یاه ناـینب رد یرـیطاسا-یـخیرات یاه هـنیمز یــناساس یاه هراگن گنس یــحارط
)متسر شقن رد ناکباب ریشدرا ةراگن گنس رب دیکأت اب(
*س انش قح یدهم
.ناریا ،نارهت ،ناریا کیفارگ ناحارط یفنص نمجنا وضع و رنه هاگشناد ،یریوصت طابترا دشرا یسانشراک یوجشناد )90/4/5 :ییاهن شریذپ خیرات ،90/2/11 :هلاقم تفایرد خیرات(
هدیکچ
نیا فده .دنراد ناریا یریوصت رنه ریس تخانش رد ییازسب تیمها ،دسر یم یس هب کیدزن ناشدادعت هک یناساس یاه هراگن گنس شور هب رضاح هلاقم .دشاب یم متسر شقن رد ناکباب ریشدرا ةراگن گنس رب دیکأت اب و راثآ نیا رد روغ اب ،یرصب تاعلاطم شرتسگ،شهوژپ اب سپس ،هتفرگ رارق هعلاطم دروم هراگن گنس ِدوهشم رصانع ادتبا .تسا هتفریذپ تروص ینادیم و یا هناخباتک هویش و یلیلحت-یفیصوت ،مدقتم يریوصت ياه نتم و یناریا ریطاسا رد وج و تسج اب دراوم نیا .دزادرپ یم رثا یدنب بیکرت و راتخاس یسررب هب ؛یرصب لیلحت و هیزجت زا یریگ هرهب اب ،ریشدرا ةراگن گنس هک تسا نآ رب لصاح جیاتن .تسا هتشگ هارمه ،هراگن رد دوجوم ناهنپ ِمیهافم و اه هی امنُب تخانش ِیپ رد زا یمسجت(یاو دزیا روضح .تسا هدش هئارا ینابز و یلیامش ،یمسجت یاه مایپ و تادیهمت زا هدافتسا و ناریا یریطاسا -یخیرات یاه هنیمز ،متسر شقن هعومجم اب هراگن گنس ِیگنهامه هب هجوت .دزیمآ یمرد ار خیرات و هروطسا ،ادزم اروها رهظم اب داب و ارتیم دزیا ود یهارمه و )اضف لماعت رد اضف اب هراگن گنس هک دهد یم ناشن ،رثا بیکرت زا نادشتآ لکش فذح و رداک رد هتسب و زاب یاه تهج ،رون زا هناهاگآ ةدافتسا اب ناوت یم هک تسا هدش رثا نومضم ةمیمض یراکشآ یتاغیلبت یاوتحم و اه یگژیو ،یراگنراوید تنس ةمادا نمض ،دراوم نیا یپ رد .تسا .تسناد ناریا رد یطیحم غیلبت ةنیشیپ یسررب رد مهم دراوم زا ار نآ
یدیلک یاه هژاو .رثا یاضف ،یریطاسا-یخیرات یاه هنیمز ،ناکباب ریشدرا هراگن گنس ،متسر شقن
E.E-mail: info@mehdihaghshenas.com ،0411 -6370269 :ربامن ،09148501887 :نفلت E
*
،دندنویپ یم یناریا نهک یاه تنس هب هک یناساس یاه هراگن گنس راثآ نیا رثکا .دنراد رصع نیا یاهرنه رگید هب تبسن صاخ یزیامت ،یناساس نادناخ هاگداز رد دسر یم یس هب کیدزن ناشدادعت هک«
نانآ یهاشداپ لوا ۀلاس دص هب قلعتم و دنراد رارق ،سراپ ینعی مراهچ یاه هدس رد هدش یراک هدنک رگید دوبدای ۀنحص هس .دنا هدوب هتسجرب شقن کی زاب و )هاشنامرک(ناتسب قاط رد م ب مشش و )ناجیابرذآ(ساملس رد هدوب یرتشیپ ۀرود هب قلعتم هک هداتفا کت نومضم ود هب صاصتخا اه یراک هتسجرب نیا بلغا .دنا هدنام اجرب بصنم یاطعا یکی :دنا هدش هئارا ریشدرا طسوت ود ره هک دنراد یرگید و ؛هدوب ادزماروها ًامومع هک ،ینابر یماقم بناج زا یهاش رد نومضم ود ره نیا .شنانمشد رب یناساس هاشداپ یزوریپ ارجا هب اجکی ،متسر شقن رد ریشدرا یاتمه یب ۀتسجرب شقن ریشدرا طسوت نیماضم نیا هچرگا .)66 ، 1374،هیرف( »دنا هدمآرد رایسب یراگزور هب نآ هقباس اما ، دش هئارا یناساس رصع رد مکی ناش نیرت هدنزرا دنچ یتاهج زا و نیرت نیرید«.ددرگ یم رب رت نهک قلعتم و باهز لپ رس رد -ملایع رنه-یا هرخص یاه هتسجرب شقن لاح رد ار یبولول هاشداپ ین ینابونآ هک تسا م ق 2000 دودح هب
.)19 ،نامه( »دهد یم ناشن شروشک یاهزرم نییعت و سدقم یناکم ،دیشمج تخت هب کیدزن ،1متسر شقن هوک«
روبق و نآ ترایز یارب مدرم هک هدوب یناتساب راودا مارتحا دروم زا .دنا هدمآ یم اجنادب زاین و رذن راثن و هاگشتآ ندید و دوخ ناهاش تیمها یاراد نایناساس ۀرود رخاوا ات و دابآ ،لحم نیا دلایم زا شیپ راثآ«یخیرات ۀبنج زا .)66 ، 1331،یماس( »تسا هدوب یثحب لباق راثآ :دومن میسقت ناوت یم هتسد راهچ هب ار متسر شقن رد دوجوم دوجو اب .)69 ،نامه( »یملاسا ،یناساس ،یشنماخه ،یملایع یراجح رثکا ،ناریا یریوصت رنه ریس تخانش رد راثآ نیا هاگیاج و شزرا یدنب هقبط و یسررب هب ،یناساس یاه هراگن گنس ۀرابرد تاعلاطم دنا هتخادرپ راثآ عوضوم و یخیرات ۀرود ریظن یلماوع هب هجوت اب اهنآ هدوب لماوع نیا ریثأت تحت هراومه اهنآ یرصب یاه یگژیو یسررب و اب ،یناساس یاه هراگن گنس رد ام یوجتسج ؛شهوژپ نیا رد .تسا مکی ریشدرا ۀراگن گنس رب دیکأت اب و یرصب تاعلاطم شرتسگ فده .تسا هتفرگ تروص متسر شقن رد
همدقم
بسا رب راوس ، ممصم و مارآ ریشدرا ، رثا نیا رد :ریشدرا دنمرنه .تسا هدش ریوصت ،یهاش بصنم تفایرد مسارم کی رد هب ار نآ ،هنحص نیا رد رتشیب تمظع و هوکش داجیا روظنم هب ریشدرا رکیپ .)1ریوصت ( دنک یم مسجم یزوریپ ۀنحص کی هارمه تسد هکیلاح رد وا .2تسا هتفرگ رارق تسار هب ور و پچ تمس رد ،هدرب لااب 3هدش مخ ۀراشا تشگنا اب و تشم همین تلاح هب ار دوخ پچ ادزم اروها رهظم تمس هب دییأت ۀقلح نتفرگ یارب ار شتسار تسد .دیاشگ یم تلاح هب وا یوربا و مشچ اما تسا خرمین زا ریشدرا ۀرهچ ییاه هزیوآ اب دراد رس رب هداس یجات مین وا .دنا هدش روصم خر مامت -جات مین نیا ۀبل رد .دنا هدناشوپ ار یو ندرگ و شوگ تمسق یور هک ۀنتلااب و رس ِتشپ ات شا همادا هک هدش هتسب یراون -یناشیپ رود یگرزب یوگ لکش هب جات مین یلااب ِشخب .تسا هتخیوآ ریشدرا ،یوگ ِبیکرت .دشاب ریشدرا 4یرادناهج نیبم ًاحیولت یوگ دیاش .تسا وا جات« و دنوش یم هدید هعومجم کی تروص هب دنلب راون و جات مین .)133 ، 1350،نمشریگ( »تسا هدروآ تسد هب ار دوخ یعطق لکش هک دوش یم هدهاشم یگرزب یاه للاه تروص هب اه نیچ ؛یوگ یور بیکرت .)2ریوصت( دنراد نایم رد ار هام هیبش یکچوک للاه لااب رد
حوضو هب یناساس یدعب ناهاشداپ رثکا جات رد هام للاه و یوگ .دوش یم نایامن
متسر شقن رد ناکباب ریشدرا ةراگن گنس رصانع یسررب
)تسا هدوب هارمه رثا ةرابرد هنارگن لک یدرکیور اب ،رصنع ره یسررب(
.متسر شقن ،ناکباب ریشدرا هراگن گنس -1ریوصت
)www.cais-soas.com( :ذخام
تسدب ار دوخ یعطق لکش وا جات اجنیا رد ،مکی ریشدرا یمسر هکس -2ریوصت .تسا هدروآ
)40 ،1349 ،ینایب هداز کلم( :ذخام
وا سابل زا ؛دراد نت رب تانییزت نودب و هداس یا هماج ریشدرا اب یزوریپ ۀنحص و تسا هدرک تکرش مسارم کی رد هک تسادیپ رد هک ارچ ؛دراد نیدامن یا هبنج هداتفا کاخ رب ِنانمشد یاه هرکیپ هیلع گنج نادیم کی رد ریشدرا روضح ،دابآزوریف رد یا هراگن گنس .)3ریوصت(تسا هدش روصم گرب و نیز و هرز اب ،ناودرا
