زا شیب یور هک یزورما یشحو زب 450
تفرگ ماجنا
، یاهزب دننام تسرد هک داد ناشن شنکارپ ،یلها یاه
یرتمک مظن زین یشحو یاهزب ییایفارغج زا
مس ناراد هتشاد رگید تسا
اهزب و یی هک هب کیدزن یکیتنژ ۀطبار
رگیدکی دنراد
، یم ناوت هلصاف رد .درک هدهاشم مه زا رود رایسب ییایفارغج یاه
لمتحم نیرت نیا یارب حیضوت
یگدنکارپ یوگلا عون یشحو یاهزب نایم رد
یم دناوت باج ه طسوت اهنآ ییاج ناسنا
اه رد دشاب هتشذگ رظن هب .
یم دسر شقن یناسنا عماوج باج رد یدایز
ه ییاج تیعمج یاه یشحو هب ، هرهب دروم هک ییاهنآ هژیو ادرب
ر ناشی
دوب ه،
هتشاد دنا لامتحا هب و رایسب
، رف نیا آ تارییغت شیادیپ زا شیپ و ندش یلها ییادتبا لحارم رد دنی
زا یخرب تسا نکمم نینچمه .تسا هداد یور یراتخیر هلگ
زب یاه یراتخیر تارییغت ییادتبا لحارم هک
ندش یلها اب طبترم تشپ ار
دندوب هتشاذگ رس
، یعون هب هتشگزاب تعیبط هب
رارف یناسنا عماوج تسد زا(
هب ای و هدرک
)دنشاب هدش اهر تیعبط رد دمع
دنشاب هدش یشحو هرابود و
( Frealized
ساسا رب .)
ناتساب دهاوش نینچ یتخانش
رف آ ار یدنی یم
ناوت درک هدهاشم سربق دننام ایند طاقن زا یخرب رد
( Vigne et al.2000 .)
شهوژپ یاه هک تسا هداد ناشن ناراکمه و یردان تیعمج
یاه یلها A
( زا شیب هک 91
یلها یاهزب زا %
دراد قلعت تیعمج نیا هب یزورما )
تیعمج اب ار یکیدزن نیرتشیب دنراد یشحو A
( Naderi et al. 2008
زا.)
فرط رگید
، هزورما تیعمج یاه قرش بونج و قرش رد طقف یشحوA
هیکرت و شخب یاه ناریا یقرش هب ،
هژیو
اد روضح ناسارخ و ناتسیس رد دنر
تلاف یزکرم شخب رد و ناریا
و نینچمه سرگاز
هک دهاوش ناتساب یتخانش
هدش هتفای اجنآ رد زب ندش یلها
( Zeder and Hesse 2000
، )
یرثا هدید اهنآ زا یمن
دوش
ۀشقن(
2
نامه .)
روط
نایم رد یمظنمان یگدنکارپ یوگلا نینچ هدش هراشا هک مس
ناراد یشحو ن جیار تسی و هب لامتحا یوق تلع
یلصا نآ تیعمج رد باج ،یشحو یاهزبA
ه بونج و بونج زا یناسنا عماوج طسوت اهنآ ندش اج قرش
هیکرت
نارود لیاوا نامه رد ناریا قرش ۀقطنم هب ندش یلها
تسا زا یخرب دایز لامتحا هب . یاضعا
نیا تیعمج یاه
تشگزاب تعیبط هب یوحن هب هدش لقتنم دن
دنتفرگ دوخ هب یشحو تلاح هرابود و
Feralized(
زا ؛)
نیا ور
،
هزورما تیعمج یاه دنراد دوجو )ناسارخ و ناتسچولب و ناتسیس( ناریا قرش ۀقطنم رد هک یشحوA
،
ًلاامتحا
نامه رابت زا تیعمج
ییاه دنتسه یگنسون نارود رد یناسنا عماوج هک زا
و بونج بونج
قرش هیکرت نیا هب
لقتنم هقطنم درک
ه دنا . هب نیا بیترت
، تیعمج )ندش یلها( هاگتساخ میهاوخب رگا میبایب ار یلها یاهزبA
، هب
هیکرت قرش رظن لمتحم
نیرت هقطنم
؛تسا تعیمج هک ییاج رایسب هقطنم نآ یشحو یاهزب ردA
دایز تسا .
