Nh÷ng ®ãng gãp cña logic häc ph−¬ng ®«ng thêi kú cæ

Nh÷ng ®ãng gãp cña logic häc ph−¬ng ®«ng thêi kú cæ – trung ®¹i

Vâ v¨n Th¾ng^(*) Logic häc ra ®êi rÊt sím, vµo thêi kú cæ ®¹i vµ ph¸t triÓn g¾n liÒn víi triÕt häc vµ to¸n häc trong suèt qu¸ tr×nh lÞch sö cña nh©n lo¹i. Nã b¾t nguån tõ nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu trong ®êi sèng con ng−êi nh−:

c¸ch t− duy, chøng minh, b¸c bá, nghiªn cøu khoa häc, tranh luËn khoa häc,... Cã thÓ nãi, Logic häc xuÊt hiÖn ë c¶ ph−¬ng §«ng lÉn ph−¬ng T©y tõ thêi kú cæ ®¹i. ThÕ nh−ng, khi ®Ò cËp ®Õn lÞch sö Logic häc, ng−êi ta Ýt hoÆc kh«ng nãi ®Õn sù ph¸t triÓn cña nã ë ph−¬ng

§«ng. Trong bµi viÕt nµy, t¸c gi¶ b−íc ®Çu t×m hiÓu nh÷ng ®ãng gãp cña Logic häc ph−¬ng §«ng thêi kú cæ ®¹i, trung ®¹i. §ã lµ thuyÕt biÖn luËn 5 ®o¹n, cßn gäi lµ ngò ®o¹n luËn (luËn ®Ò, nguyªn nh©n, vÝ dô, suy ®o¸n, kÕt luËn); ®ãng gãp cña MÆc Tö vµ ph¸i BiÖt MÆc vÒ lý thuyÕt tam biÓu ph¸p, x©y dùng kh¸i niÖm logic, chøng minh, b¸c bá;

®ãng gãp cña HuÖ Tö vµ C«ng T«n Long vÒ logic ®a trÞ, logic h×nh th¸i, logic mê,... víi viÖc ®−a ra nh÷ng nghÞch luËn næi tiÕng; ®ãng gãp cña nhµ ngôy biÖn næi tiÕng Trang Tö chñ yÕu dùa vµo logic kh«ng cïng lo¹i; ®ãng gãp cña Tu©n Tö vÒ logic h×nh thøc, vÒ quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c toµn bé vµ c¸i c¸ biÖt, v.v...

hóng ta biÕt r»ng, tuy LuËn lý häc ph−¬ng §«ng kh«ng ®−îc quan niÖm mét c¸ch thuÇn tóy nh− ë ph−¬ng T©y^(*), nh−ng Nh©n minh häc (m«n häc cña PhËt gi¸o, ph−¬ng T©y th−êng gäi lµ Logic häc hay LuËn lý häc) xuÊt hiÖn vµo kho¶ng thÕ kû VII, VI tr.CN, còng lµ m«n häc vÒ viÖc x¸c ®Þnh râ nguyªn nh©n cña sù vËt, hiÖn t−îng b»ng nhËn thøc ®óng ®¾n vµ lËp luËn chÆt chÏ.

Tr−êng ph¸i triÕt häc Nyµya-Vai’sesika cña Ên §é cæ ®¹i ®· khëi x−íng Nh©n minh häc vµ hä ®· cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng cho sù ph¸t triÓn Logic häc.

(*) Logic häc, theo quan ®iÓm ph−¬ng T©y, lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña t− duy nh»m ®¹t tíi ch©n lý kh¸ch quan.

Ph¸i nµy quan t©m nhiÒu ®Õn logic vµ thuËt ngôy biÖn. Hä ®−a ra thuyÕt biÖn luËn gåm 5 ®o¹n, cßn gäi lµ ngò ®o¹n luËn. ThuyÕt nµy gåm:

1) LuËn ®Ò – Pratijn·;

2) Nguyªn nh©n – Heta;

3) VÝ dô – Udµharana;

4) Suy ®o¸n – Upanaya;

5) KÕt luËn – Nigamana.

Ch¼ng h¹n, ph¸i Nyµya-Vai’sesika

®−a ra vÝ dô næi tiÕng vÒ quan s¸t vµ suy luËn:^(*)

1) §åi cã löa ch¸y.