.دابآزوریف ،ناودرا هیلع رب گنج رد ریشدرا هراگن گنس -3ریوصت
)Ghirshman,1962,126( :ذخام
رد یصاخ ماکحتسا هک 5ادزم اروها رهظم :ادزماروها رهظم ریشدرا ینیمز یاه هرکیپ زا ادج ییوگ ،دراد ندب تلاح و هرهچ هدید بسا رب راوس ،یناسنا تأیه هب وا همهنیا اب .تسوا مزلام و دییأت ۀقلح تسار تسد اب .تسوربور زا ًابیرقت وا ۀنت نایم .دوش یم هب« نآ اب هک تسا م ُسرب ۀخاش شپچ تسد رد و هداد ریشدرا هب ار .)156 ، 1380،یهللا تیآ( »دهد یم یزوریپ و تکرب هاش ،هرهچ .تسا هتخود ریشدرا ۀرهچ هب هاگن ،ادزماروها رهظم اب رس یوم ،هدش شیاریپ یقفا روط هب نآ یاهتنا هک دنلب نساحم .تسا نایشنماخه روآدای شراد هرگنک جات و لکش ینوزلح یاه چیپ تسادیپ جات نایم زا و هدش عمج رس یلااب وا یاهوم زا یشخب یناساس رگید یاه هراگن گنس رد ،هداشگرس ِراد هرگنک جات .)4ریوصت ( هکنیا هجوت لباق هتکن .دوش یم هدید ادزم اروها رهظم میسرت یارب زین اب راد هرگنک یجات«شا یمسر یاه هکس زا یکی برض رد زین ریشدرا یلااب رب لکش یورک یا هبق زین و ،ندرگ تشپ هب نازیوآ ییاهراون اب ریشدرا تفگ ناوت یم ایآ .)5ریوصت ( دراد )63 ، 1374،هیرف( »جات جات ۀبل رب ؟تسا هدوب تیعورشم بسک یپ رد ،تهابش نیا داجیا ات نآ ۀمادا هک هدروخ هرگ یقفا طوطخ اب یراون زین ادزماروها رهظم رتشیب وا یادر و سابل بات و چیپ شیامن .تسا هدش ریزارس شیادر
.تسا ریشدرا زا ادزماروها رهظم دسر یم رظن هب هک یلاح رد :ریشدرا مزلام یاه تسد هب ریشدرا ِمزلام هاگن ریسم ،دنرگن یم مه هب ریشدرا و اب زین مزلام .تسا هنحص رظان یو ییوگ .تسا دییأت هقلح هب و اهنآ هراومه«شیامن ۀویش نیا ،تسا هدش هداد شیامن خر مین ندب و رس اب وا .)173 ، 1350،نمشریگ( »دنک یم یوریپ یقرش رنه نهک دعاوق زا ریشدرا رس زارف رب ار -نارپ سگم -یتافیرشت نزبداب ،تسار تسد .دوش یمن هدید شپچ تسد و هتفرگ هدش روصم یا هژیو ناشن ،مزلام درگ مین و دنلب هلاک یور رب و ،تشاد یم لااو یتلزنم ریشدرا دزن«ناوج درف نیا .)6ریوصت( تسا اما .)67 ، 1374،هیرف( »دوش یم هدید یو یاه هتسجرب شقن رثکا رد یدرف هلاک رب ناشن نیا ،متسر شقن رد مود زمره دربن ۀنحص رد .)7ریوصت(؟!تسا هتشگ یناساس هاشداپ بولغم هک دراد رارق لاسنهک هلسلس نیا دنور رد یصاخ یخیرات ۀعقاو هب هراشا بلطم نیا ایآ ،یناشیپ تمسق رد ،مزلام دننام یدمن ِهلاک ۀبل ،بیترت ره هب ؟دراد هباشم یاه هلاک رد و دنک یم صخشم ار هلاک تهج هک دراد یشرب .دوش یمن هدید اه دام هلاک ریظن ،نایناساس زا لبق
،تسا روانش راون اب دنبرس یعون هک 6دییأت ۀقلح :دییأت هقلح تسا ریشدرا و ادزم اروها رهظم نایم یطبار و یلصا زکرمت ۀطقن طسوت هدش داجیا لپ .دراد دوخ یوس هب ار اه هاگن و اه تسد هک ار )هاشداپ(ناسنا و ادخ ،زیامتم یایند ود ،نیدامن تروص هب ،هقلح هناعطاق یساسحا اب ادزم اروها رهظم .دزاس یم طبترم رگیدکی هب
رهظم جات و هرهچ -4ریوصت .متسر شقن ،ادزم اروها
)www.livius.org( :ذخام
ریشدرا یمسر هکس کی -5ریوصت .یناساس جات اب مکی )63 ،1374 ،هیرف( :ذخام
،مود زمره ِبولغم درف هلاک ناشن-7ریوصت .متسر شقن
)www.oi.unchicago.edu( :ذخام
ریشدرا ِمزلام هلاک ناشن -6ریوصت .متسر شقن ،مکی
)www.livius.org( :ذخام
یارب ار شتسد رقوم و مارآ یتکرح اب ریشدرا و هدروآ شیپ ار هقلح ینامز ات« ،دشاب هّرف زا یدامن هقلح نیا رگا .تسا هداشگ نآ نتفرگ تسا رای نانآ اب یزوریپ ،دشاب هارمه نایاورنامرف اب یدزیا هّرف هک »دبات یم یور نانآ زا تخب ،7دزیرگب نانآ زا هّرف هکنیا درجم هب و رب ییاورنامرف طرش شیپ هّرف ناس نیدب« .)55 ، 1388،راگزومآ(
، 1382،ییایرد( »نکممان ییاورنامرف نآ نودب و تسا نیمز ناریا دربراک اب اهنآ .دنتسناد یم یبوخ هب ار هرف موهفم نایناساس« .)35 هب ار هّرف ،دوب ناشیا سدقم باتک هک اتسوا رد دوجوم یاه هشیدنا
.)38 ،نامه( »دندرک یم غیلبت عورشم تموکح دامن ناونع رهظم یناشیپ رب هک یدنبرس هب لماک یتهابش دییأت هقلح ریشدرا هکنآ( دنبرس ود ایآ .دراد ،هدش هتسب ریشدرا و ادزماروها ۀظحل )هدش هتسب یو یناشیپ رب هکنآ و تسا نآ نتفرگ لاح رد ار یدروخرب نینچ ؟دنهد یم ناشن ار دنبرس کی تفایرد ِدعب و لبق کیدزن( دهشمرس رد یا هراگن گنس رد زین و یناساس رگید راثآ رد شرجنخ مود مارهب« اجنآ رد .درک هدهاشم ناوت یم )سراف نورزاک یا هتشک ریش هکنیا نمض ،تسا هدرک ورف رو هلمح یریش ۀنیس رد ار هب هکنیا هجوت نایاش هتکن .تسا هدیتلغ کاخ هب شیاپ یولج رد مه هرابود هک هدوب رظن روظنم ریش کی نامه یناساس رنه صاخ شور هب دعب ۀظحل رد و هدیهج هاش یوس هب تسخن ینعی ،هتفای مسجت اذل .)70 ، 1374،هیرف( »تسا هدیتلغ شیاپ ریز رد هاش رجنخ برض دشاب هدوب رظن دروم )دییأت هقلح(دنبرس کی هک تسا لمتحم رایسب .)8ریوصت(
دنمونت ًاتبسن رکیپ ،یقفا یزکرم روحم رد ،رت نییاپ یمک :اه بسا مخ نیمز یوس هب و مه فرط هب ار ناشیاهرس هکیلاح رد اه بسا میرکت زا یساسحا ؛دنا هدروآ لااب مه لباقم ار ناشتسد کی و هدرک ییاهراسفا اب ،هنحص شمارآ و نوکس .دنک یم لقتنم رگاشامت هب ار خرمین هب اه بسا« .تسا سوسحم ،هدش اهر اه بسا ندرگ یور هک رب ناشیاپ هک یا هداتسیا نادرم اب بسانت رد و دنا هدش هداد ناشن ار ییامنزاب هنوگ نآ نکیل ؛دنیامن یم کچوک دح زا شیب ،تسا نیمز یرتشیب تیمها هک ،اه مدآ هک ارچ ،دروآ رامش هب یدمع ًلاماک دیاب هداد ناشن ناروناج زا یرتگرزب تابسانت رد ًامومع ،دنا هتشاد هداس یشوپنیز ،اه بسا تشپ رب .)748 ، 1387،پوپ( »دنا هدش یم زا یریجنز .تسا هدش هچراپکی اهراوس سابل اب هک تسا صخشم یئیش ،نییاپ رد هک هدش در اه بسا یولهپ یور زا و شوپنیز ریز
نازیوآ نآ زا )157 ،1331،یماس( »تنیز و یگنشق یارب« لکش هوگ هدش بصن اه بسا لپک و هنیس رود قاری یور ییاه هرهم .تسا قاری یور یاه هرهم .دنراد یا هژیو یاه شقن و مظنم لصاوف هک ،نارغ یاهریش رس زا یشقن اب تسا ییاه هبق لکش هب ریشدرا بسا حرط اب تخت تروص هب ،ادزم اروها رهظم بسا قاری یاه هرهم و اه شقن نیا هک دسر یمن رظن هب .تسا )سوتول(رفولین لگ زا یگنرمک .دنا هتشاد ینییزت یا هبنج افرص یا هنحص نینچ رد هتشون رطس هد ریشدرا بسا هنیس یور :یراتشون یاه هبیتک .تسا هدیدرگ رقن ،رطس هس ادزماروها رهظم بسا هنیس یور و هدش هتفرگ یمارآ زا هک ییابفلا هب یناساس لاجر و ناهاش یاه هبیتک«