ناتساب دهاوش اب هیضرف نیا رد زب ییادتبا ندش یلها زا یتخانش
هطوحم هیکرت قرش بونج یاه یلاون دننام
(یروچ
Nevali cori
ونوا یاچ و) (
Cayonu
رد) 10500 دراد یراگزاس زین شیپ لاس
( Peters et al. 2005 .)
4 . یا نا ید یگنسون ۀرود یاهزب یناتساب
تشد یاه نیوزق و ناشاک
نامه روط دش هراشا همدقم رد هک
، عماوج نابزیم هک تسا یقطانم هلمج زا ناریا تلاف زکرم ۀقطنم
و هدوب یگنسون ۀرود نیشناجکی دهاوش و کرادم
ناتساب رد نامدرم نیا یتخانش هطوحم
ییاه گنس دننام
میهاربا و هنبراهچ ،کلیس ،قامخچ دابآ
تسا هدنام یاج رب .
زاغآ زا لاس داتشه هب کیدزن هکنیا دوجو اب
نیتسخن تیلاعف
یاه ناتساب هقطنم رد یتخانش یم
درذگ
، نانچمه شسرپ
یاه رد یدیلک شهوژپ
یاه
ناتساب مشچ هب هقطنم نیا یتخانش یم
دروخ زا هدافتسا دنمزاین اهنآ هب خساپ هک شور
یاه و یلیلحت
یروانف یاه تسا هتفرشیپ یملع
؛ نیا ۀلمج زا شسرپ
اه
، لماعت ۀوحن عماوج نیا
و رگیدکی اب اب
طیحم
نوماریپ ی یارب هرهب عبانم زا یرادرب تسا
هکنیا ؛ ماد یاه یگنسون ۀرود یناسنا عماوج ۀدافتسا دروم یلها
تشد یاه و ناشاک نیوزق
کی زا کرتشم یاین هشیر
هتفرگ دنا زا عماوج نیا زا کی ره هکنیا ای ماد
اه ی ی یلها
هرهب یرادرب یم دندرک هک لقتسم رگیدکی زا ییاین رظن زا هدوب
دنا .
کیتنژ شناد زا هدافتسا اب رضاح شهوژپ ناتساب
ید جارختسا اب و یسانش نا
یا ید( یناتساب نا
یا
ییایردنکوتیم )
یکیتنژولیف ۀطبار (
Phylogenetic
2) ییاین ای رود یاهزب یگنسون ۀ
تشد یاه نیوزق و ناشاک ار
یسررب هرهب دروم یاهزب هاگتساخ و نییعت ار اهنآ زا کی ره یرادرب
هدرک و نینچمه زا یخرب شجنس هب
ندش یلها اب طبترم تایضرف تسا هتخادرپ
. نیدب زا هنومن هد زا روظنم ناوختسا
یاه
ِیلها یاهزب تسد هب
هطوحم زا هدمآ ( یلامش کلیس یگنسون یاه
( هنبراهچ ۀطوحم و ناشاک تشد رد )هنومن5 هیلا و )هنومن2
یاه
میهاربا ۀطوحم یگنسون ( دابآ
نیوزق تشد رد )هنومن 3 لودج(
1
ید ،)
نا ناتساب یا ی
و جارختسا زا هدافتسا اب
مرن یکیتنژ یاهرازفا
( MEGA5
زا یشخب )
( ییایردنکوتیم مونژ
HVR I3
اهنآ )
زا سپ و ریثکت یلاوت
یبای
(
Sequencing
) و هیزجت لیلحت دش هک ۀرابرد نآ جیاتن ثحب همادا رد
هاوخ د دش .