(*)TS., Phã HiÖu tr−ëng tr−êng §¹i häc An Giang.

C

2) Do ®åi bèc khái.

3) Mµ nh÷ng g× bèc khãi ®Òu cã löa ch¸y, vÝ dô nh− bÕp lß.

4) §åi ®· bèc khãi th× kh«ng thÓ kh«ng cã löa ch¸y.

5) VËy, ®åi cã löa ch¸y.

Ta thÊy, h×nh thøc ngò ®o¹n luËn nµy gÇn gièng tam ®o¹n luËn cña Aristote:

1) TÊt c¶ nh÷ng g× bèc khãi ®Òu cã löa ch¸y.

2) §åi bèc khãi.

3) Do ®ã, ®åi cã löa ch¸y.

Cã thÓ nãi, Nh©n minh häc PhËt gi¸o ph¸t triÓn m¹nh vµo cuèi thêi kú cæ

®¹i vµ gi÷a thêi kú trung cæ. ë Trung Hoa, thêi kú nµy còng xuÊt hiÖn nhiÒu triÕt gia mµ t− duy logic cña hä ®· ®¹t tr×nh ®é kh¸ s¾c s¶o.

MÆc Tö – tøc MÆc Khanh hoÆc MÆc

§Þch (kho¶ng 480-420 tr.CN) vµ ph¸i BiÖt MÆc ®· ®Ò cËp nhiÒu vÊn ®Ò thuéc Logic häc: tam biÓu ph¸p; x©y dùng kh¸i niÖm lo¹i vµ kh¸i niÖm logic theo lo¹i. §Æc biÖt, «ng cã nh÷ng lËp luËn s¾c s¶o trong b¸c bá vµ chøng minh. MÆc Tö cho r»ng: “Nãi ¾t ph¶i dùng ra mÉu. Nãi mµ kh«ng cã mÉu, th× nh− kÎ ®øng trªn bµn xoay mµ x¸c ®Þnh sím tèi, ph¶i tr¸i, lîi h¹i kh¸c nhau kh«ng thÓ biÕt râ.

Nªn lÊy nãi ¾t cã ba biÓu. Ba biÓu lµ g×?... Cã c¸i gèc, cã c¸i ®Ó b¾t ®Çu, cã c¸i

®Ó dïng”.

“Gèc ë ®©u? Gèc tr−íc nhÊt lµ ë viÖc cña th¸nh v−¬ng thêi cæ.

B¾t ®Çu tõ ®©u? Chç b¾t ®Çu sau cïng lµ xÐt sù thËt tr−íc tai m¾t tr¨m hä.

Dïng vµo chç nµo? Ph¸t ra chç viÖc h×nh chÝnh, nh¾m vµo c¸i cã lîi cho tr¨m hä.

Nh− thÕ gäi lµ lêi nãi cã ba biÓu” (1, tr.120).

Theo MÆc Tö, biÓu thø nhÊt phôc tïng biÓu thø hai vµ biÓu thø ba; hai biÓu sau quy ®Þnh biÓu thø nhÊt. Râ rµng, tam biÓu ph¸p cña MÆc Tö kh«ng chØ thÓ hiÖn h×nh thøc cña t− duy mµ cßn thÓ hiÖn tÝnh biÖn chøng cña t− duy.

Trong suy luËn, MÆc Tö lÊy nguyªn lý cïng lo¹i lµm c¬ së vµ ®ã lµ ph−¬ng thøc ®Ó lµm râ häc thuyÕt vÒ ph¸p. Häc thuyÕt vÒ ph¸p quan träng nh− häc thuyÕt nh©n-qu¶ vµ chóng cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. Trong suy luËn, ph¸p chÝnh lµ chñng hoÆc lo¹i mµ chñ tõ thuéc vµo. ¤ng cho r»ng, suy luËn diÔn dÞch ch¼ng qua lµ suy luËn m−în nh÷ng tõ theo tr×nh tù phï hîp víi tuÇn tù gäi tªn ®Ó tiÕn hµnh. MÆc Tö cho r»ng,

“Phµm tõ lÊy lo¹i mµ dïng. LËp tõ mµ kh«ng lµm râ vÒ lo¹i, ¾t sÏ khã kh¨n”

(MÆc Tö, §¹i thñ) (1, tr.155).