هتشون پچ هب تسار زا ،دراد 8شراوزُه هک ،ابفلا نیا .دنا هدش هتشون ناهاش« زا اه هبیتک نیا .)133 ، 1389،یمساقلاوبا( »تسا هدش یم ،)هنایم یسراف =( یولهپ هب ابلاغ هسرن نامز ات یناساس نیتسخن .)83 ،1386 ،یلضفت( »تسا ینانوی و )یتراپ =( یناکشا یولهپ یولهپ نابز هس هب یکچوک ۀبیتک ،ریشدرا بسا ۀناش یور رب«
دوجو )هبیتک ود نایم رد( ینانوی و )لااب رد( یتراپ ،)نییاپ رد(
ریرحت و رطس هس یاراد -مادکره -یتراپ و یولهپ ریرحت .دراد نتم ۀمجرت .)9ریوصت( )84 ،نامه( »تسا رطس راهچ یاراد ینانوی ناهاش ،ریشدرا نسیدزم راگدنوادخ رکیپ نیا « :تسا نینچ 9نآ »]تسا[ هاش کباب راگدنوادخ روپ ،نادزیا زا رهچ ]شـ[ ـک ،ناریا هاش .)187 ،1389 ،یمساقلاوبا(
هس نامه هب یا هبیتک زین دزمروا بسا یور رب شقن نیمه رد«
.تسا هدش هتشاگن »غب دزمروا رکیپ نیا« ۀلمج لماش هدرب مان نابز ۀبیتک ریز رد ینانوی ۀبیتک و نآ ریز رد یتراپ و لااب رد یولهپ ۀبیتک .)84،1386 ،یلضفت( »تسا یتراپ ۀرود زا یولهپ یاه هبیتک نیرت میدق هبیتک ود نیا ًارهاظ«
»یشنماخه ینابز هس یاه هبیتک تنس ۀمادا « و )نامه( »دنا یناساس یاه تیصخش تیوه ، اه هبیتک نیا هب هجوت اب .)133 ، 1350،نمشریگ(
ود رد اه نابز ِشراگن بیترت ،یرصب هبنج زا اما .دوش یم تیبثت رثا .)10ریوصت( !تسا زیگنارب شسرپ و توافتم ،مه یوربور ۀبیتک
.ریشدرا بسا نیشیپ هناش رب یراتشون هبیتک -9ریوصت
)www.oi.unchicago.edu( :ذخام
صاخ شور هب دییأت هقلح تفایرد شیامن رد دیکأت -8ریوصت .)تکرح سح داجیا(یناساس رنه
)www.cais-soas.com( :ذخام
رهظم بسا هناش رب ،مه یوربور ةبیتک ود رد اه نابز شراگن بیترت -10ریوصت .)پچ(ناکباب ریشدرا و )تسار(ادزم اروها
،ادزماروها رهظم ِبسا یاپ ریز رد :ناودرا و نمیرها ، 1374،هیرف( »یدیلپ و یکیرات رهظم ای نمیرها وا فلاخم یورین«رکیپ و ، دراد یدنلب شوگ و تسا رام هیبش شرس یاهوم هکیلاح رد )67 نیرخآ مجنپ ناودرا یو بولغم نمشد« ،ریشدرا بسا یاپ ریز رد رب هنوراو روط هب )نامه( »شا یناکشا هلاک ۀناشن اب ،یتراپ هاشداپ جات راون ریظن ،هدش هتسب ناودرا هلاک رود هب هک یراون .دنا هداتفا نیمز شا یهاشداپ ماقم اما هتشگ بولغم دنچ ره وا نیاربانب .تسا ریشدرا یسایس راعش ۀدنرادربرد هنحص نیا« .تسا نایامن هناشن نیا اب »دوب نمیرها تسکش ۀلزنم هب یناکشا هاشداپ تسکش ،تسا یعطاق رب یسایس و یبهذم یزوریپ ود نیا ِنزاوت رد .)37 ، 1383،روآدوس(
رگید راب ،نآ عبت هب و ادخ و هاشداپ یدننامه رب ،فلاخم یاهورین و یبهذم هجو ود نینچمه .تسا هدش دیکأت ریشدرا ِتیعورشم رب تفایرد ناوت یم یناساس تموکح یراذگ هیاپ رد ار وا ِیماظن تردق و هدرک لدبم خیرات هب ار هروطسا -نایناریا-هک دیامن یم نینچ« .درک هک دنا هتشاد نایب ار دوخ داقتعا نیا شیوخ یریطاسا یاهدامن رد راظتنا نایناریا .تسادخ )ونیمدنپس( راکوکین حور یلجت بوخ ِهاش نیا رد اریز ،دروخ دنویپ نید اب لماک تنطلس هک دنتشاد ار یزور ، 1386 ،زلنیه( »ددنویپ یم عوقو هب ناهج یزاسزاب هک تسا ماگنه زا نمیرها ۀلمح زا شیپ هک یلماک عضو هب هرابود ناهج«و )158 نزاوت داجیا اذل .)107 ،نامه( »دوش یم یزاسزاب ،دوب رادروخرب نآ -یخیرات هنیمز نیا هب یا هراشا ،ناودرا و نمیرها رکیپ رد یرصب یناساس تلود سیسأت و یناکشا تموکح اب تفلاخم رد ،یریطاسا .تسا هدوب شیامن یارب ینکش و نیچ هک ارچ تسا نایرع ًارهاظ نمیرها هتفرگ شرس ریز ار دوخ تسد کی وا .تسا هدشن راک وا سابل هب ای و هدش شوهیب ییوگ ،تسوا ندب دادتما رد شرگید تسد و هتکن ،نمیرها ِتلاح نیا .)11ریوصت( تسا هتفر ورف قیمع یباوخ هک یماگنه نمیرها« ؛دهد یم ناشن ناریا ریطاسا رد ار یهجوت بلاج ،دید راگزیهرپ درم زا ار ناوید ۀمه و شیوخ یگداتفاراک زا یتسس هب لاس رازه هس و دش )شوهدم ،جیگ و هداتفاراکزا(تسس .)86 ،1387 ،راهب( »داتفا ورف هب ار ریشدرا و ادزماروها رهظم هک یا هقلح زارف رب :ارتیم »10دشاب ارتیم دامن دیاش«هک تسا یا هتسجرب حطس ،ددنویپ یم مه زگره« هک ،ارتیم »ِرادیب هشیمه یادخ تفص« .)147 ، 1380،یهللا تیآ(
لباقم ۀطقن )20 ، 1388 ،راگزومآ( »دیآ یمن شنامشچ هب باوخ هک یلاح رد ریشدرا .تسا هراگن نیا رد نمیرها باوخ و نداتفاورف هب شرگید تسد ِتشگنا اب ،هدروآ دییأت هقلح فرط هب ار شتسد کی .دراد هراشا رصنع نیا یوس موهفم ،ارتیم ای هرتیم ،رهم« ؛دیوگ یم ام هب ارتیم ۀرابرد هعلاطم
دزمروا ۀدیرفآ ارتیم ،یتشدرز ِینید تنس رد .دراد یتسود و نامیپ یتسار و مظن و اه نامیپ و تسا نامیپ یادخ وا .دوش یم بوسحم ،نامه( »تساهنامیپ رب تراظن وا مهم ۀفیظو .دنک یم ینابهاگن ار یفئاظو اهنت هن رهم هک دیآ یم رب 11تشیرهم زا «نینچمه .)11و19 یماح زین و رواگنج یدزیا هکلب ،دراد هدهع رب یشخب تکرب ۀنیمز رد دراد ار یدزیا مکح ارتیم« .)226 ، 1387 ،راهب( »تسا رواد و اه نامیپ دربن یتسار و ریخ نازرابم فص رد و تسا ادزماروها رایتسد هک دامن( دییأت هقلح ،بلاطم نیا ربانب .)17 ، 1372،نرزامرو( »دنک یم نمیرها(نانمشد رب هبلغ ریوصت و )ادزم اروها اب هاش نامیپ و تنطلس ییوگ و دنراذگ یم هحص ارتیم روضح رب هنحص نیا رد )ناودرا و هب یشیاین ،تشگنا و تسد صاخ تلاح اب ،12شبسا یلااب رب ریشدرا .دهد یم ماجنا رهم هاگرد رثا نیا زا سپ هک یرگید یاه هراگن گنس اب یقیبطت یسررب کی ییاه ههلا روضح ،دنا هدش راک یناساس یدعب ناهاشداپ دهع رد و هک تشاد هجوت یتسیاب اما .دنک یم دییأت ار اتیهانآ و ارتیم نوچ یاه هنومن زا .دنا هدش ریوصت یناسنا تئیه اب اه ههلا ،نارود نیا رد رد عقاو13یشنماخه یاه هاگمارآ رد ؛ریشدرا ۀراگن زا شیپ و نیدامن تسار تمس و لااب رب یا هتسجرب حطس ،دیشمج تخت و متسر شقن دیاش .هدش هداد ناشن هرک کی نایم رد للاه کی تروص هب« اه هراگن اجنیا رد هتبلا .)234 ، 1346 ،نمشریگ( »دشاب )رهم(ارتیم عونلا بر نیا رظن زا دیابن ریشدرا ۀراگن اب ار اه هراگن نیا درکراک نیب توافت زین .)12 ریوصت( تشاد رود