یگنسون ۀرود یاهزب یکیتنژ تاعلاطا هکنآ زا سپ تشد
یاه یمامت اب نیوزق و ناشاک تیعمج
یاه و یلها
یشحو یزورما هسیاقم ،دش هدیجنس رگیدکی اب اهنآ طابترا نازیم و لیلحت
یاه مرن یرازفا یاهزب هک داد ناشن
هقطنم ود نیا رگیدکی هب یکیتنژ رظن زا
رایسب کیدزن رت ریاس هب ات دنتسه تیعمج
یاه یزورما یشحو و یلها
ریوصت(
1
. )
عوضوم نیا رگنایب
طابترا یکیتنژ قیمع یب ن تیعمج ود نیا تسا
و ناشن یم دهد هک یناسنا عماوج
هرهب ییاهزب زا نیوزق و ناشاک یگنسون ۀرود یرادرب
یم دندرک
ِتیعمج کی زا هک ییاین
کرتشم هشیر
هتفرگ دنا
؛ عماوج نیا ینعی زا
هدافتسا ییاهزب یم
دندرک هک هاگتساخ یلها
هدوب یکی اهنآ ندش .تسا
رگید یوس زا
، ۀسیاقم تاعلاطا ۀرود یاهزب یکیتنژ
هزب اب هقطنم ود نیا یگنسون یشحو و یلها یا
یزورما شن نا یم دهد هک اهزب نیا ۀجرد رد
،تسخن ب ار یکیتنژ تهابش نیرتشیب ا
تیعمج یشحو یاهزب
A
تیعمج یشحو یاهزب و هیکرت قرش بونج ؛دنراد ناریا )ناتسیس( قرش بونج و )ناسارخ( قرش لامشA
زا
نیا ور
، کیدزن یکیتنژ تهابش نیب
ب نیوزق و ناشاک یگنسون ۀرود یاهزب ا
یشحو یاهزب تیعمج
یزورما A
و هیکرت قرش بونج و ناریا قرش
نآ رترود یکیتنژ ۀطبار اه
اب تیعمج یزورما یلها یاهزب A
ناریا
، نیا رگنایب
تسا نیا هک تیعمج اه یکیتنژ ۀطبار ییاین رظن زا یکیدزن
رگیدکی اب زا و هتشاد
نیا ور
، یگنسون ۀرود یاهزب
تشد یاه رد ای و هیکرت قرش بونج رد ای نیوزق و ناشاک ناریا قرش
هدش یلها
،دنا ات هک ییاجنآ زا اما نونک
چیه ناتساب دهاوش هنوگ اب طبترم یتخانش
رف آ دنی هدشن تفای ناریا قرش ۀقطنم رد ندش یلها تسا
هجوت اب و
هکنیا هب
ًلاامتحا تیعمج یشحو یاهزب هرابود ندش یشحو لصاح ناریا قرش A
باج ای ه یاهزب ییاج یشحو
بونج قرش دشاب یگنسون نارود رد یناسنا عماوج طسوت هیکرت )لااب هب دیرگنب(
، هاگتساخ دایز لامتحا هب
یگنسون ۀرود یلها یاهزب تشد
یاه هیکرت قرش بونج نیوزق و ناشاک تسا
. بیترت نیا هب
، یم ناوت هک تفگ
دروم یاهزب هرهب
یرادرب تشد ود نیا یناسنا عماوج دودح رد
شیپ لاس 7500 لودج(
1
ییاهزب لسن زا )
هدوب دنا دودح رد هک رازه هد
رد شیپ لاس بونج
قرش دندوب هدش یلها هیکرت
؛ نیاربانب
، رظن هب یم دسر
تاطابترا هتفای نامزاس
، اما یئرمان هنایمرواخ ۀقطنم رد یگنسون ۀرود یناسنا عماوج نایم قطانم مه دیاش و
نآ زا رتارف هتشاد دوجو
؛تسا هک )یلها یاهزب( یتلاوصحم هک یوحن هب رد
رازه هد لاس شیپ قرش بونج رد
هیکرت هرهب هب دندوب هدیسر یرادرب
، رتمک یط زا
هلصاف( ناریا تلاف یلخاد قطانم هب لاس 2500 زا شیب یا
دیسر )رتمولیک700 دن
هرهب اهنآ زا قطانم نیا رد نکاس عماوج و یرادرب
رک دند .
