DANH NHAN
MOT Dl SAN
•
VAN HOA DAN TOO
NGUYEN TIEN THlT
Than Nhan Trung (1418- 1499), danh nhan thoi Le so, trong bai Ity fle ten tien si l(hoa Nham Tuat (1442) da viet:
"Hien tai la nguyen Ithi cua quoc gia, nguyen Ithi thjnh thi the nucic manh roi len cao, nguyen l(hl suy thi the nudc yeu roi xuong thap. Bdi vay, cac dang de vuong chang ai khong lay viec boi duong nhan tai, ken chgn ke si, vun trong nguyen khi lam viec dau tien"(1). Hien tai it day chinh la chi danh nhan dat nudc. Neu xem mdi cuoc ddi danh nhan nhu mot di san van hda phi vat the can dUdc bao tdn va phat huy, thi vdn di san van hda cua nudc ta se giau cd them nhieu.
1. Khai niem danh nhan Theo nghia thong thudng, danh nhan la ngudi co danh tieng, dugc nhieu ngudi biet den. Danh tieng d day dugc hieu la ngudi co phdm chai cao quy ca ve tai nang va dilc do, dugc da sd cac thanh vien trong cong ddng ngudng mo.
Do la nhiing con nguoi ma hoat ddng ca nhan CLia ho luon ludn phij hgp voi lgi ich ciia cong ddng, di lai dau an sang tao khong phai md trong ky lie xa hoi.
Tuy vay, khong phai moi ngudi noi tieng deu dugc goi la danh nhan, bdi trong xa hoi CO mot bo phan ngudi mudn hien danh bdng bai cii gia nao, ke ca vi pham luat phap. Day la nhiing ngudi "ndi danh" co dong CO bai chinh, khdng the xep vao danh nhan.
Lich sir dan tgc nao ciing CO hai loai nhan vat: chinh dien va phan dien. Chinh dien la nhirng ngudi yeu nuac, thuang dan, sudt ddi chien dau, hy sinh, muu hanh phiic cho dan tgc. Phan dien la nhiing ke ban nudc budn dan, vi quyin lgi ich ky ciia ho. Ca
hai loai ngudi tren deu co thi ndi tieng, nhung lich sir chi phong thdn cho nhiing tam guong hy sinh cao ca, vi Igi ich ciia dong loai. Nhu vay, danh nhan la ngudi co nhiing phdm chai uu tii ca ve tri tue va dao diic, co vdn hieu biet phong phii va biet van dung cac hieu biet do, tao nen nhiing thanh qua hiiu ich cho cuoc sdng, dong gop vao tien bg xa hgi, dugc cong ddng xa hgi thira nhan va ton vinh.
Nhu vay, danh nhan la danh xung chi chung cac nhan vat ndi tieng, co nhiing dong gop to ldn, xuai sdc tren cac linh vuc chfnh tri, quan su, kinh te, giao due, khoa hgc, nghe thuat, xa hgi..., gop phan thuc ddy su phat trien cua dai nudc trong tung giai doan lich su, co dao diic trong sang, dugc nha nudc tdn vinh va thudng le cdng trang, dugc nhan dan suy ton thanh bieu tugng, treo guang cho hau the noi theo.
Tir quan niem tren day, nhan thay danh nhan trong bai cii linh vuc nao ciing dugc xem nhu mdt ca nhan co nhan
Sd 322 Thang 4-2011
D I J M D A M VAN HOA NGHE THUAT
each van hoa kiet xuai, the hien d 3 tieu chi sau:
Tai nang xuai chiing, the hien d nhiing cdng hien quan trgng, dong gop vao tien bg xa hgi;
Dao diic cao ca, bieu hien d tinh than "xa than vi dai nghia", treo ta'm guang sang cho hau the;
Do CO tai cao dixc trgng, nen danh nhan thudng dugc nha nudc vinh danh va tang thudng cdng trang, xa hoi suy ton thanh bieu tugng dang tu hao cua ho.
2. Phan loai va cap do Phdn loai
Trong thdi ky cdng xa nguyen thuy, khi cac hoat dgng xa hgi con mang tinh nguyen hgp, chua CO su phan hoa ro rang, thi mot thanh vien CO thanh tfch xuai sic d bai cii phuang dien nao, nhu biet thuan phue thii dii, co sang kien trong san bat thii vat, hai lugm luang thuc, biet chiia benh cho ngudi, trir sau cho liia, biet doan dinh thdi tiet, biet td chiic bao ve su an sinh trong ddi sdng, chdng giac ngoai xam... deu co the dugc suy tdn la anh hilng van hoa.