Trong lËp luËn, b¸c bá, chøng minh, MÆc Tö còng cã nh÷ng lËp luËn rÊt s¾c s¶o vµ tinh tÕ. ThËt vËy, thêi cæ ®¹i ë Trung Hoa, «ng ph¶n b¸c l¹i c¸c nhµ ngôy biÖn ®· ®−a ra nh÷ng mÖnh ®Ò:

“C·i kh«ng th¾ng”, “Nãi toµn sai”, “Häc v« Ých”, “Kh«ng phª ph¸n”,... Ch¼ng h¹n, MÆc Tö ph¶n b¸c l¹i mÖnh ®Ò “C·i kh«ng th¾ng”: “Thö hái: ThuyÕt c·i kh«ng th¾ng cña c¸c «ng lµ ®óng hay lµ kh«ng ®óng ®©y? NÕu c¸ch nãi cña c¸c

«ng ®óng, th× tøc lµ c¸c «ng ®· c·i th¾ng råi. NÕu c¸ch nãi cña c¸c «ng lµ kh«ng

®óng, th× tøc lµ c¸c «ng ®· c·i mµ thua, vµ ng−êi kh¸c c·i th¾ng. VËy th× sao l¹i nãi c·i kh«ng th¾ng ®−îc?” (2, tr.18-19).

NghÜa lµ, theo MÆc Tö, trong tranh c·i, lu«n cã ng−êi th¾ng, kÎ thua, v× thÕ kh«ng thÓ cã lý thuyÕt, mÖnh ®Ò “C·i kh«ng th¾ng”.

Sau MÆc Tö ph¶i kÓ ®Õn HuÖ Thi (370-310 tr.CN) vµ C«ng T«n Long (320-255) tr.CN). C¸c «ng cã c«ng chØ ra nh÷ng khuynh h−íng cña Logic häc h×nh thøc kh«ng thuÇn tóy (logic ®a trÞ, logic h×nh th¸i, logic mê...). Thêi gian nµy, C«ng T«n Long ®· cã nhiÒu nghÞch luËn næi tiÕng. Cã thÓ nªu 21 nghÞch luËn cña C«ng T«n Long:

1) Trøng cã l«ng;

2) Gµ cã ba ch©n;

3) SÝnh (kinh ®« n−íc Së) cã thiªn h¹;

4) Chã cã thÓ lµ dª;

5) Ngùa cã trøng;

6) Õch cã ®u«i;

7) Löa kh«ng nãng;

8) Nói cã miÖng (S¬n xuÊt khÈu; Hå ThÝch gäi S¬n h÷u khÈu);

9) B¸nh xe kh«ng ch¹m ®Êt;

10) M¾t kh«ng nh×n thÊy;

11) ChØ kh«ng tíi, tíi kh«ng hÕt;

12) Rïa dµi h¬n r¾n;

13) C¸i cñ kh«ng vu«ng, c¸i quy kh«ng thÓ lÊy ®Ó vÏ h×nh trßn;

14) C¸i lç méng kh«ng bao giê khÝt víi lç méng;

15) Bãng con chim bay ch−a tõng

®éng ®Ëy;

16) Mòi tªn s¾t kh«ng ®i mau, nh−ng cã lóc kh«ng ®i mµ còng kh«ng dõng;

17) Chã kh«ng ph¶i lµ chã;

18) Ngùa vµng bß ®en lµ ba con;

19) Chã ®en mµu tr¾ng;

20) Ngùa con må c«i ch−a tõng cã mÑ;

21) C¸i dïi mét th−íc, mçi ngµy chÆt mét nöa, mu«n ®êi kh«ng chÆt hÕt.

Chóng ta cã thÓ dÔ dµng nhËn ra mét sè nghÞch lý kÓ trªn gièng nghÞch lý næi tiÕng cña ZÐnon, mét nhµ ngôy biÖn næi tiÕng Hy L¹p cæ ®¹i.

Ngoµi ra, C«ng T«n Long cßn ®−a ra nghÞch luËn næi tiÕng kh¸c “B¹ch m· phi m·”. NghÞch luËn nµy thÓ hiÖn tr×nh ®é t− duy biÖn chøng s©u s¾c vÒ kh¸i niÖm cô thÓ vµ kh¸i niÖm trõu t−îng, vÒ sù vËt vµ thuéc tÝnh cña nã, vÒ néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm, gi÷a danh vµ thùc,...

