Vi t Nam, trong nhi u n m g n y, v n nghi n c u c u có nh ng b c phát tri n m nh m . Ng i ta quan t m s u s c n nh n t con ng i trong ng n ng , xem giao ti p ng n ng là m t d ng ho t ng c a con ng i, trong ó con ng i s d ng ng n ng nh m t ch th có th c ph c v cho l i ch c a mnh. Theo cách ti p c n nh v y, các nhà ng n ng h c chuy n tr ng t m nghi n c u t ph n t ch c u theo c u trúc cú pháp sang ph n t ch c u theo c u trúc th ng tin c a nó. L thuy t v c u trúc th ng tin khơi d y m t v n quan tr ng trong nghi n c u các hi n t ng giao ti p ng n ng : ó là s l a ch n th ng tin khác nhau c a ng i nói trong nh ng
hoàn c nh nh n th c khác nhau có th làm cho m t s ki n c di n t b i c ng m t n i dung m nh , c ng m t c u trúc cú pháp nh nhau nh ng c th hi n b ng nh ng c u trúc th ng tin khác nhau. T ó, bài vi t này, chúng t i mu n ch ra các cơ s th hi n hi n t ng ti u i m hóa c u trúc ch - v nh m t s óng góp h u ch trong vi c s d ng ng n ng nh m t o ra nh ng hi u qu giao ti p nh t nh.
II.N IDUNG NGHIÊNC U 1. Các khá n m l nquan
1 1 u mth ng tn
Trong các c ng tr nh nghi n c u, khái ni m ti u i m th ng tin (focus of
C S XÁC NH T U M TRONG
C U TR C TH NG T N C A C U H T NG T
ào Th M nh Ng c
Khoa Ng v n Khoa h c x h i Email: [email protected] Ngày nh n bài: 04/6/2020
Ngày PB ánh giá: 16/7/2020 Ngày duy t ng: 24/7/2020
TÓMT T Bài vi t này tr nh bày nh ng cơ s xác nh ti u i m trong c u trúc th ng tin c a c u ti ng Vi t. Cơ s nh n di n nó g m: ng c nh, ti n gi nh và kh n ng l c b th ng tin th a trong c u. T k t qu thu c c a bài vi t này s giúp chúng t i i s u ph n lo i và m t các lo i ti u i m th ng tin khác nhau.
T khóa Ti u i m th ng tin;c u trúc th ng tin, ng c nh, ti n gi nh
BASIS FOR DEFINING FOCUS ON INFORMATION STRUCTURE OF VIETNAMESE QUESTIONS
ABSTRACT Bases for de ning focus in information structure of Vietnamese sentence are mentioned in this article, including context, presupposition, and the capability of suppressing redundant information in the sentence. This essay helps us clearly classify and describe di erent kinds of information focus.
K word Focus, information structure, context, presupposition
I. T V N
information) th ng c hi u khác nhau gi a nh ng tác gi . M t s nhà nghi n c u ph n chia l ng ph n c u trúc th ng tin thành hai ph n - thuy t d a theo ti u ch “c - m i ho c “cái c nói n và “cái nói n . Do ó h ng nh t ti u
i m là thành ph n bi u hi n th ng tin m i trong c u trúc th ng báo c a c u, i l p v i ch (topic) là thành ph n bi u hi n th ng tin c (Chafe 1976). M t s khác tách r iti u i m th ng tinkh i ch và coi nó nh là m t ch c n ng d ng h c (Dik 1981, Lambretch 1994). Trong cách hi u c a chúng t i, ti u i m th ng tinc a c u kh ng bao g m hai ph n - thuy t mà ch có m t b ph n mang tr ng t m th ng tin là ph n th ng tin nh n m nh (còn g i là ti u i m th ng báo), c xác nh d a vào nh c a ng i nói và t nh hu ng giao ti p. Hay nó ch nh là ph n quan tr ng nh t cho th y s ch nh l ch v th ng tin gi a ng i nói và ng i nghe, xét theo s ánh giá c a ng i nói. Quan ni m nh v y c ng c tác gi Nguy n H ng C n nh t tr r ng: “Ph n t ch c u v m t th ng báo là ph n t ch c u trúc c u
b nh di n d ng h c, g n li n v i c nh hu ng giao ti p, nh th ng báo và s
ánh giá chia s th ng tin gi a ng i nói và ng i nghe 2, 45 .