کی نایم رد للاه کی تروص هب )لااب ،تسار ِتمس( ارتیم روضح -12ریوصت .متسر شقن ،یشنماخه شویراد هاگمارآ ،هریاد
)www.realhistoryww.com( :ذخام نیا رد .تسا هتفر ورف قیمع یباوخ هب ییوگ ،نمیرها -11ریوصت
.تسادیپ زین نآ یور یناکشا ناشن و ناودرا جات ،ریوصت
)www.livius.org( :ذخام
ۀلیسو هب ار ییاه عوضوم هک تداع نیا«:دیوگ یم نمشریگ هب سپس و اه یدام هب اه یروشآ زا ،دنیامن مسجم ییاه هناشن یرصب زیگنارب شلاچ هتکن .)234 ، 1346 ( »تسا هدش لقتنم اه یسراپ نیدامن و یعازتنا رصنع کی ،دحاو یریوصت رد هنوگچ ،هک تسا نیا یسررب رد زلنیه ناج ؟تسا هتفرگ یم رارق یعیبط رصانع رانک رد رد«:دیوگ یم وا ،دنک یم حرطم ار یهجوت بلاج شسرپ ناریا ریطاسا نوگانوگ یاه تروص هب دنناوت یم نایادخ هنوگچ ،نایناریا روصت ،ینیمز تادوجوم هک یلاح رد«:دهد یم همادا و )41 ،1386 ( »؟دنیآرد تادوجوم ،تساهنآ تعیبط بسانم هک دنریگ یم دوخ هب ییدام تروص یدام تروص هب نوگانوگ لاکشا هب دنناوت یم زین یدزیا ای ینامسآ یعازتنا تاروصت ۀدنهد ناشن یضعب هک یلاح رد« .)نامه( »دنیآرد ینابز هب یضعب .دنا یعیبط یاه هدیدپ زا یدامن رگید یضعب ،دنتسه نینچ رگید یضعب و دنا هدش فصو ،تسا ناسنا فیصوت صاخ هک هب طوبرم تاروصت رد یرایسب عونت ،نیاربانب .دنرادن یفیصوت .)46 ،نامه( »دراد دوجو فلتخم نایادخ یاتسار رد ،ریشدرا ۀراگن گنس رصانع : بیکرت و راتخاس شیارآ ریوصت ِحطس تازاوم هب و یدومع و یقفا یلصا روحم ود ریوصت لوط رد ار رصانع لحم و اتسار ،یقفا تامیسقت .دنا هتفای ار اه لکش نیب طابترا و مظن ،یراتخاس طوطخ نیا .دننک یم صخشم .دنهد یم ناشن ار هراگن گنس رصانع بسانت و هدرک رارقرب حرط رد ۀقلح زارف رب هک تسا یرصنع عافترا اب قباطم اهروحم نیا لصاوف .)13ریوصت( دش دای ارتیم زا یدامن ناونع هب نآ زا و دراد رارق دییأت تروص هب هنوُرَو و هَرتیم« ناریا ریطاسا رد هک تسا هجوت بلاج و نایادخ ناهج رد ار مظن هک دنا هدش فیصوت یناهیگ نایاورنامرف .)119 ، 1386،زلنیه( »دننک یم رارقرب نایمدآ
یحطس اب ربارب اهروحم لصاوف .حرط راتخاس رد یقفا یاهروحم -13ریوصت .دش دای نآ زا ،ارتیم زا یدامن ناونع هب هک تسا
یاهروحم اب ریوصت )عافترا(ضرع رد اه بسا و اه هرکیپ عضوم نادنمرنه دسر یم رظن هب .)14 ریوصت( دوش یم تیبثت یدومع یسدنه یاه تبسن رب ینتبم یراتخاس طوطخ نییعت اب یناساس بیکرت ،اهنآ طباور و رصانع یحارط رب اهنآ یراذگریثأت هوحن و نوچ ینارگشهوژپ هکیروط هب .دنا هدرک داجیا رثا لک رد ار یمجسنم ار نآ )748 ، 1387،پوپ( هراز شیردیرف و )66 ، 1374،هیرف( نمره .گ .دنا هدرک هیبشت »دننام ناشن ای یمچرپ شقن یدنب بیکرت« هب
یاهروحم اب ربارب اهروحم لصاوف .حرط راتخاس رد یدومع یاهروحم -14ریوصت .دنک یم صخشم ار اه بسا و اه ه رکیپ عضوم و تسا یقفا
ناشن ،اه تکرح و یلصا حوطس هب رثا رصانع لیلحت و هیزجت دنا هدرک داجیا یگنهامه رثا لک رد ینحنم یاه لکش هک دهد یم
.)15 ریوصت(
نایرج ،پچ تمس رد ریشدرا و تسار تمس رد ادزماروها رهظم رثا نومضم ۀمیمض ار اه هاگن تهج و اه تسد ۀراشا زا یلباقتم هقلح ،رصنع نیرتکچوک و نیموس طسوت رتگرزب رصنع ود و دنا هدرک نآ زا فده« هک رثا نومضم و هیامنورد .دنا هدش دحتم رگیدکی اب ،دییأت ادزم اروها زا ار شتردق هک تسا هاش یهلا ۀبنج نداد هولج هوکشاب زین »تسا دنمزوریپ رش هیلع هزرابم رد ادخ نوچمه و دنک یم تفایرد اه هرکیپ یدومع تلاح .دراد هراشا دروم نیمه هب )676 ، 1383،وتارش(
رد اه بسا گرتس رکیپ اب ،تساهنآ تیصخش خسار نامیا یایوگ هک ناونع هب اه بسا تشپ طخ و ندب لاحنیا اب .تسا هتشگ هارمه نییاپ و هدرک لیدعت ار یوق ِیدومع رصانع نیا ،یقفا ۀدننک هنزاوم رصنع کی .تسا هدروآ دیدپ ار یدنب بیکرت تیلک ماجسنا ،لک هب تبسن ءازجا طباور ساسا رب ،یا هدنهد طابترا لماوع رد اه تسد تکرح لاثم روط هب .دنهد یم ناشن ار بیکرت »ِیگنهامه«
نینچ .دبای یم رارمتسا نییاپ رد اه بسا تسد اب ،دییات ۀقلح اب دنویپ علض رد ناودرا و نمیرها رس اب ،زکرم رد اه بسا رس لاصتا تسا هقلح راون قیرط زا زین اه جات راون نایم طابترا .یلصا ۀرتسگ ینییاپ زا ار ریشدرا زین رثا یاه هبیتک مایپ .ددرگ یم رارقرب زکرم رد دییأت
.هراگن گنس رصانع راتخاس رد دوجوم یاهورین تکرح -15ریوصت
)ینیمز(هاش کباب هب رگید یوس زا و )ینامسآ(ادزم اروها هب وس کی .دهد یم دنویپ ینادنچ تیمها مزلام روضح تسا نکمم هکیلاح رد ،لوا هاگن رد یرصب ۀبنج زا اما ،دشاب هتشادن رثا ِنومضم یتح و بیکرت لک رد رس تشپ یلاخ یاضف اب داضت رد یو روضح .تسا زیگنارب شلاچ ار هنیرق بیکرت هک تسا یرصب رصنع اهنت و تسادزماروها رهظم یاضف یتحار هب هدننیب .تسا هدرک لیدبت یگنیرق یب رد هنیرق هب رهظم یادر هک تفگ ناوت یمن و دنک یم کرد ار تسار تمس یلاخ نودب یتح .)16ریوصت(دراد رارق مزلام اب 14 نراقت رد ادزماروها ربارب رد ار فلتخم حوطس ،هتسجرب شقن رد هک یعافترا یاه توافت یفاک .تسا نشور مزلام روضح ِیلک ریثأت ،دزاس یم لاعف رگیدکی وا بسا و ریشدرا اب مزلام رکیپ ِیگدینت مهرد زا یشان نزو هب تسا رد ار »عونت« ،ریوصت نلاپ شیازفا ِنمض ،مزلام روضح .مینک تقد .تسا هدروآ دوجوب بیکرت هک دوش یم بلج ناودرا و نمیرها یوس هب مشچ ،نییاپ رد نیمز رب هنوراو اهنآ .دنا هدش دکؤم اه بسا تسد و رس ۀراشا اب یرتمک ۀولج ریشدرا و ادزم اروها رهظم رکیپ اب سایق رد و دنا هداتفا زا ات هدش بجوم اه بسا یاهاپ یوسنآ رد اهنآ نتفرگ رارق .دنراد ،رصانع نتفرگ رارق مه یور قیرط زا و ،دنریگب هلصاف هنیمز شیپ ندش هدیزگرب هنحص رد ؛یریوصت میهافم رظن زا .دننک دعُب یاقلا نییاپ زا و ناودرا و نمیرها ِطوقس ،نییاپ هب لااب زا تکرح اب ،ریشدرا .درک هدهاشم ناوت یم ار یزوریپ و دوعص ،لااب هب
داجیا و ،ریوصت نلاپ شیازفا نمض ،اه هرکیپ یوسنآ رد مزلام روضح -16ریوصت .تسا هدیشک شلاچ هب ار نراقتم بیکرت ،یدنب بیکرت رد عونت