Xa hgi phat trien tdi mot trinh do nhai dinh se nay sinh ra su phan cong lao dgng xa hgi, cdng viec san xuat ngay cang dugc chuyen mdn hoa til dan gian den phiic hgp. Khii xa hgi dat den su phan tang sau sic, thi ddng thdi xuat hien su phan cdng giiia lao dgng chan tay va lao dgng tri 6c. Nin san xuat xa hgi ciing dugc phan chia ra:
san xuai vat chai va san xuat tinh than. Phii hgp vdi su phan hoa tren, lao dgng xa hoi dugc chuyen mdn hoa sau sdc, tao nen cac nganh nghe cu the trong mgi linh vuc hoat dgng cua xa hgi.
Trong dieu kien xa hgi ay, danh nhan dugc phan chia ra cac dang, tuang ung vdi cac dang hoat dgng chinh yeu ciia xa hgi, nhu: chinh tri, quan su, kinh te, giao due, Idioa hgc, y dugc hgc, dao diic, tdn giao, van nghe - giai ui, the thao...
Mdi dang danh nhan co thi bao gdm nhieu loai nhan vat co mat trong do.
Danh nhan huyen thoai, gdm mot sd nhan vat nhu: Lac Long Quan, Au Ca, vua Hung, thanh Giong, Tan Vien, Cao L6 che tao nd than, Kim Quy giiip An Duang vuong xay thanh dc...
Danh nhan chi'nh tri, gdm: cac vi minh quan, minh chiia, cac quan thanh liem, chinh true thdi
cd, trung dai, cac nha cai each xa hgi, cac chinh khach, cac nha hoat dgng each mang thdi can, hien dai, cac nha hoat dgng ngoai giao giii nghiem qudc the va co cong quang ba thuang hieu dai nudc...
Danh nhan quan sir gdm: cac vi tudng tai lap nen nhiing chien cdng vang dgi trong lich sir, cac si quan va chien si da chien dau diing cam, neu guong bat khuai trudc quan thii, hy sinh oanh liet gop phan tao nen chien thdng quyei dinh trong cong cuoc giai phong dat nudc.
Danh nhan kinh te, gom: cac nong gia, doanh gia, thuang gia, cdng nghe gia co tai, cac nha hoach dinh chinh sach phat trien kinh te - xa hgi, cac nha boat dgng tai chi'nh, ngan hang, idnh doanh chung khoan mang lai su giau co cho dai nudc.
Danh nhan giao due, gom: cac nha nghien ciiu cai each giao due, cac nha giao dugc trao tang danh nghia cao quy va giai thudng nha nudc.
Danh nhan khoa hgc va ky thuat, gdm: cac nha khoa hgc tu nhien va xa hgi, cac nha ky thuat hgc co nhiing phat minh, sang kien ldn dugc trao tang cac giai thudng cao quy.
Danh nhan nganh y dugc, gom: nhimg thay thudc tai diic ven toan, cac nha dugc hgc co phat minh ldn, dugc trao tang danh nghia cao quy va cac giai thudng danh du.
Danh nhan neu guang dao diic: nhimg cong dan binh thudng nhung co hanh vi cao ca nhu quen minh ciiu ngudi, dam xa than vi nghia ldn, nhu trudng hgp Le Lai ciiu chua, hoac nhu nang My E cha'p nhan hy sinh de bao toan danh tiet.
Danh nhan ton giao: cac vi tu hanh co ta'm long cao ca, tham gia td chiic cac hoat dgng tir thien, cuu giiip dong loai.
Danh nhan trong cac linh vuc giai tri, the thao, van nghe, gdm: cac van nghe si dugc trao tang danh hieu cao quy va giai thudng ldn, cac danh ky, kien tudng the due the thao, vo thuat dugc giai thudng ldn...
Tren day la su phan loai quy ude, tiiy theo tinh hinh thuc te, mdi dia phuang co the bd sung, diiu chinh cho thfeh hgp.
Sd 322 Thang 4-2011
V A N E)E - S U K I E N
Cap dp
Danh nhan thuoc dang tai san van hoa phi vat the mang gia tri cua cong ddng, nen ciing can phan ra cac ca'p do cao thap khae nhau d i tien ton vinh. Thdi xua da chia danh lam (di tich kien true) thanh 3 ca'p: dai danh lam, trung danh lam va tieu danh lam. Vdi cac ddng than linh, nha nudc quan chu Dai Viet ciing chia ra 3 cap: thugng ddng than, trung dang than va ha ding than. Danh nhan cung phai lam nhu vay.