1.2.C utrúc th ngtn
C u trúc th ng tin c nh n nh n và ph n t ch t nhi u góc khác nhau. Khi xem xét hi n t ng ti u i m trong c u trúc th ng tin là i t ng nghi n c u ch nh, chúng t i ti p c n quan ni m coi c u trúc th ng tin kh ng ph i là s i l p gi a hai ph n - thuy t hay ch - ti u i m, n u - báo, c - m i mà c u trúc th ng tin theo ánh giá c a tác gi Nguy n H ng C n là “h nh th c cú pháp b m t c a m t c u ph n ánh nh ng khác bi t v s ph n b th ng tin c a c u trong các t nh hu ng giao ti p c th bi u hi n qua s khác bi t
v v th th ng tin c a hai b ph n là ti u i m th ng tin và cơ s th ng tin .
2.Cơ s xác nh t u mth ngtn 2.1. Ng c nh
Theo T i n ti ng i t: “Ng c nh là toàn b nói chung nh ng ơn v ng tr c và ng sau m t ơn v ng n ng
ang xét, quy nh ngh a và giá tr c th c a ơn v ng n ng ó trong chu i l i nói 5, 861 . y có th coi là m t cách hi u ng c nh theo ngh a h p. i v i các v n b n vi t, chúng t i xác nh ng c nh theo ngh a h p bao g m nh ng phát ng n t tr c và t ti p sau phát ng n c n xác nh ti u i m th ng tin. Trong v n b n i tho i, c u h i là y u t quan tr ng c a ng c nh giúp xác nh c u trúc tin trong c u tr l i. Nh ng lo i c u h i có th là:
- C u h i hi n ng n: là lo i c u h i mà c ph n bi t và ph n ch a bi t có th c ng xu t hi n t ng minh tr n c u trúc cú pháp c a c u. Theo c n c này, n u b ph n nào c a c u áp tr c ti p tr l i cho c u h i th ó ch nh là ti u i m th ng tin c a c u. Tr ng h p này th ng là nh ng c u h i chuy n bi t ch a nh ng i t nghi v n nh ai, g ,nào, u,sao,m ,th nào… khi ng i h i ch a bi t v m t chi ti t nào ó trong s t nh và ch h i v chi ti t ó. V d :
SP1: Ch làm c ng tácg?
SP2: T itr ngnomthưv nc anhàmá . (Truy n ng n tr 1997) Khi tr l i cho c u h i thu c d ng này, ng i tr l i có th d ng c u y ho c tnh l c. V d :
SP1: ng qu nnào?
SP2: Qu nTh nh- phú.
(B tkhu t, Nguy n c Thu n) SP1: Th anh y u?
SP2: Anh y ph i nhà thu x p ón m.
(Truy n ng n hay các tác gi n )
V i nh ng c u h i mà c u trúc n i (c u trúc cú pháp) ch xu t hi n t h i v i t cách là th ng tin c n bi t th c u tr l i ch toàn tin m i. V d :
SP1: Sao?
SP2: L n l n, nó s b t bnh v v c m l c gá.
(Tuy n t p truy n ng n V Tr ng Ph ng) Trong c u h i v d tr n ch có ph n th ng tin c n bi t là i t nghi v n “sao . Tin bi t n m ng n c nh v i t cách nh các ti n gi nh c a c u h i. Chúng ta kh ng th hi u c c p tho i h i - tr l i y là h i và tr l i v v n g khi kh ng t nó vào m t ng c nh c th : cu c trò chuy n gi a hai nh n v t v vi c c i giá hay kh ng c i giá. C u tr l i c a nh n v t n a ra nguy n nh n khi n c kh ng th c i giá. ó ch nh là ph n tin hoàn toàn m i i v i ng i ang ch
i c u tr l i.
- C u h i hàm n: là lo i c u h i kh ng xu t hi n tr c ti p tr n b m t c a phát ng n mà c rút ra t ng c nh t nh hu ng có ch a c u c n xác nh ti u i m th ng tin.
i v i nh ng c u h i lo i này, ng c nh óng vai trò quan tr ng trong vi c xác nh c u trúc tin trong c u tr l i.
i u này có th th y rõ khi c ng m t c u h i, c ng m t c u tr l i nh ng n u t c u h i- tr l i này hai hay nhi u ng
c nh, t nh hu ng giao ti p khác nhau th ngh a hàm n (tin m i) trong c u tr l i có s khác nhau. V d :
SP1: Th này mà b o kh ng ph i thu c cao?