Qua c¸c nghÞch luËn ta thÊy, C«ng T«n Long ®· nhËn thøc ®−îc tÝnh v«

h¹n vµ chia c¾t cña kh«ng gian vµ thêi gian, tÝnh liªn tôc vµ gi¸n ®o¹n cña vËn

®éng vËt chÊt,...

Cïng thêi víi C«ng T«n Long lµ Trang Chu (369-286 tr.CN). ¤ng ®−îc mÖnh danh lµ nhµ ngôy biÖn næi tiÕng thêi ChiÕn quèc. LËp luËn cña «ng chñ yÕu dùa vµo logic kh«ng cïng lo¹i. Sau

®©y lµ c©u chuyÖn Trang Tö vµ HuÖ Tö (tøc HuÖ Thi, lµ b¹n th©n cña Trang Tö) tranh luËn t¹i Hµo Thñy n¨m s−a. Mét h«m, Trang Tö vµ HuÖ Tö vui ch©n b−íc lªn c¸i cÇu b¾c qua ngßi n−íc (b¶o vÖ thµnh). Trang Tö nh×n thÊy ®µn c¸

d−íi n−íc, xóc c¶m nãi: “Nh÷ng con c¸

nµy tù do tung t¨ng b¬i léi, ®ã lµ niÒm vui cña c¸!” HuÖ Tö kh«ng cho lµ ®óng, bÌn nãi: “Anh kh«ng ph¶i lµ c¸ lµm sao anh biÕt ®−îc niÒm vui cña c¸?”. Trang Tö ®¸p: “Anh kh«ng ph¶i lµ t«i, anh lµm sao biÕt ®−îc t«i kh«ng biÕt niÒm vui cña c¸?” HuÖ Tö nãi: “T«i kh«ng ph¶i lµ anh, ®−¬ng nhiªn lµ kh«ng biÕt anh.

Nh−ng anh còng kh«ng ph¶i lµ c¸, cho nªn anh còng kh«ng biÕt ®−îc niÒm vui cña c¸. Lý lÏ lµ ë chç ®ã”. Trang Tö kh«ng tr¶ lêi ®−îc, bÌn nãi: “H·y trë l¹i vÊn ®Ò ban ®Çu ®i. Anh b¶o “An tri ng−

chi l¹c”, tøc lµ nãi, ë chç nµo mµ biÕt

niÒm vui cña c¸. Anh thõa biÕt lµ t«i ë trªn cÇu cña con ngßi cßn hái vÆn t«i.

VËy th× t«i nãi cho anh hay: T«i ë trªn c¸i cÇu cña con ngßi mµ biÕt!”. ë ®©y, ta thÊy, Trang Tö ®· ngôy biÖn b»ng c¸ch

“mäc ra cµnh kh¸c” lµ lÊy ch÷ “an” võa cã nghÜa lµ “lµm sao” võa cã nghÜa lµ “ë chç nµo” ®Ó ®èi ®¸p víi HuÖ Tö.

Cã thÓ nãi r»ng, thêi kú Trung Hoa cæ – trung ®¹i, lËp luËn ph¶n b¸c, ngôy biÖn rÊt phong phó, trong ®ã cã nh÷ng ngôy biÖn ®¹t ®Õn tr×nh ®é t− duy rÊt tinh tÕ vµ s¾c s¶o mµ muèn chØ ra nh÷ng sai lÇm cña nã kh«ng ph¶i lµ ®¬n gi¶n. TriÖu TruyÒn §èng, mét häc gi¶

Trung Hoa ®−¬ng ®¹i, cho r»ng, cã 120 c¸ch ngôy biÖn. Tuy ngôy biÖn ®−îc xem lµ “c¸i b−íu” mäc ra trªn c¬ thÓ ng«n ng÷, lµ mét thø “qu¶ ®éc” kÕt thµnh tõ c¸i c©y biÖn luËn nh−ng nã cho thÊy kh¶ n¨ng ph¸t triÓn t− duy con ng−êi ë mét møc ®é cao. Thùc tÕ cho thÊy, nh÷ng ng−êi ngôy biÖn giái ®Òu lµ nh÷ng ng−êi cã t− duy logic giái. ë gãc

®é nµo ®ã, ngôy biÖn cã cèng hiÕn cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn Logic häc. Vµ ngôy biÖn cña c¸c t¸c gi¶ Trung Hoa cæ – trung ®¹i râ rµng lµ cã cèng hiÕn ®¸ng ghi nhËn vÒ nhËn thøc cña con ng−êi.