Gidng nhu mot vat the tu phat xa, mdi danh nhan thudng co mot hap lue manh me, thu hiit mgi ngudi bdng vdng sdng vdn hoa cua minh, xa hgi hgc ggi do la trudng vdn hoa cd nhdn cua danh nhan. Trudng van hoa ay co kha nang lan tda rgng hay hep, ton tai viing ben hay chdc lat la tiiy thuoc vao phdm chai van hoa cua danh nhan. Trudng van hoa la anh hudng van boa cua danh nhan trong Idiong gian. Day chi'nh la chd dua chii yeu de xae dinh ca'p do danh nhan.
Dua vao thuc trang vi tinh hinh ca cau xa hgi truyen thdng nude ta, chiing tdi xin neu len 4 cap do danh nhan.
Danh nhan lang xa: la nhiing ngudi dau tien tap hgp dan cu, lap nen lang xa, nhiing ngudi dem lai phiic lgi cho lang nhu khai sinh ra mot nghe mdi, td chiic xay dung cac cdng trinh cong cong, nhu: gieng nudc, dinh, chiia, den;
nhiing ngudi eo thanh tich bao ve lang, chdng trgm, eudp. Ngudi tieu bieu nhai dugc tdn la phiic thdn hang nam co md li hgi tudng niem.
Danh nhan viing (nhieu lang): la nhiing vi than, nhiing anh hiing chien da'u chdng ngoai xam hoac chdng thien tai, ma anh hudng cua hg da vugt khdi pham vi mot xa. Cac vi than ay dugc nhiiu lang thudc 2 - 3 tinh cimg thd. Vf du: Than Tan Vien dugc thd d mot sd lang thuge cac tinh Ha Tay eii, Vinh Phiic, Phii Thg.
Ve mat quan ly, danh nhan ca'p viing thudc thdm quyen cap tinh dinh doat.
Danh nhan qudc gia: la cac nhan vat van hoa, lich sii co anh hudng bao triim khip ca nudc. Cac nhan vat nhu Hai Ba Trung, Ngo Quyen, Dinh Bg Linh, Ly Cong Uin, Tran Nhan Tong, Tran Hung Dao, Le Lgi, Quang
Trung,... la nhiing vi anh hung dd co cdng dudi giac ngoai xam, thdng nhai dai nudc.
Danh nhan the gidi: d nudc ta vao TK XIX CO nha bac hgc Truang Vinh Ky (1837-1898) thdng thao nhieu ngoai ngii ca phuang Ddng va phuang Tay Duang thdi xep dng vao hang 18 nha bac hgc TK XIX cua the gidi. Trong TK XX, nudc ta co 3 danh nhan dugc the gidi td ehiic ky niem. Dd la nha tha Nguyin Du (1765-
1820), nha chi'nh tri Nguyin Trai (1380-1442), chu tich Hd Chf Minh (1890-1969).
3. Danh nhan, nguon tu lieu phong phu de nghien cihi lich sir van hoa
Theo each hieu thdng thudng thi di san co nghia la tai san cua the he (thdi dai) trudc trao truyen cho t h i he (thdi dai) sau, tao nen su lien maeh van hda, theo hudng tich liiy lam cho van hoa ngay cang giau co them len.
Dudng nhu con ngudi ngay tir budi binh minh ciia nhan loai da co sd thi'ch thu giii cac
Tuong ddi Nguyin Trai 6 Ha Oong. Anh Van Tai
Sd 322 Thang 4-2011
D i i n D A M VAN HOA NGHE THUAT
ky vat ciia qua khii, nhu la bao tdn nhiing ky niem va nhiing kinh nghiem sdng, giiip cho ddi sdng tinh than them phong phu va da dang. Sir ra ddi cac kho bau, nha suu tap, nha chep sir...
deu xuai phat tir do. Noi khae di, con ngudi thuoc loai dgng vat duy nhai tren hanh tinh Idiong chi sdng bing hien tai ma con say me tich liiy qua khii, nhd do ma co khat vgng, du phong v6 tuang lai. Khi hien tai trd thanh qua khii, nhimg san pham do con ngudi tfch liiy dugc se trd thanh vdn di san van hoa.
Di san van hoa la ca sd ha tang eiia mdi trudng van hoa - cai noi hinh thanh nen nhan each cua con ngudi. Dira tre vira ra ddi la tiep xiic ngay vdi vdn di san van hoa ma the he trudc da danh sin cho no. Ttiy thuoc vao dieu kien sdng ciia mdi cong ddng van hoa, diia tre se hinh thanh nen miu nhan each mang ban sic ciia cong ddng van hoa ay. Trong lich sir, cac nen van hoa ldn da san sinh ra cac miu ngudi dac sic, nhu van hoa Hy Lap cd dai da san sinh ra triei gia va thi nhan, van hoa cd dai An Do sinh ra miu ngudi tang lii, van hoa Nho giao Trung Hoa tao ra miu ngudi quan tir, van hoa trung dai Nhat Ban dao luyen nen tang ldp samurai,...