،تابسانت و اه هزادنا« هک تسا رکذ هب مزلا :)یلاخ(یفنم یاضف نیب یلاخ یاهاضف رد هکلب دنرادن دوجو شقن کی یاه مرف رد اهنت تیمها و دنریگ رارق هبساحم دروم دیاب و دنراد روضح زین اه مرف کی هکلب دنتسین تبثم و رپ یاهاضف زا رتمک ًاقلطم یلاخ یاهاضف ار شقن ًاعمج هک یددعتم یفنم و تبثم یاه مرف زا تسا ترابع شقن یاضف رد دوجوم ی هنیرق لکش .) 1382،زیمم( »دنروآ یم دوجو هب یا هظحل یارب ،ریوصت زکرم رد اه بسا رس و هنیس ،تسد نیب یلاخ یرگیتشدرز دامن ،نادشتآ« .)17 ریوصت( تسا نادشتآ کی روآدای ،سیترک( »دش لیدبت یناساس تلود یمسر نید هب هک تسا .)17 ،1388
)پچ( .تسا نادشتآ کی هب هیبش اه بسا نیب یفنم یاضف )تسار(-17ریوصت .مکی ریشدرا یمسر هکس کی یور رب نادشتآ
)www.cais-soas.com( ،)هدنراگن( :ذخام
یرگید ۀراگن گنس رد دابآزوریف رد ،هراگن گنس نیا زا شیپ ،نادشتآ کی فرط ود زا« ،)18 ریوصت( نومضم نیمه اب ریشدرا زا ۀتسجرب شوقن رد نادشتآ .دندرگ یم ور هب ور ریشدرا و ادزم اروها یناساس یاه هکس مامت یور رب یلو دوش یمن هدید یناساس یدعب .)131 ، 1350،نمشریگ( »تسا هدش شقن
نادشتآ کی فرط ود زا ادزم اروها رهظم و ریشدرا هک یا هراگن گنس -18ریوصت .دابآزوریف ،دندرگ یم وربور
)www.livius.org( :ذخام
هب ،متسر شقن ۀراگن گنس رد نادشتآ فذح هک دراد ناکما ۀدعاق«نیا هب هجوت ریظن .دشاب هدوب انعم رد فیرظ یرییغت ببس »دباتن شتآ رب باتفآ هک ،تشدرز تعیرش رد هدش ررقم .)183 ، 1351 ،نس نیتسیرک(
یاضف ِیگدرتسگ ،رثا یلاخ یاضف یسررب رد :داب و یاو نیا رد .)19 ریوصت( دراد روغ یاج ریوصت ِتسار تمس یلاخ لیذ حرش هب دنراد یم او لمأت هب ار ام هک ییاه مایپ و اه هرازگ ،دروم :دنتسه رصع رگید یاه هراگن گنس و هراگن گنس نیا ۀعلاطم )فلا ًابیرقت ار رداک ،تنس کی تروص هب دنمرنه هک دهد یم ناشن یناساس راثآ یضعب رد یتح و هداد رارق ریوصت ِرصانع یاه هبل اب سامم ۀدرشف و گنت ِرداک بیترت نیدب .تسا هدروآرد یا هلپ لکش هب ار نآ کرحت یب یاضف ات هدش یم بجوم ،رصانع اب هلصاف لقادح اب ،رثا روضح ایآ نیاربانب .دروخن مشچ هب یا هطقن چیه رد یرورضریغ و ادزم اروها یورین هب هک رثا زا یشخب رد صوصخب ،یلاخ یاضف نیا تخانش یارب ؟دراد ییانعم هب هراشا ،تسا هتفای صاصتخا
نآ رب راثآ نیا هک ار ییانبم یتسیاب ،یناساس رصع رنه رد بلطم بجوم هک مییوجب ار هشیدنا نآ ینعی .تخانش رتشیب ،دنا هتفرگ رارق ناهج یتشدرز ریطاسا رد« .دبای راتخاس یشور هب رثا تسا هدش ناهج هک ینشور ناهج ای نیرَب ِناهج :دوش یم میسقت شخب هس هب تسا نمیرها ناهج هک یکیرات ناهج ای نیریز ناهج ،تسا دزمره ای یگیهت نادب یولهپ تایبدا رد هک ناهج ود نیا نایم یهت یاضف و نایم« ؛تسا هدمآ شِهَدْنُب رد .)39 ،1387،راهب( »دنیوگ یم یگداشگ هک ،تسا یاو هک دوب 15یگیهت )ینمیرها و یدزمره یاهورین(ناشیا زین و اضف یانعم هب ،یاو« .)32 ،نامه( »تسا ودِب ]ورین ود[شزیمآ .)40،نامه( »تسا گنج دزیا مان
.ناکباب ریشدرا هراگن گنس رد )یلاخ(یفنم یاضف ةرتسگ -19ریوصت
رهظم یادر زازتها هک دهد یم ناشن هراگن گنس لک رد تقد )ب دنتسه یرصانع اهنت ،یو تسد رد دییأت هقلح راون و ادزماروها ریطاسا رد هعلاطم اب . دنهد یم شیامن ار داب رصنع زا یسح هک یکی وا .داب زا نینچمه و اضف زا تسا یمسجت )ویَو( یاو« مینیب یم .)28 ، 1388 ،راگزومآ( »تسا یناریاودنه نایادخ نیرتزیمآرارسا زا ریغ و ینامسآ تیصخش رب ،»داب« دزیا شیامن رد یمسجت دیهمت زین داب دزیا لباقتم روط هب .تسا هدرکدیکأت ادزماروها رهظم ینیمز ادزماروها رهظم اب بیکرت رد ار دوخ یکاردا و یریوصت شزرا رصنع کی هک تسا یقطنم لصا نیا ۀجیتن هلئسم نیا .دنک یم بسک یرگید یانعم ،دور یم راک هب یرگید رصنع اب بیکرت رد یتقو .دبای یم هراشا »نادزیا« هب »دزمروا« رب هولاع ،رثا یاه هبیتک رد )ج
.دوش یم ناشن ریطاسا ۀعلاطم .هنحص نیا رد نانمشد رب یزوریپ )د تیصخش یهاگ .دیآ یم زوریپ تفص اب هک تسا یدزیا داب« دهد یم
.)36 ، نامه( »دوش یم یکی یاو تیصخش اب وا ،یناساس نادنمرنه دزن ًلامتحم هک دنهد یم ناشن دراوم نیا شیامن نینچمه .تسا هدوب اراد ار »یاو« زا یموهفم ،رثا یلاخ یاضف هنحص رد »داب« دزیا روضح زا یمسجت ،رگید رصانع و سابل ِزازتها .)20 ریوصت(تسا
.بجر شقن ،لوا روپاش هراگن گنس -20ریوصت
)www.cais-soas.com( :ذخام
یرگید رصانع هب ار ام هجوت ،زاب طیحم رد رثا کی یارجا :رون .دنک یم بلج رثا ِلک یور رب نآ زا لصاح یرصب ریثأت و رون ریظن هرابود و هفاضا ،هنحص رگید رصانع هب هک تسا یرصنع اهنت ،رون هجوت نآ هب ،رون نیا ندوب یعیبط تلع هب ناوت یمن .دوش یم هتساک یاه هشیدنا رد روغ و ریشدرا ۀراگن گنس رد قیقد هجوت اریز ؟!درکن .دهد یم ناشن ار نآ هب هناهاگآ هجوت و رون رصنع تیمها ،16 هرود نآ ًابیرقت و هطوحم یبرغ تمس رد مکی ریشدرا ۀراگن گنس )فلا اهدعب( یملایع ۀراگن گنس کی ترواجم رد ،هرخص کی هراوید رب دومع
.)21 ریوصت(تسا هدش ارجا )دش راک نآ یور مود مارهب شقن
.متسر شقن هطوحم یبرغ تمس رد )1=(ریشدرا هراگن گنس -21ریوصت
)www.maps.google.com( :ذخام
هرخص ِیلااب و )یقرش بونج( تسار تمس زا هک یرون اب )ب ادزم اروها رهظم 17تسد زا یوُنیم ییورین ییوگ ،دبات یم هنحص هب
.)22 ریوصت(دوش یم لقتنم ریشدرا ناتشگنا هب
.دوش یم لقتنم ریشدرا تسد هب یوُنیم ییورین نوچمه رون -22ریوصت
رب دیشروخ یجنران-زمرق رون میقتسم شبات ،بورغ ماگنه )ج ،)یبرغ بونج هب ور هراگن گنس نتفرگرارق اب( هراگن گنس نیا یور
.دروآ یم رطاخ هب ار یتشدرز سدقم شتآ زا یساکعنا هراگن گنس نیا رد )رهم( ارتیم روضح رب رگید راب ،رون رصنع )د و دور یم برغم هب قرشم زا دیشروخ اب هارمه رهم« ؛دنک یم دیکأت تراظن اه نامیپ رب و دیآ یم نیمز هب زین دیشروخ نتفر ورف زا سپ هراگن گنس نیا نتفرگ رارق رب دیکأت ایآ .)20 ، 1388 ،راگزومآ( »دنک یم هیلا یهتنم رد )تسادزم اروها اب ریشدرا نامیپ زا یریوصت هک(