Sau C«ng T«n Long ph¶i kÓ ®Õn Tu©n Tö – tøc Tu©n Khanh, hay Tu©n Huèng (298-238 tr.CN), mét nhµ triÕt häc duy vËt kiÖt xuÊt ë Trung Hoa thêi kú cæ ®¹i. ¤ng ®−a ra nhiÒu luËn ®iÓm cã gi¸ trÞ vÒ khoa häc logic h×nh thøc.

Ch¼ng h¹n, «ng cho r»ng, kh¸i niÖm chung – “céng danh” – lµ rót ra tõ nh÷ng vËt thÓ kh¸c nhau råi trõu t−îng hãa ®i. Tu©n Tö còng cã nh÷ng kÕt luËn

®óng ®¾n vÒ quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸i toµn bé vµ c¸i c¸ biÖt – “®¹i céng danh” vµ “biÖt danh”. §Æc biÖt, «ng cho r»ng, thùc t¹i kh¸ch quan lµ tÝnh thø nhÊt, kh¸i niÖm – “danh”, lêi nãi – “tõ”,

biÖn thuyÕt,... lµ tÝnh thø hai. Tu©n Tö nãi, “Gäi tªn ®Ó nãi tíi sù thùc, lµ t¸c dông cña tªn gäi” (Tu©n Tö: ChÝnh danh). Tõ ®©y, Tu©n Tö cã quan niÖm

®óng ®¾n vÒ quan hÖ biÖn chøng gi÷a

“danh” vµ “thùc”: “thùc” tån t¹i kh¸ch quan, cã tr−íc lµ tÝnh thø nhÊt; “danh”

ph¶n ¸nh “thùc”, tõ “thùc” mµ ra, phôc vô cho “thùc”, lµ tÝnh thø hai. §iÒu nµy kh¸c víi logic cña Khæng Tö, bëi Khæng Tö cho r»ng, “danh” lµ c¸i b¾t nguån tõ c¸i t−îng tiªn nghiÖm, th¸nh nh©n thêi cæ dïng lo¹i quyÒn lùc lËp ph¸p chÕ t¹o c¸i t−îng tiªn nghiÖm Êy thµnh danh, mµ

“chÝnh danh” lµ lµm cho sù vËt phï hîp víi hµm nghÜa mµ danh Êy ph¶i cã;

“danh” cã thÓ lµm cho “thùc” thay ®æi.

Trong khi ®ã, C«ng T«n Long l¹i cùc ®oan cho r»ng, “danh” vµ “thùc” cã thÓ tån ®¹i

®éc lËp nhau. Do vËy, Tu©n Tö kh¶o s¸t ba vÊn ®Ò c¬ b¶n cña chÝnh danh:

1) V× sao ph¶i cã danh;

2) V× sao danh cã chç dÞ ®ång;

3) Nguyªn t¾c c¬ b¶n ®Ó ®Æt ra tªn gäi lµ g×.

Cã thÓ nãi, ®©y lµ ba vÊn ®Ò tinh tóy trong logic cña Tu©n Tö. ¤ng ®· dùa trªn lý luËn cña ba vÊn ®Ò nµy ®Ó ph¸t triÓn kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n, ®ång thêi phª ph¸n nh÷ng ngôy biÖn hay nh÷ng quan niÖm kh«ng ®óng kh¸c. Ch¼ng h¹n, ngôy biÖn “Ngùa tr¾ng kh«ng ph¶i lµ ngùa” cña C«ng T«n Long hay quan niÖm “Danh cã thÓ lµm lo¹n thùc” cña Khæng Tö,... Quan niÖm vÒ “danh” vµ

“thùc” cã tÝnh chÊt râ rµng, chÝnh x¸c ph¶i kÓ ®Õn cèng hiÕn cña Do·n V¨n Tö, thuéc ph¸i logic ph¸p trÞ, khi cho r»ng,

“Danh lµ gäi tªn c¸i h×nh. H×nh lµ øng víi danh” (3, tr.351).