Dieu cin nhan manh, khong phai mgi san phim qua khii deu trd thanh tai san quy. Cac san phim ay phai trai qua su sang lge ciia thdi gian, dugc cong ddng tiep nhan rdi trao truyen cho the he sau, thi mdi trd thanh tai san van hoa.
De phan biet mot san phim dugc ggi la tai san van hoa vdi san pham thdng thudng, cin phan tich cac hinh thai tdn tai va nhiing dac trung CO ban ciia nhimg ddi tugng nay.
Ly luan van hoa quan niem: Van hoa la hoat dgng sang tao tich cue, nhim thich ung va cai bien thien nhien theo hudng co lgi cho con ngudi, giiip cho ddi sdng xa hgi khong ngiing phat trien va ngay cang hoan thien.
Hoat dgng sang tao ay, qua nhidu thien nien ky dugc truyen thtta va tich luy, da hinh thanh nen mot thien nhien thir hai, mot the gidi nhan tao khic ve chai vdi eai thien nhien vdn co ciia
dat trdi. The gidi tai san van hoa ay tdn tai dudi ba hinh thai: vat the hiiu hinh (la nhimg vat co hinh the, chiem hiiu mot khong gian nhat dinh, nhu cdng cu san xuit, vu khi, den dii, lang tim, thinh quieh, tranh, tugng...); vat the vo hinh (la nhung vat khong eo hinh the nhu nhae, miia, nghe thuat trinh diSn, huyln thoai, chuyen ki, 16 hgi...); con ngudi, bieu hien tap trung d danh nhan, nhimg nhan vat co nhan each kiet xuai, dong gop to ldn cho tien bg xa hgi, treo guang sang trong ky ire xa hgi khi can xem con ngudi la vat the, thi bin than no cung bao gdm 2 loai:
danh nhan dang sdng thuoc vat the, danh nhan da Idiuai thuge phi vat the).
Danh nhan, mot mat la ehii the sang tao, mat khae con la dai bieu mang vac cac gii tri tieu bieu cua mot cdng dong van hoa ma hg sd thuge. Do la miu nhan each ciia cdng ddng van hoa ay Nhan cich la mot gia tri, tiic mot tai san van hoa, do do cac nha tam ly hgc thudng noi:
bing hoat dgng ciia minh, con ngudi da sang tao ra nhan each ciia chinh minh. Gia tri nhan each dugc sang lge qua thdi gian thi trd thanh tai san van hoa, tiem nhap vao vdn di san van hoa chung ciia xa hgi. Danh nhan la dang nhan each uu tu, tai sin van hda vo gia ciia xa hgi.
Nhu vay, danh nhan phai dugc chinh thire xem li bg phan eua di san van hda dan tgc.
De phan biet danh nhan vdi ngudi dan thudng, ngudi ta can cii vao 4 dac trung ca ban:
Phim chai sang tao dgc dao, bieu hien bing sir tich luy thong tin, vdn kinh nghiem, ky nang hoat dgng, tri thiie sdng... dugc eoi nhu thong diep cua danh nhan giri lai, doi Jdii dugc huyen thoai hoa nen co chiia nhung dilu bi in, ca biet, CO siic hap din ddi vdi cae the he tuang lai. Vi du: Thanh Giong la mot danh nhan huyen thoai.
Cuoc ddi ciia thanh la mot cau chuyen ly ky ve ngudi nong dan viing chau thd Bie Bg, vdn hien lanh ft noi, nhung khi co giae ngoai xam thi bdng vut ldn len nhu mot thien thin vdi siic manh bat Idia chien bai, dep giac xong lai hdn nhien bay ve trdi.
Tinh bieu tugng, bieu hien ra d hinh thai bieu hien dac sic, eo dgng ciia danh nhan, eo
Sd 322 ,!• Thang 4-2011
VAN PE - SUKIEN
kha nang gay xue dgng tinh cam, tri tuf ddi vdi ngudi tiep can. Vi du: Truyen San tinh, Thuy tinh phan anh sir kien chdng lu lut ciia dan tgc thdi idiuyet sir. Su thing lgi cua San tinh (than nui) ddi vdi Thiiy tinh (thuy quai) la thing lgi ciia su lira chgn giai phap dip de (cao nhu niii), de ddi pho vdi nan thiiy tai xay ra hing nam vio miia mua lii.