5 . هجیتن
زا هچنآ لیلحت یاه هتفرگ ماجنا دادیور ۀرابرد
ِیکیتنژ یاه یگنسون ۀرود یاهزب
تشد یاه و نیوزق و ناشاک
تسد هب یزورما یشحو و یلها یاهزب یم
دیآ
، یگنسون ۀرود یناسنا عماوج هک تسا نیا تشد
یاه و ناشاک
هدافتسا )زب اجنیا رد( یناویح عبانم زا نیوزق یم
دندرک یف ۀطبار یاراد هک ل
ِییاین ای یکیتنژو اب یکیدزن رایسب
رگیدکی هدوب دنا رگید فرط زا .
، لیلحت یاه ناشن یکیتنژ یم
هد د ندش یلها هاگتساخ دایز لامتحا هب هک
یگنسون ۀرود مدرم ۀدافتسا دروم یاهزب تشد
یاه بونج ،نیوزق و ناشاک هدوب هیکرت قرش
تسا یاهزب و
تشد یاه دودح رد نیوزق و ناشاک دودح رد هک دنتسه ییاهزب لسن زا شیپ لاس 7500
رازه هد شیپ لاس
رد بونج قرش یلها هیکرت هدش
دنا بیترت نیا هب .
، رظن هب یم دسر یمجسنم تاطابترا نیب
ۀرود یناسنا عماوج
رواخ ۀقطنم رد یگنسون هتشاد دوجو هنایم
؛تسا لاوصحم هک یوحن هب قرش بونج رد هک )یلها یاهزب( یت
هرهب هب هیکرت
،دندوب هدیسر یرادرب رتمک یط
زا هلصاف( ناریا تلاف یلخاد قطانم هب لاس 2500
زا شیب یا
دیسر )رتمولیک700 دن
هرهب اهنآ زا قطانم نیا رد نکاس عماوج و یرادرب
یم رک دند
؛ نیاربانب
، رب هکنیا دوجو اب
ساسا شهوژپ یاه یور هتفرگ ماجنا لافس
یاه قطانم نیا
نیسح(
هداز
، 1389
رظن هب )
یم دسر ات عماوج نیا
یطابترا رگیدکی اب یگنهرف رظن زا یلاقتنا گنس و سم ۀرود هتشادن
دنا
، دهاوش هدمآرب زا لیلحت یاه یکیتنژ
ناشن یم هد د هک
ًلاامتحا یب رگیدکی زا مه نادنچ عماوج نیا هدوبن ربخ
دنا و تسد ای یوحن هب مک تحت
ریثأت
یتلاوحت دندوب
یپ قطانم رد هک یور ناشنومار
یم هداد تسا . تسا نکمم نیا
اهریثأت دوجو زا یباتزاب ۀریجنز
مجسنم یطابترا
، اما یئرمان نیب .دشاب عیسو ییایفارغج ۀقطنم کی رد رقتسم یناسنا عماوج دایز لامتحا هب
،
ا تسد هک تسا تاطابترا نیمه قیرط ز ا
یگدنز رود رایسب قطانم رد هک یعماوج یاهدرو یم
دننک
، زا سپ
یکی زا سپ یتح و ناریا تلاف زکرم رد نکاس یناسنا عماوج تسد هب لاس 2500 -
زین دنه هب لاس رازه ود
یم
(دسر
Naderi et al. 2008
نیا تشرس هکنیا .)