تفص نیا نیب یگنهامه داجیا یارب ،متسر شقن ۀطوحم یبرغ تمس حطس ،مکی ریشدرا نامز رد هک ارچ ؟تسا هدوبن دیشروخ اب رهم هدوب سرتسد رد یراگن گنس یارب هطوحم یاه هرخص زا یرایسب رایسب دراوم نیاربانب .دنا هدش راک یناساس یدعب ناهاش نامز رد و باختنا و دیشروخ ریسم هب قیقد هجوت قیرط زا هک تسا لمتحم .دشاب هدش هدافتسا نیدامن ینایب یارب رون زا ،هراگن گنس لحم یگنوگچ هب یتسیاب ،دراوم نیا یگمه زا لبق دیاش :رثا یاضف هتخادرپ ریوصت رداک یاه هبل یترابع هب و هرخص یاه هبل شارت یدومع روحم ود رد دازآ ییاه شرب روضح تلع یزیچ هچ .دش یم هرخص هک یناکما و ینف هبنج زا رظن فرص ؟تسا هدوب ریوصت هتشاد یعس دنمرنه ییوگ ،یرصب ظاحل زا ،هداد یم رارق رایتخا رد ریوصت یارب جورخ و دورو کی ،هعومجم یعیبط تلاح ظفح نمض لصا ینعی ،هعومجم اب رثا ِیگنهامه تیمها هب هجوت .دنک ینیب شیپ دناوت یم ،زاب ِدید ِنادیم کی رد اه هرخص یدومع ۀندب و اضف اب قیبطت هب ،دراد ریوصت نیا هک یتیعقوم رد )فلا .دراذگ هحص رما نیا رب هتخادرپ هراوید یراتخاس تاییزج هب دح زا شیب رگا دسر یم رظن یتروص نینچ رد .داد دهاوخ رارق هنیمز شیپ رد ًلامع ار نآ دوش جراخ ریوصت زا یقفا تکرح اب و هدش نآ بلج هلصافلاب مشچ ار هراوید هک تسا نیا هتشاد دنمرنه هک یفیرظ دروخرب .دوش یم هب هن و ریوصت نورد هب یعجرم ناونع هب شیعیبط یگژیو مامت اب رد )حوضو مدع( ماهبا داجیا اب وا .تسا هتفرگ تمدخ هب ،نآ جراخ .تسا هدروآ تسد هب ار یناکما نینچ یدومع یاهروحم رد اهنت هن ،ریوصت رداک رد هتسب و زاب یاه تهج داجیا )ب تنس کی تروص هب هکلب ،نایناساس رنه رگید راثآ و اه هراگن گنس لقادح اب و گنت ِرداک .دوش یم هدید زین دعب یاه هدس رد ناریا رنه رد هک تسا هدروآ دوجوب ار یا هدرشف یدنب بیکرت ،رصانع اب هلصاف رداک یرهاظ ۀرود زا یشخب نتسکش ِرثا رد ،اضف موادت ،نآ رد لماعت رد اضف اب ریشدرا هراگن گنس ،نیاربانب .دریگ یم تروص
رثا یاضف ،هدودحم ،هراگن گنس نیا رد رگید ترابع هب .تسا .دوش یم بوسحم ،دنراذگ یم هحص رثا یاضف تیمها رب هک یرگید دراوم )ج رد نادشتآ فذح ،یرگید و دش ثحب هک تسا رون رصنع یکی دش هراشا نآ هب )یلاخ(یفنم یاضف شخب رد هک تسا هراگن نیا .دوش هتخادرپ عوضوم نیا هب رگید هاگن کی اب اجنیا رد تسا مزلا و شقن و )18 ریوصت( دابآزوریف رد ریشدرا ۀراگن گنس ود رد تقد ادزم اروها رهظم ،دابآزوریف رد هک دهد یم ناشن )1 ریوصت( متسر راوس متسر شقن هراگن رد هک یلاح رد دنا هدایپ ود ره ریشدرا و نیا رد زاب و هدیشوپرس ِ ناکم ود هب هراشا رما نیا رگا .دنا بسا رب شقن ۀراگن گنس رد نادشتآ لکش فذح هاگنآ ،دشاب هتشاد رثا ود یرما هب -دباتن شتآ رب باتفآ هک تشدرز تعیرش ِماجنا رد- متسر روضح هب .دراد هراشا زین متسر شقن ِزاب نادیم و اضف اب طبترم رد ار ریشدرا هراگن گنس هک متسر شقن ۀطوحم رد ییاه نادشتآ یزاسروصم رد یموزل نیاربانب .دندید یم اهنآ اب لماعت و طابترا .تسا هتشادن دوجو نادشتآ ریوصت ،یراگنراوید تنس ۀمادا نمض ،یناساس یاه هراگن گنس رد )د هدش رثا نومضم ۀمیمض یراکشآ یتاغیلبت یاوتحم و اه یگژیو ،هناهاش یمادقا ای یلم یدادیور غیلبت ۀشیدنا )فلا ؛راثآ نیا رد .تسا ،مدرم عمجت ای تکرح ریسم و زاب طیحم رد راثآ نیا روضح )ب ۀقیلس ریثأت )د ،مه رانک رد راتشون و ریوصت رصنع ود یهارمه )ج نیا دیلوت رد -دنا هدوب یتموکح زکارم ًاتدمع هک-ناگ هدنهد شرافس رد فصولا عم .تسا ناریا رد »یطیحم غیلبت« ۀنیشیپ زا یناشن ،راثآ بناج دیاب ،نآ زورما یانعم هب یطیحم غیلبت و راثآ نیا نیب هسیاقم .درک تیاعر ار طایتحا نومضم ۀمیمض زین دعب یاه هدس رد یغیلبت ِهاگن نیا ًارهاظ :دسیون یم رپراه .وُا سنِدورپ .تسا هدوب یناساس راثآ یخرب یشیازفا ،ناریا رد یا هرخص یاه هتسجرب شقن رامش شهاک اب«
،یوق لامتحا هب .دمآ دیدپ یتنطلس نیمیس یاه باقشب دیلوت رد نوچ هک دنتخاس یم روظنم نیدب ار راکش ۀنحص یاراد یاه باقشب یتنطلس تاغیلبت زا یلکش اهنآ .دنتسرفب یروتارپما رسارس هب هیده دوزفا دیاب اجنیا رد .)118-119 ،1379 ،نزواهگنیتا( »دندوب هدرک ادیپ هصلاخ رثا ۀدودحم رد اهنت ،یغیلبت ۀبنج نیا ،اه هراگن گنس رد هک .دراد دنویپ مه نآ نوماریپ یاضف اب رثا ۀطبار هب هکلب دوش یمن
رد ناکباب ریشدرا هراگن گنس هب تسا هدرک يعس شهوژپ نیا کرد ددم هب و دزادنایب رظن يمسجت رثا کی هباثم هب ،متسر شقن ِيسانشزاب و یریطاسا -یخیرات یاه هنیمز ،هدش هداس ياه شقن يسررب ار نآ رد دوجوم يراتخاس ياه تیفیک و رصانع ، رثا رد اهنآ :دیآ یم لصاح ریز جیاتن ،تشذگ هچنآ زا .دنک تیعورشم ،متسر شقن رد ناکباب ریشدرا ۀراگن گنس رد )1 اب و ناریا یریطاسا -یخیرات یاه هنیمز زا یریگ هرهب اب ،ریشدرا یدعب ناهاشداپ طسوت نایب ۀویش نیا .تسا هدش هئارا نیدامن ینایب مه اب خیرات و هروطسا راثآ نیا رد هک نانچ ،هدش رارکت زین هلسلس .دنزیمآ یمرد :هب ناوت یم رثا نیا رد یریطاسا -یخیرات یاه هنیمز زا )2 ادزم اروها رهظم روضح ،متسر شقن سدقم ناکم رد یراگن گنس و ادزم اروها رهظم ۀرهچ نیب تهابش داجیا ،هنحص رد نادزیا و تفایرد ،وا یهلا ۀبنج نداد هولج هوکشاب و هاش ریوصت ،نایشنماخه تلود دنویپ شیامن نآ عبت هب و نانمشد رب یزوریپ ،)هرف(تنطلس دامن ،ینابز هس یاه هبیتک دربراک،نمیرها نداتفاورف و باوخ تلاح ،نید اب .درک هراشا رثا بیکرت رد نیدامن رصانع دربراک و مه هب ار ریشدرا و ادزم اروها رهظم هک یا هقلح زارف رب )3 یادخ تفص اب ،اه نامیپ رب رظان و رواگنج یدزیا( ارتیم ،ددنویپ یم
.دراد روضح نیدامن تروص هب )رادیب هشیمه ،رثا )یلاخ(یفنم یاضف ،یناساس ۀرود نادنمرنه دزن ًلامتحم )4 .اضف زا تسا یمسجت یاو .تسا هدوب اراد ار »یاو« زا یموهفم ناشن نارود نیا رد ار رثا ِیفنم یاضف هب هجوت نینچمه بلطم نیا .دهد یم رصانع و سابل زازتها شیامن ،یناساس یاه هراگن گنس رد )5 تسا یدزیا داب .تسا هنحص رد »داب« دزیا روضح زا یمسجت ،رگید
.دیآ یم زوریپ تفص اب هک هک تسا لمتحم رایسب ،متسر شقن رد ریشدرا ۀراگن گنس رد )6 زا ،هراگن گنس لحم باختنا و دیشروخ ریسم هب قیقد هجوت قیرط زا
.دشاب هدش هدافتسا نیدامن ینایب یارب رون ریشدرا هراگن گنس رد نیدامن یاه هیامشقن و رصانع زا )7 هقلح تفایرد ،جات یلااب رب یوگ :درب مان ریز دراوم زا ناوت یم ،ادزماروها اب هاش نامیپ و عورشم تموکح دامن ،هرف ناونع هب دییأت ریشدرا تسد ،بسا رب راوس هاش ،اه هرکیپ بیکرت و شیامن هویش یریگرارق تهج ،هدش مخ ۀراشا تشگنا اب و تشم همین تروص هب هب یا هراشا دناوت یم هک تسار هب ور دییات ۀقلح راون و ریشدرا یناساس یاه هکس یور رب بلطم نیا .دشاب )ه َشَا( تسار هار موهفم تسار یوس هب هشیمه ًابیرقت هاش تروص هک دوش یم هدید زین