Trong khi ®ã, cuèi thêi kú cæ ®¹i vµ gi÷a thêi kú trung cæ, Nh©n minh häc PhËt gi¸o ph¸t triÓn m¹nh vµ ®¹t ®−îc

nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. §iÓn h×nh cã thÓ kÓ ®Õn mét trong nh÷ng thµnh tùu

®ã lµ bé kinh ®iÓn Nh©n minh nhËp chÝnh lý luËn (Nyµya Dvarataraka Sµtra) cña Sancaravasmin vµ ChÝnh lý nhÊt trÝch luËn (Nyµya Bindu) cña Dharmakirti. Trong hai bé s¸ch nµy, ng−êi ta cho r»ng, tam chi t¸c ph¸p cña Nh©n minh häc kh¸c víi tam ®o¹n luËn cña Aristote vµ gièng nh− luËn chøng trong Logic häc h×nh thøc. Ch¼ng h¹n,

®èi chiÕu tam chi t¸c ph¸p cña Nh©n minh häc víi tam ®o¹n luËn cña Aristote:

Tam ®o¹n luËn næi tiÕng cña Aristote:

1) §¹i tiÒn ®Ò: Mäi ng−êi ®Òu ph¶i chÕt;

2) TiÓu tiÒn ®Ò: Socrate lµ ng−êi;

3) VËy, Socrate ph¶i chÕt.

Nã kh¸c víi tam chi t¸c ph¸p cña Nh©n minh häc:

1) T«n: Ng−êi th× ph¶i chÕt;

2) Nh©n: V× ng−êi lµ sinh vËt;

3) Dô: Nh− Socrate.

Nh−ng nã gièng víi luËn chøng trong logic h×nh thøc:

1) LuËn ®Ò: Ng−êi th× ph¶i chÕt;

2) LuËn cø: Phµm lµ sinh vËt th× lµ

®Òu ph¶i chÕt;

3) LuËn thuyÕt: Phµm lµ sinh vËt th× ph¶i chÕt, con ng−êi lµ sinh vËt, vËy con ng−êi ph¶i chÕt, Socrate ®· chÕt.

Nghiªn cøu Logic häc ph−¬ng §«ng cæ – trung ®¹i, ®Õn nay, ta thÊy ch−a cã mét häc gi¶ hay triÕt gia nµo cã riªng t¸c phÈm vÒ khoa häc ®ã. §iÒu nµy kh¸c víi ph−¬ng T©y ë chç, ë ph−¬ng T©y cã nh÷ng t¸c phÈm chuyªn vÒ logic mµ bé Organon, mét t¸c phÈm næi tiÕng cña Aristote, lµ mét vÝ dô. Cã lÏ v× lý do Êy mµ c¸c s¸ch, b¸o trong vµ ngoµi n−íc Ýt hoÆc kh«ng ®Ò cËp ®Õn sù ph¸t triÓn cña Logic häc ph−¬ng §«ng. ThiÕt nghÜ ®ã còng lµ ®iÒu kh¸ch quan. Tuy vËy, nÕu chóng ta nghiªn cøu trong tõng t¸c phÈm cña c¸c triÕt gia hoÆc c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc ë ph−¬ng §«ng cæ – trung

®¹i, ®Æc biÖt qua rÊt nhiÒu mÈu chuyÖn

®èi tho¹i trÝ tuÖ cña nh÷ng bé ãc uyªn b¸c kh«ng kÐm bÊt kú mét triÕt gia hay nhµ logic nµo ë ph−¬ng T©y.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. Hå ThÝch. LÞch sö Logic häc thêi tiªn TÇn. Cao Tù Thanh dÞch. Tp. Hå ChÝ Minh: Tp. Hå ChÝ Minh, 2004.

2. TriÖu TruyÒn §èng. Ph−¬ng ph¸p biÖn luËn – thuËt hïng biÖn. Tp. Hå ChÝ Minh: Gi¸o dôc Tp. Hå ChÝ Minh, 1999.

3. Hå ThÝch. Trung Quèc triÕt häc sö

®¹i c−¬ng, quyÓn th−îng. H.: V¨n hãa th«ng tin, 2004.