ریجنز ۀ یطابترا چ تسد نیا لاقتنا راکوزاس و هدوب ه ا
یاهدرو
نف و یگنهرف هدوب هنوگچ یتخانش
،تسا هب زاین و تسین صخشم نادنچ شهوژپ
یاه قیقد رت زج و ئ ی دراد رت
،
نیقی روط هب اما یم
ناوت ناتساب رظن زا یتاطابترا نینچ هک تفگ هتفاین باتزاب نادنچ یتخانش
تسا اب ای و
زا هدافتسا شور
یاه ناتساب رد لومعم یسانش
رد موسرم یگنهرف داوم یور راک و نآ
یمن ناوت دوجو هب نیا
تاطابترا زا ؛درب یپ
نیا ور
، رظن هب یم دسر نایم مولع زا هدافتسا رگید هزورما هتشر
کرد یارب یا قیقد
رت و
تسرد رت هتشذگ یاهدادیور و عیاقو یراک
بانتجا و ریذپان لاح نیع رد یهاگآ رایسب
.تسا شخب
ینادردق و رکشت یم مزلا اجنیا رد میناد
زا یاقآ بانج و یربکا یقتدمحم رتکد
یاقآ بانج یدنمزوریف نمهب رتکد
هک
نایاپ نیا نارواشم دوب همان
ها دن و هک راوگرزب داتسا ود نیا مان روضح ناکما ،هلجم یتاراشتنا ترارقم تلع هب
هرواشم رد یمهم شقن ناشیاه هتشاد شهوژپ نیا جیاتن
، ادن دوجو مینک رکشت هتش
.
نینچمه هب مزلا
هراشا تسا کیتنژ هاگشیامزآ رد شهوژپ نیا یهاگشیامزآ یاهراک و لحارم یمامت هک
ماجنا ناشیا یونعم و یدام ینابیتشیپ اب و یربکا یقتدمحم رتکد تیریدم هب ،نارهت یکشزپ تفریذپ
و
یم مزلا دوخ رب ناگدنراگن دنناد
یب .دنیامن ینادردق ناشیا تامحز زا هک و یراکمه نودب شهوژپ نیا کش
یب و هنامیمص کمک کیتنژ هاگشیامزآ مرتحم ناسانشراک غیرد
یمن ماجنا نارهت یکشزپـ .تفریذپ
یپ تشون
1 . Mitochondrial یا نا ید
: کمادنا یردنکوتیم ی
.تسا یلولس سفنت نآ یلصا فیاظو زا یکی هک تسا یلولس نورد
ید نا دنکوتیم یا رارق یردنکوتیم نورد رد هک ییایر
دراد
، ید نا هک تسا یوقلح یا
ًلاماک ید زا لقتسم نا
هتسه یا یا
تسا .دراد ار دوخ هب صتخم ثراوت و یسیونور راکوزاس و
2 . یداژن لماکت خیرات .
3 . Hyper Variable Region I قطنم:
ۀ یتلاخد نئیتورپ یراذگزمر راک رد هک تسا یردنکوتیم مونژ زا یشخب ریغتمارف
ادن
؛در ور نیمه زا
، رتشیب تعرس اب نآ یاهزاب یلاوت زا ی
ید نا هتسه یا رییغت یا یم
دنک
؛ رد هقطنم نیا تلع نیمه هب
لیلحت یاه زا یکی یکیتنژولیف شخب
اه ی بولطم تسا هدافتسا روفو هب و یم
دوش .
مئامض
ۀشقن 1 مج ییایفارغج شنکارپ . ع
ی ت ریاس و یلها یاهزبA تیعمج
اه ( Naderi et al. 2007 .)
ۀشقن 2 ییایفارغج شنکارپ . تیعمج
یاه تیعمج زج هب یلها یاهزب (A
Naderi et al. 2007 )
.