SP2: Th i, t i ch u ng r i mà ...
v ng này ch có m t ng bi t ngh thu c (Tuy n t p truy n ng n V Tr ng Ph ng) Trong c p tho i tr n, SP1 h i SP2 có ng hay kh ng ng lo i thu c ó là thu c cao. C u h i này c a ra nh n d p trong làng có cu c vui do nh ng ng i làm trò qu thu t bi u di n. Cu c vui này th c ch t ch là m t cái c hai th y lang ch bai, v ch tr n nh ng i m d t nát c a nhau trong vi c ch a b nh cho d n làng. Do ó áp l i c u h i, SP2 ph n bác ki n c a SP1 và n i dung này ch nh là ti u i m mà SP1 mu n a ra.
Nh ng n u t c p tho i tr n vào t nh hu ng khác th n i dung th ng tin h i áp c a SP2 l i có s thay i. V d nh phát ng n c a SP2 c t trong hoàn c nh là m i quan h c a hai ng i là t t p và SP2 kh m ph c tài n ng th c s c a SP1 th v n là l i nh n xét, v n là hành ng xác t n nh ng nó ng m n hành ng kh ng nh. Và hành ng kh ng nh tài n ng c a SP1 là ph n mang giá tr th ng tin mà ng i h i ch i t ph a ng i tr l i. Có th bi u th c u trúc th ng tin c a phát ng n nh sau:
Tnh hu ng giao ti p 1:
Th i, t i ch u ng
r i mà v ng này ch có m t ng bi t ngh thu c C u trúc tin ti u i m
(ph n bác)
cơ s
( n m trong nh n th c c a ng i nghe) Tnh hu ng giao ti p 2:
Th i, t i ch u ng r i mà v ng này ch có m t ng bi t ngh thu c C u trúc tin ti u i m (kh ng nh - ó là thu c cao) và n u l do kh ng nh
Nh v y, có th d a vào c u trúc tin c a c u h i xác nh tin m i trong c u tr l i c ng nh toàn b k t c u c a c u tr l i. C u trúc tin c a c u h i và c u tr l i có quan h m t thi t v i nhau b i m i lo i c u h i có m t c tr ng ri ng và ch nh nh ng c tr ng ó l i quy nh c u trúc cho c u tr l i. H i - tr l i kh ng ch là ti n t n t i c a nhau, là hai m t c a m t quá tr nh th ng nh t v m t ch c n ng là gi i quy t m u thu n gi a bi t và ch a bi t mà chúng còn th ng nh t, bi n ch ng v i nhau gi a tin bi t, tin c n bi t và ti u i m th ng tin.
2.2.T n g nh
Trong l nh v c ng ngh a và ng d ng, m i ng i nói nhi u t i thu t ng “ti n gi nh (presupposition) và có nhi u cách hi u, cách ti p c n khác nhau xung quanh nó. M i phát ng n d ng n g n hay y , tr c ti p hay gián ti p c ng u mang m t ngh a và áp ng nhu c u th ng tin nh t nh. m b o cho phát ng n có giá tr trong hoàn c nh s d ng c th ó, nó ph i có trong nh n th c c a c ng i nói và ng i nghe, nói cách khác là th ng tin ó c ng i nói và ng i nghe bi t ho c gi nh bi t.
Tác gi H u Ch u quan ni m:
“Ti n gi nh là nh ng hi u bi t c xem là b t t t ph i bàn c i, b t t t ph i t l i thành v n , c các nh n v t giao ti p m c nhi n th a nh n, d a vào chúng mà ng i nói t o n n ngh a t ng minh trong phát ng n c a m nh . 1, 366 . Nh v y, ti n gi nh là th ng tin kh ng c di n t m t cách t ng minh nh ng c ng i nói và ng i nghe u ph i rút ra cách hi u gi ng nhau, ph i c ch p nh n tr c là có giá tr ch n th c phát ng n có th giao ti p b nh th ng. V d :
Ch ào v n gi l i th ngày n y ch ? (Nguy n Kh i) C u d n có ti n gi nh là:
- Có m t nh n v t t n là ào.
- Nh n v t ào tr c kia t ng có m t l i th nào ó.
C u d n s có giá tr và c s d ng b nh th ng n u c ng i nói và ng i nghe u ch p nh n hai ti n gi
nh tr n. N u m t trong nh ng ti n gi nh là sai th phát ng n s tr thành có v n . V th ph n bác l i, ng i nghe có th d ng cách ph nh l i ti n gi nh nh : T i có th g u. Nh ng trong tác ph m này, nh n v t ào áp l i: Th g nào kh ng ph i ph n bác l i ti n gi nh mà tr u a và ch a th n.
Th ng Gi i b c vào, h m . Sau nó, th ng B n. R i th ng V n.