Tinh gia tri, the hien d ehd nhung gia tri van hoa eua danh nhan co the dap ung cac nhu eau da dang eua con ngudi v6 nhan thiic, ve giao due, vl thim my...
Tinh lich sir, the hien d ehd, bit eii danh nhan nao cung sinh ra trong mot tga do lich sir cu the, la chii the sang tao, dai dien cho tdm nhgn thuc m i thdi dai da dat dugc. Vi du: Cgc Bach Dang la mot sin phim sang tao, no dai dien cho tam tri thiie ve chien thuat hii quan ciia ong cha ta vao TK X.
Tom lai, gia tri nhan thire khai thac ttr vdn di san van hoa eung nhu cac bg tieu sir danh nhan la nguon sit lieu vd cimg phong phii, nhd dd cac nha sir hgc mdi co dilu kien khoi phue lai dien mao lich sir ciia dan tgc, giiip cho ddi sau co the tiep can vdi qua khii hao hung ciia cac the he cha anh.
4. Mot vai de xuat
Danh nhan la mot bg phan di sin van hoa eiia dan toe. Dang va Nha nudc ta da ban hanh mot sd van ban phap ly nhim k l thira va phat huy cac gia tri van hoa ciia danh nhan. Tiec ring, chua eo van ban nio dl cap den chinh sach ton vinh danh nhan, ciing chua xem danh nhan nhu mot dang tai sin vo hinh, chua phan cap danh nhan de dat va'n dl ton vinh nhu the nao eho phii hgp. Ddi tugng, tieu chuin de ton vinh cap qudc gia, cap tinh, xa...; cac phuang thiic, hinh thiic ton vinh danh nhan con dang la nhiing vin dl chua dugc nghien ciiu thiu dio.
Luat Di san Van hoa, ban hanh nam 2001, cung chua dat danh nhan nhu mot thi loai cua di sin van hoa. Nghi dinh sd 92/2002/ND-CP eiia Chinh phii quy dinh chi tiet thi hanh mot sd dilu ciia bg luat nay ciing khong eo dieu nao giai thich ve danh nhan, ciing nhu viSc ton vinh
danh nhan. Trong dilu 2 ciia Nghi dinh co doan viet ve ll hdi cd d l cap den tdn vinh danh nhan van hoa, nhung chi la mdt chi tilt trong ll hgi truyin thdng, chua tuang xiing vdi vai tro ciia danh nhan trong ddi sdng xa hgi. Nen chang, Bg VHTTDL can sdm xay dung mot quy che vl chfnh sach ton vinh danh nhan.
Vira qua, nhan dip ky niem 1000 nam Thang Long - Ha Ngi, Sd VHTTDL H i Ngi da trien khai dl tai khoa hgc Bdn ve cdc tieu chi eda danh nhdn vdn hoa Thdng Long - Hd Npi. Hy vgng day la mot dau hieu mdi trong quan niem vl danh nhan d Ha Ngi.
De bao ton, ke thira va phat huy cac gia tri van hoa cua danh nhan, chiing tdi co mot sd kiln nghi.
Thanh lap bg phan quan ly danh nhan, dat trong Cue Di san Van hda, thudc B6 VHTTDL.
Ca quan nay co nhiem vu quan ly danh nhan, xay dung cac quy che ton vinh danh nhan, nghien ciru d l xuai nhung hinh thiic ton vinh mdi... nhim da dang hoa cac hinh thirc ton vinh va phat huy gia tri van hoa ciia danh nhan.
Thinh lap Hgi ddng Danh nhan Qudc gia, lim tu van cho Bg trudng Bd VHTTDL trong cic van dl vl danh nhan.
Sira ddi mot dilm trong Luat Di sin Van hoa, xem danh nhan nhu mot thi loai trong loai hinh di sin van hoa phi vat the. Lam nhu vay, dung y ciia chiing tdi la mudn bio ve gii tri danh nhan bing phap ly, chdng lai mgi su xuyen tac danh nhan do thien kien hoac hieu biet khong day du.
Cudi ciing, d l nghi Bg VHTTDL tien hanh tdng ket nhirng hinh thilc va chfnh sach ton vinh danh nhan ma nhan dan ta da thuc hien tir xa xua den nay, tren ca sd do co nghien ciiu d l xuat nhiing hinh thiic va nhiing chi'nh sach ton vinh danh nhan mdi, phii hgp vdi thdi dai ngay nay a
HaNgi, thing 12-2010 N.TT
1. Vu Khieu (chii bien), Danh nhdn Hd Npi, Nxb Hd Noi, 2004, tr.327.
So 322 Thang 4-2011