شقن ۀ 3 یگدنکارپ . تیعمج
یاه ( یزورما یشحو یاهزب Naderi et al. 2008
)
لودج 1 - 5 . تاصخشم هنومن
سررب دروم یاه شهوژپ رد ی
خیرات
B.P تبث هرامش تسکتناک هشنارت هطوحم هرامش
7350 -
7200 5194 5125 VI کلیس 1
7500 -
7400 6015 6008 VI کلیس 2
7500 -
7400 6026 6015 VI کلیس 3
7500 -
7400 6074 6021 VI کلیس 4
7400 -
7300 6076 6012 VI کلیس 5
--- 2053 209 II هنبراهچ 6
7300 -
7200 5030 507 V هنبراهچ 7
7600 -
7400 1184 132 I دابآمیهاربا 8
7600 -
7400 1194 134 I دابآمیهاربا 9
7500 -
7300 2368 266 II دابآمیهاربا 10
ریوصت 3 - 7 ( ینژولیف تخرد . Neighbor Joint Tree
یگنسون ۀرود یاهزب ) تشد
یاه شاک ا ریاس و نیوزق و ن تیعمج
یاه
ایند یلها و یشحو
عبانم
نیسح داز ۀ داوج ،یتاداس (
1389 )،
« هاگ هسیاقم یراگن یگنسون ۀرود یا
تشد یاه ساسا رب یگنسون ۀرود رد نیوزق و ناشاک
هداد یاه یلافس
» نایاپ ، ناتساب هورگ ،دشرا یسانشراک ۀمان .نارهت هاگشناد یسانش
یلع ،هوکساط یدنسروخ (
1388 )،
« هنوگ عونت تخانش نایم شهوژپ و شزومآ رد ی هتشر
یا
» مانلصف ، ۀ نایم تاعلاطم هتشر
رد یا
یناسنا مولع رامش ،
ۀ 4 ، 57 - 83 .
قداص ،یدازریمهش کلم (
1378 )،
زا شیپ رد ناریا ناتساب ،خیرات
هدیپس زا ناریا یسانش ینیشنرهش مد
،
،نارهت ۀدکشهوژپ
ناتساب یسانش روشک یگنهرف ثاریم نامزاس .
یدمحمرهم دومحم ،
( 1388 )،
« یساسا تاظحلام رد
باب تسایس یراذگ عسوت ۀ نایم مولع هتشر یلاع شزومآ رد یا رظنم زا
نیوکت دنیارف
» مانلصف، ۀ نایم تاعلاطم هتشر
یناسنا مولع رد یا رامش ،
ۀ 3 ، 1 - 18 .
Amorim, A. (1999. Archaeogenetics", Journal of Iberian Archaeology 1: 15–25.
Braidwood, R. J., and Howe, B., 1960. Prehistoric investigations in Iraqi Kurdistan, The Oriental Institute of the University ofChicago Studies in Ancient Oriental Civilization, No. 31.
Ghirshman, R., 1938. Fouilles de Sialk Pres de Kashan 1933, 1934, 1937, Vol. I.
Hasnain, H. U., 1985. Sheep and goats in Pakistan, food and agricultural organization.
animalhealth and production paper,56. Rome, FAO.
Hole, F., 1999, Revisiting the Neolithic, in: A. Alizadeh, Y. Majidzadeh & S. Malek Shahmirzadi (eds.), The Iranian world: essays on Iranian art and archaeology presented to Ezat O. Negahban: 13-27. Tehran: Iran University Press.
Joshi, M.B., Rout, P.K., Mandal, A.K., Tyler-Smith, C., Singh, L., Thangaraj, K., 2004.
Phylogeography and origin of Indian domestic goats”, Mol Biol Evol. 21 (3): 454–462.
Luikart, G., Gielly, L., Excoffier, L., Vigne, J.D., Bouvet, J., Taberlet, P., 2001. Multiple maternal origins and weak phylogeographic structure in domestic goats, Proc Natl Acad Sci USA, 98: 5927–5932.
, Fernandez, H., Mashkour, M., England, P. R., Taberlet, P., 2006. Origins and diffusion of domestic goats inferred from DNA markers: example analyses of mtDNA, Y- chromosome and microsatellites, in: M.A. Zeder, D.G. Bradley, E. Emshwiller, B.D. Smith (eds.), documenting domestication: new genetic and archaeological paradigms, University of California Press, Berkeley, pp. 294-305.
Manceau, V., Despres, L., Bouvet, J., Taberlet, P., 1999. Systematics of the genus Capra inferred from mitochondrial DNA sequence data, Mol Phylogenet Evol. 13(3): 504–510.
Mannen, H., Kohno, M., Nagata, Y., Tsuji, S., Bradley, D.G., 2004. Independent mitochondrial origin and historical genetic differentiation in North Eastern Asian cattle Mol Phylogenet Evol. 32: 539–544.