(Nguy n nh Thi) V m t ch c n ng, ti n gi nh kh ng có giá tr th ng báo, có ngh a là nó kh ng mang l i cho ng i nghe th ng tin m i, hay th ng tin c ng i nói cho là quan tr ng, c n chú . Tuy nhi n, i u ó kh ng có ngh a là ti n gi nh kh ng có vai trò g trongc u trúc th ng tin c a phát ng n. V i t cách là ph n th ng tin chung, ph n th ng tin cơ s c c ng i nói và ng i nghe xem nh bi t hay nói cách khác ó là nh ng th ng tin c kh ng có giá tr . D a vào ti n gi nh, ta có th xác l pti u i m th ng tin c a c u. Ng i nói ho c ng i vi t s ch t p trung s chú c a m nh vào th ng tin m i, th ng tin t o n n hi u qu c a m t cu c giao ti p.
2.3. Kh n nglư c b
Kh n ng l c b c ph n th ng tin cơ s hay kh ng c ng là c n c xác nh
ti u i m. Trongc u trúc th ng tin c a c u, ti u i m v i t cách là tr ng t m th ng báo c a c u, là b ph n duy nh t kh ng th b l c b . Nh ng thành ph n nào trong c u b l c b th ph n còn l i gi vai trò làmti u i m th ng tin.V d :
Tr ng l n. Cong vút và ki u b c góc tr i.
(Nguy n Th Thu Hu ) Bà y m t quá. Kh ng l c m t b c Kh ng k u c m t ti ng Cơ ch ng ti c c a. Cơ ch ng h t s c. Cơ ch ng h t hơi
(Nguy n C ng Hoan) Bà y th l ch b ch nh con v t, k u kh ng ra ti ng, m i lúc m t xa nó, xa nó
n sáu b y m ơi th c.
- Kh th n t i, tr i t ơi n ng t .
May quá. M t ng ch ng hi u u u i ra sao, nghe ti ng k u, m b trong nhà ra, túm ngay c nó.
(Nguy n C ng Hoan) B n c nh vi c d a vào ng c nh, ti n gi nh và kh n ng l c b , hi n t ng ti u i m hoá c u trúc ch - v c a c u ti ng Vi t còn c xác nh b ng các ph ơng ti n bi u hi n nh tr ng m, h t , tr t t t , ph ơng th c t nh l c. Các ph ơng th c này chúng t i xin c bàn
n vào m t bài vi t khác.
III.K TLU N
Tóm l i, nh n di nti u i m th ng tin chúng ta d a vào ng c nh, ti n gi
nh và kh n ng l c b ph n cơ s trong phát ng n. Ch nh nh nh ng cơ s ó giúp chúng ta có th ph n bi t c các ti u
i m th ng tin khác nhau (ti u i m h i, ti u i m kh ng nh, ti u i m t ơng ph n) c v ch c n ng, ng c nh s d ng và ph ơng ti n bi u hi n. Thi t ngh , vi c ti p t c i s u nghi n c u th m v các v n li n quan n hi n t ng ti u i m là c n thi t b i v nó kh ng ch cho ta hi u s u hơn v khái ni m ti u i m mà còn giúp ta th y c t nh a d ng v c u trúc th ng tin c a c u ti ng Vi t trong ho t
ng hành ch c c a nó.
TÀI LI UTHAM KH O
1. H u Ch u (2009), ại cư ng Ng nng h c,t p2, Ng d ngh c,Nxb Giáo d c.
2. Nguy n H ng C n (2001), “Bàn th m v c u trúc th ng báo c a c u ti ng Vi t ,Ng nng , số5.
3.Nguy n H ng C n (2009),C utrúc th ng tinc a c uti ng i t, tài nghi n c u khoa h c c p HQG n m 2005, Hà N i.
4. Nguy n Th Thu Dung (2009),C utrúc tin vàc utrúc cú pháp trongc u nti ng i tqua m t sốtru nng nNgu n C ng Hoan, Lu n án th c s Ng v n, i h c Qu c gia, Hà N i.
5. L ng (1991), “Ng ngh a - ng d ng c a h t ti ng Vi t: ngh a ánh giá c a các h t ,Ng nng (2), tr. 15 - 23.
6. Nguy n Thi n Giáp (2004),D ngh c i t ng , Nxb i h c Qu c gia Hà N i.
7. Cao Xu n H o (2006),Ti ng i t S thảo ng pháp ch c n ng, KHXH, Tp.HCM.
8. Hoàng Ph (ch bi n) (2008), T i nti ng i t, Nxb à N ng.
9. Nguy n Nh Ý ch bi n, (2003),T i n giảithích thu tng ng nng h c, Nxb Giáo d c.