رد نادزیا روضح شیامن ،نمیرها ِباوخ رد و هنوراو تلاح ،تسا ۀسیر ،اه جات مئلاع ،رون رصنع هب هجوت ،ادزم اروها رهظم اب یهارمه رس رب رام هب هیبش یاهوم و دنلب شوگ ،)دنبندرگ ناونع هب( دیراورم نارغ یاهریش رس زا یشقن اب اه بسا قاری یور یاه هرهم ،نمیرها .رفولین لگ و لحم و اه تسد ریسم ،اه هاگن تهج ،طوطخ :یمسجت رظن زا )8 -دییأت ۀقلح-زکرمت ۀطقن کی داجیا هب هک دنتسه یلماوع ،یریگ رارق ود ،نیدامن تروص هب ،هقلح طسوت هدش داجیا لپ .دنا ه درک کمک .دزاس یم طبترم رگیدکی هب ار )هاشداپ(ناسنا و ادخ ،زیامتم یایند سح داجیا(یناساس رنه صاخ شور هب دییأت ۀقلح شیامن رد دیکأت .تسا هتفرگ تروص )تکرح هک یلداعت داجیا اب ،لماک ِنراقت زا زیهرپ اب رثا نیا یدنب بیکرت )9 تروص ،دنروآ یم دوجوب لداعت روحم فرط ود رد هباشم یاهدحاو یاه تنس رد ًلابق هچنآ زا اهنت هن هراگن گنس نیا اذل .تسا هتفرگ زا هکلب ،دنک یمن تیعبت لماک روط هب ،دوب هدمآرد ارجا هب یریوصت یاراد رگید یوس زا و ،خیرات یارب ییانعم زا رادروخرب وس کی .تسا هدوب یرنه ۀویش لماکت یارب ییاوتحم ،متسر شقن ۀعومجم اب هراگن گنس ِیگنهامه هب هجوت )10 رد هتسب و زاب یاه تهج داجیا ،طیحم رون زا هناهاگآ ۀدافتسا اب هک دهد یم ناشن ،رثا رصانع بیکرت زا نادشتآ لکش فذح و رداک نیا رد رگید ترابع هب .تسا لماعت رد اضف اب ریشدرا هراگن گنس .دوش یم بوسحم رثا یاضف ،هدودحم ،هراگن گنس رد اهنت هن ،ریوصت رداک رد هتسب و زاب یاه تهج داجیا )11 تنس کی تروص هب هکلب ،نایناساس رنه رگید راثآ و اه هراگن گنس زین یملاسا نارود رد یناریا یشاقن رد صوصخب و ناریا رنه رد .دوش یم هدید ،یراگنراوید تنس ۀمادا نمض ،یناساس یاه هراگن گنس رد )12 هدش رثا نومضم ۀمیمض یراکشآ یتاغیلبت یاوتحم و اه یگژیو
.تسا ناریا رد »یطیحم غیلبت« ۀنیشیپ زا یناشن بلطم نیا .تسا نآ یقیبطت ۀسیاقم و رثا نیا رصانع لیلحت و هیزجت رد )13 :ریظن اه شسرپ یخرب هب ،یناساس رگید دانسا و اه هراگن گنس اب لاسنهک درف هلاک ناشن اب ریشدرا ناوج مزلام هلاک ناشن تهباشم یوربور ۀبیتک ود رد راتشون بیترت یگنهامهان و ،مود زمره ِبولغم جراخ هلاقم نیا ریسم و هدهع زا دراوم نیا هب نتخادرپ .دش هراشا مه .دشاب یدعب یاه شهوژپ یارب یزاغآ تسا دیما اما ،دوب
یرازگساپس
.دراد ار رکشت لامک ،دنا هداد یا هنارگنشور یاه ییامنهار و هعلاطم ار هلاقم نتم هک ،یدبع دیهان رتکد و راگزومآ هلاژ رتکد اه مناخ زا هدنراگن
هجیتن
اه تشون يپ
شقن اجنآ رد دربن و راکیپ زا ییاه یراجح نوچ هک دومن روصت نینچ ناوت یم .)86 ، 1331،یماس( »درادن یحیحص یانبم ناکم نیا رب متسر شقن مان قلاطا « 1 . )66 ، نامه(دنا هدیمان متسر شقن ار اجنآ ،تسا متسر اهدربن نیا نامرهق هک دنا هدرک یم روصت مدرم و هدش یور هک ریشدرا جات -2.رثا یاه هبیتک -1:دشاب دروم هس هب هجوت اب هک دسر یم رظن هب ،دنتسه هدیقع مه نآ رد نارگشهوژپ ۀمه هک اه هرکیپ ییاسانش 2 روصم هرکیپ ره هب هجوت اب و هدوب داضتم و فلاخم یاهورین رگنایب هک نانمشد تیوه -3.تسا هدمآ یو مان هب یا هبیتک هارمه هب یناساس یاه هکس
.دنا هدش تشگنا ،تسا تسش رواجم هک تسد تشگنا نیمود :هبابس« .)294 و131 ، 1350،نمشریگ(»دوب یناساس ۀرود ناگرزب مارتحا ناشن ،هدش مخ ۀبابس تشگنا« 3
.تسا )1814 ،2ج ،1353،نیعم(»تداهش جوم هدروخ هتشچ ناریش زا نیمز ۀمه هکنآ اب ،درک دیص هنوگچ ملاع تکلمم و یرادناهج هک راد نیا زا تفگش :دیوگ یم ریپ دبریه نادبریه ،رسنت« 4
.)29،نامه(»تشم هب یتیگ دروآ یو نوخ ز / تشکب ار ناودرا هش هگنادب« :دنک یم هراشا ،همانهاش رد زین یسودرف .)35 ،1386،ینایب(»دزیم یاج هب رضاح هلاقم .)11 ، 1386،راگزومآ( »دنتسه توافتم ینامز یاهنارود رد دحاو مان کی زا ییاه هنوگ دزمرٌه ،دزمروا ،دزمرهوا ،ادزم هروها ،ادزم اروها « 5 :رَهظَم« .تسا ادزم اروها یریوصت مسجت هرابرد یناریا نارگشهوژپ زا یرایسب رظن دروم هک دنک یم هدافتسا »ادزم اروها رهظم« ۀژاو زا »ادزم اروها« ۀژاو
.تسا )652 ،38 ج ،1337 ،ادخهد(»یزیچ ۀدش مسجم .هدنهد ناشن .رگشیامن ،لثم .هدنیامن ،لوادت رد یارب هک تسا هدرک حرطم )یناساس( راتسد و )یناکشا(میهید نوماریپ ار یثحب ،روآ دوس ءلاعلاوبا .)131 ، 1350،نمشریگ( »تسا تردق رهظم و هناشن ،میهید« 6
.دنا هتسناد )451 ، 1387،راهب( و )84 ،1386،یلضفت( »تنطلس دامن« و یدزیا ّرف ار هقلح نیا نارگشهوژپ زا یرایسب .)37 ، 1383.روآدوس( :کن هعلاطم )34 ، 1382،ییایرد( و )55، 1388 ،راگزومآ( :کن .دزیرگ یم وا زا هّرف ،دوش راکهانگ درف هک یتروص رد :تسا هدمآ یتشدرز ینید یاهنتم رد 7
.دنوش یم هدیمان شراوزه ،دنا هدش یم هدناوخ دوخ یلحم لداعم هب و دندش یم هتشون یمارآ نابز هب هک ییاه هژاو 8 .)35 ،1386 ،ینایب( و )112، 1351،نس نتسیرک( و )748 ، 1387،پوپ( :کن نینچمه 9 .تسا هتشاد هجوت رصنع نیا هب ،هراگن گنس نیا یسررب رد ،شهوژپ نیا عبانم رد هک تسا یدرف اهنت یهللا تیآ للها بیبح هک تسا رکذ هب مزلا 10 .)120 ، 1386،زلنیه( :کن و )221 ، 1385،راهب( »اه تشی باتک رد ییاتسوا یاه هدورس زا یشخب .رهم دزیا ۀرابرد یناریا ۀتشون نیرت یمیدق « 11 .)19 ، 1388،راگزومآ( »دنداد یم ماجنا رهم هاگرد هب ییاهشیاین ناشیاهبسا یلااب رب رهم دض یاهروشک اب گنج هب نتفر زا شیپ ناتساب ناریا رد نایهاپس«12 دنتسه یرگید کرادم و لیلاد اه نیا و دنا هدش هتشاگن متسر شقن رد یشنماخه یاه هراگن گنس رانک رد نایناساس نیتسخن یاه هبیتک هک تسا هجوت نایاش«13 ،نابز و تاعوضوم دربراک دننام ،یشنماخه و یناساس یاه هبیتک نایم اه یدننامه یخرب .نایشنماخه اب دنویپ داجیا رد یناساس یهاشنهاش یاه نامرآ زا ناراگزور هب یتح نآ ۀنیشیپ تسا نکمم هک دندرب یم راک هب یبدا یاهریبعت و اه ترابع زا کرتشم یا هنیجنگ نایونام دننام نایناساس ... هک دنهد یم ناشن .)64 ، 1382،ییایرد( »دسرب نایشنماخه زا شیپ بلغا و )748 ،1387، پوپ( هراز شیردیرف ،)271، 1358( رادگ هردنآ .تفرگ هابتشا نراقت موهفم اب دیابن ار ریوصت ِتمسق ود نیا نیب رد دوجوم لداعت14 .