Masuda, S., 1974. Excavation at Teppe Sange Caxmaq, in: F. Bagherzadeh (ed.), Proceedings of the II Annual Symposium on Archaeological Research in Iran, Tehran 1973, Iranian Center for Archaeological Research, Tehran, PP. 23-33.
Meadow, R. H., 1996. The origins and spread of agriculture andpastoralism in northwestern South Asia, in: D. R. Harris (ed.), The origins andspread of agriculture and pastoralism in Eurasia, pp. 390–412. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press.
Naderi, S., Rezaei, H.R., Taberlet, P., Zundel, S., Rafat, S.A., Naghash, H.R., Barody, M., Ertugrul, O., Pompanon, F., 2007. Large-scale mitochondrial DNA analysis of the domestic goat reveals six haplogroups with high diversity, PLoS ONE 2 (10):1-12.
, Pompanon, F., Blum, M.G., Negrini, R., Naghash, H.R., Balkiz, O., Mashkour, M., Gaggiotti, O.E., Ajmone-Marsan, P., Kence, A., Vigne, J.D. Taberlet, P., 2008.
The goat domestication process inferred from large-scale mitochondrial DNA analysis of wild and domestic individuals, PNAS, 105, 17659-17664.
Peters, J., Von Den Driesch, A., Helmer, D., 2005. The upper Euphrates-Tigris Basin, cradle of agro-pastoralism in: J.-D.Vigne, J. Peters, and D. Helmer (eds.), the first steps of animal domestication, Oxford: Oxbow Books, pp. 96-124.
Pidancier, N., Jordan, S., Luikart, G., Taberlet, P., 2006. Evolutionary history of the genus Capra (Mammalia, Artiodactyla): discordance between mitochondrial DNA and Y-chromosome phylogenies, Mol Phylogenet Evol. 40: 739–749.
Porter, V., 1996. Goats of the world", Ipswich, UK: Farming Press.
Renfrew, A. C., 2001. From molecular genetics to archaeogenetics, PNAS; 98(9): 4830- 4832.
Sardina, M.T., Ballester, M., Marmi, J., Finocchiaro, R., van Kaam, J.B., Portolano, B., Folch, J.M., 2006. Phylogenetic analysis of Sicilian goats reveals a new mtDNA lineage, Anim Genet 37 (4): 376–378.
Sultana, S., Mannen, H., Tsuji, S., 2003. Mitochondrial DNA diversity of Pakistani goats, Anim. Genet. 34 (6): 417–421.
Takada, T., Kikkawa, Y., Yonekawa, H., Kawakami, S., Amano, T., 1997. Bezoar (Capra aegagrus) is a matriarchal candidate forancestor of domestic goat (Capra hircus): evidence from themitochondrial diversity, Biochemical Genetics 35: 315–326.
Vigne, J.D., Isabelle, C., Saliege, J.F., Person, A., Bocherens, H., Guilaine, J., Briois, F., 2000. Predomestic cattle, sheep, goat and pig during the late 9th and the 8th millennium cal. BC on Cyprus: preliminary results of Shillourokambos (Perkklisha, Limassol) in: Marjan Mashkour, Alice M. Choyke, Hijlke Buitenhuis, and Franc¸ois Poplin, (eds.), Archaeozoology of the Near East IV: proceedings of the 4th International Symposium on the Archaeozoology of Southwestern Asia and Adjacent Areas, Publicaties 32. Groningen: Centre for Archaeological Research and Consultancy, pp. Pp. 52–75.
Wade, N., 2006. Before the dawn: recovering the lost history of our ancestors, First published in The Penguin Press.
Zeder, M. A., and Hesse, B., 2000. The initial domestication ofgoats (Capra hircus) in the Zagros Mountain10,000years ago, Science 287: 2254–2257.
Zeder, M., Vigne, J.D., Helmer, D., 2005. A view from the Zagros: new perspectives on livestock domestication in the Fertile Crescent, in: Vigne J.D., Peters, J.,Helmer, D., (eds.), the first steps of animal domestication: Oxbow Books, Pp125–146.
Zeder, M. and Smith, B., 2009. A conversation on agricultural origins: talking past each other in a crowded room", Current Anthropology 50:681-691.