دنا هدرمشرب ود هب ود تروص هب ار رصانع ،هحفص یزکرم یدومع روحم هب تبسن و دنا هدرک هراشا عوضوم نیا هب نراقتم ِبیکرت ۀدیا اب ،نارگشهوژپ .تسا نراقت لکش ِیربارب .لکش ِیربارب امازلا هن و تسا هزادنا ِیربارب نزاوت و لداعت« .)Pope,1977,594( و )Godard,1962,237( :کن نینچمه نیب یراوتسا طابترا ،ود ره لداعت و نراقت« .)90 ، 1385،یروصح(»تسا یناریا یحارط ینابم زا نآ زا شیب یتح هتبلا و نراقت تامازلا زا لداعت نیاربانب .دشاب یم زکرمتم ءازجا یدنب بیکرت یور و هدش یراذگ هیاپ هدهاشم ساسا رب لداعت لاومعم .دنک یم داجیا یضرف ۀطقن کی ای روحم کی ِفرط ود ءازجا بلاج و لصفم ثحب زین یرهپس بارهس .)157 ،1387 ،کرلاک(»تسا توافتم دروآ یم دوجوب لداعت روحم فرط ود هباشم یاهدحاو هک یلداعت اب نراقت .)نارهت ،هاگن ،یبآ قاطا ،یرهپس هناورپ ششوک هب ، )1382( بارهس ،یرهپس( : رد "داتسا اب وگ و تفگ"شخب :کن ،دراد ناریا رنه رد نراقت ۀرابرد یهجوت رد .تشذگ نآ حرش هک تسا نمیرها و ادزم اروها نیب یاضف نامه یهت زا دوصقم ،هلاقم نیا نتم رد )40 ،1387 ،راهب(»تسا ءلاخ یانعم هب یگیهت« 15 رصانع مرف و بسانت ،هزادنا عبات ؛نیب ام یاضف عون« :دسیون یم رتورگ .دراد دوجو توافت »ءلاخ ای یهت« و »نیب ام یاضف« یاه هژاو نیب یرصب نابز هک مینک یم تبحص لماک یهت زا ینامز .میمان یم یهت ار دوجوم یاضف ،دنراذگن رثا زیچ ود نیب ام یاضف یور رب لماع هس نیا رگا .تسا نآ ۀدننکدودحم .)236 ،1386 (»دشاب ربا نودب و فاص نامسآ هک یماگنه ایرد یور رب ای ،قلطم یکیرات لاثم .دشابن صیخشت لباق زیچ چیه لاصا ۀمانراک هب هک 65 ص و134 ،54، 1387،راهب( :کن .دوش یم تبحص یوامس ناشخرد تارک و ناگراتس ۀرابرد ؛شهدنب رد ،ناتساب ناریا رد موجن نوماریپ16
.) دوش یم هراشا ناکباب ریشدرا .دوش یم هدناوخ ارف تایح هب ادخ تسد سامت اب مدآ ،ناکیتاو رد نیتسیس ۀناخزامن فقس رب و ژنلاکیم رثا »مدآ شنیرفآ« یشاقن رد هک تسا هجوت بلاج 17
.)302 ،مراهچ پاچ ،نارهت ،ین ،نیمار یلع همجرت ،رنه خیرات ،)1385( تسنرا ،چیربماگ( :کن
عبانم تسرهف
.نارهت ،تمس ،رگخا دیجم همجرت ،یرصب کاردا و رنه ،)1386( فلدور ،میاهنرآ .نارهت ،تمس ،مهدزای پاچ ،ناریا یریطاسا خیرات ،)1388( هلاژ ،راگزومآ .نارهت ،یدهلا ،)ناریا باتک ۀعومجم زا(رنه خیرات ،)1380( للها بیبح ،یهللا تیآ .نارهت ،تمس ،مهد پاچ ،یسراف نابز خیرات ،)1389( نسحم ،یمساقلاوبا .نارهت ،هگآ ،زابکاپ نییور و یهللادبع زمره همجرت ،ناریا رنه ناشخرد یاه جوا ،)1379( رطاشرای ناسحا و دراچیر ،نزواهگنیتا .نارهت ،یلوم ،مود پاچ ،دنژآ بوقعی همجرت .یناساس و یتراپ رنه ،)1383( وتارش وتربمُا و ویرام ،یلیاسوب .نارهت ،هگآ ،متفه پاچ ،)میود ۀراپ و تسخن ۀراپ(ناریا ریطاسا رد یشهوژپ ،)1387( دادرهم ،راهب .نارهت ،هروطسا ،ناریا گنهرف رد یراتس ُج ،)1385( دادرهم ،راهب
.نارهت ،نارهت هاگشناد ،موس پاچ ،نایناساس دادماب و نایناکشا هاگماش ،)1386( نیریش ،ینایب .نارهت ،یگنهرف و یملع ، 8 و 7،2 ج ،ناراکمه و یردنبایرد فجن همجرت ،ناریا رنه رد یریس ،)1387( نمرکا سیلیف و مپآ رترآ ،پوپ .نارهت ،رنه هاگشناد ،یسانش هناشن ِزادنا مشچ زا یریوصت طابترا ،)1387( همیهف ،ناولهپ .نارهت ،نخس ،مجنپ پاچ ،راگزومآ هلاژ ششوک هب ،ملاسا زا شیپ ناریا تایبدا خیرات ،)1386( دمحا ،یلضفت .نارهت ،یلواسی ،)بسا شیارآ(ناریا ییاتسور و یریاشع یاهلج ،)1377( زیورپ ،یلوانت .نارهت ،همشچ ،مود پاچ ،ناریا رد یتنس یحارط ینابم ،)1385( یلع ،یروصح .نارهت ،گنر تفه ،مود پاچ ،)زیمم یضترم راتفگشیپ( اه هناشن ،)1382 ( میهاربا ،یقیقح .نارهت ،سونقق ،یجزید تردق دادرهم همجرت ،یناساس گنهرف و خیرات ،)1382( جروت ،ییایرد .نارهت ،نارهت هاگشناد ،یدیهش رفعج دیس و نیعم دمحم رظن ریز ،همان تغل ،)1337( ربکا یلع ،ادخهد .زاریش ،یوفطصم هناخپاچ ،تشدورم هگلج یناتساب راثآ ،)1331( یلع ،یماس .نوتسوه ،کریم ،ناتساب ناریا یهاشداپ نییآ رد یدزیا ۀّرف ،)1383( ءلاعلاوبا ،روآدوس .نارهت ،زور نازرف ،نابزرم زیورپ همجرت ،ناریا یاهرنه ،)1374( ویلبد.ر ،هیرف .نارهت ،زکرم ،متفه پاچ ،ربخم سابع همجرت ،یناریا یاه هروطسا ،)1388( شوخرس اتسو ،سیترک .نارهت ،انیس نبا ،مراهچ پاچ ،یمسای دیشر همجرت ،نایناساس نامز رد ناریا ،)1351( روترآ ،نس نتسیرک .نارهت ،کئلام ،یندم دومحم و ییاقآ دیعس همجرت ،یرامعم یاهراکهاش دقن و لیلحت و هیزجت ،)1387( زواپ لکیام و .چا رجار ،کرلاک .نارهت ،ناریا یلم هاگشناد ،یبیبح زورهب همجرت ،ناریا رنه ،)1358( هردنآ ،رادگ .نارهت ، یتشهب دیهش هاگشناد ،مراهچ پاچ ،نویامه اضرلادبع و دازکاپ هاشناهج همجرت ،یرامعم رد یسانش ییابیز ،)1386( تروک کروی ،رتورگ .نارهت ،باتک رشن و همجرت هاگنب ،مانهب یسیع همجرت ،یشنماخه و دام نارود رد ناریا رنه ،)1346( نامر ،نمشریگ .نارهت ،باتک رشن و همجرت هاگنب ،یشو هرف مارهب همجرت ،یناساس و یتراپ نارود رد ناریا رنه ،)1350( نامر ،نمشریگ .نارهت ،ریبکریما ،مود پاچ ،یسراف گنهرف ،)1353( دمحم ،نیعم .نارهت ،همشچ ،هدازردان گرزب همجرت ،ارتیم نییآ ،)1372( نیترام ،نرزامرو .نارهت ،همشچ ،مهدزاود پاچ ،یلضفت دمحا و راگزومآ هلاژ همجرت ،ناریا ریطاسا تخانش ،)1386( لسار ناج ،زلنیه Godard, Andre (1962), L’art de L’Iran, Arthaud, Paris.
Pope, Arthur Upham & Phyllis Ackerman (1977), A Survey of Persian Art, Vol. II, Soroush, Tehran.
یریوصت عبانم تسرهف
.نارهت ،زور نازرف ،نابزرم زیورپ همجرت ،ناریا یاهرنه ،)1374( ویلبد.ر ،هیرف .نارهت ،ناریا یهاشنهاش نشج یزکرم یاروش ،ناتساب ناریا ناروآ مان و ناهاش یامیس ،)1349( یناوضر لیعامسا دمحم و وناب ،ینایب هداز کلم Ghirshman, Roman (1962), Iran Parthes et Sassanides, Gallimard, Paris.
http://www.cais-soas.com>The Circle of Ancient Iranian Studies http://www.livius.org>Articles on Ancient History
http://www.maps.google.com
http://www.oi.uchicago.edu> The Oriental Institute of the University of Chicago http://www.realhistoryww.com>Real History World Wide
