Khái niệm và quan niệm về Nghiên cứu cơ bản

(1)

Khái niệm và quan niệm về Nghiên cứu cơ bản

T« Duy Hîp^(*)

Tãm t¾t: Bµi viÕt tËp trung ph©n tÝch 3 cÊp ®é tõ néi hµm s¬ bé, néi hµm c¬ b¶n

®Õn néi hµm ®Çy ®ñ cña kh¸i niÖm Nghiªn cøu c¬ b¶n, qua ®ã chØ râ t×nh tr¹ng nan

®Ò thÓ hiÖn d−íi d¹ng cÆp ®èi/hîp kh¸i niÖm. §ång thêi, lµm râ mét sè quan ®iÓm vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n nh−: Quan ®iÓm gi¶n ®¬n hoÆc/vµ Quan ®iÓm phøc hîp, Quan ®iÓm m¸c xÝt hoÆc/vµ Quan ®iÓm phi m¸c xÝt, Quan ®iÓm thùc chøng hoÆc/vµ Quan ®iÓm ph¶n thùc chøng, Quan ®iÓm hiÖn ®¹i hoÆc/vµ Quan ®iÓm hËu hiÖn ®¹i; chØ ra t×nh tr¹ng song ®Ò gi÷a c¸c quan ®iÓm vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n. Hai t×nh tr¹ng nµy cã thÓ ®−îc thÊu hiÓu vµ hãa gi¶i dùa trªn c¬ së mét sè khung lý thuyÕt nÒn t¶ng cña triÕt häc vµ khoa häc ®−¬ng ®¹i nh− khung mÉu t− duy phøc hîp cña Edgar Morin vµ khung lý thuyÕt khinh - träng cña T« Duy Hîp vµ céng sù.

Tõ khãa: Nghiªn cøu c¬ b¶n (Nghiªn cøu c¬ b¶n thuÇn tóy, Nghiªn cøu c¬ b¶n

®Þnh h−íng), Nghiªn cøu øng dông, Nghiªn cøu triÓn khai

1. §Þnh nghÜa kh¸i niÖm Nghiªn cøu c¬ b¶n Néi hµm s¬ bé cña kh¸i niÖm Nghiªn cøu c¬ b¶n^(*)

Theo §¹i Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt:

“Nghiªn cøu” cã nghÜa lµ “xem xÐt, lµm cho viÖc n¾m vÊn ®Ò dÔ nhËn thøc, t×m c¸ch gi¶i quyÕt”; cßn “c¬ b¶n” cã nghÜa lµ “cã t¸c dông lµm nÒn, lµm gèc trong hÖ thèng nµo ®ã” (§¹i Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, 1998, tr.464, 1197). Nghiªn cøu (Study, Research, Investigation, Inquiry) lµ mét d¹ng ho¹t ®éng cña con ng−êi, nh−ng kh«ng ph¶i mäi ho¹t ®éng ®Òu lµ nghiªn cøu. D¹y vµ häc kh«ng ph¶i lµ

(*) GS.TS., Gi¸m ®èc Trung t©m Khoa häc T− duy, Liªn hiÖp c¸c Héi Khoa häc vµ Kü thuËt ViÖt Nam;

Email: [email protected]

nghiªn cøu^(*). NhËn thøc th«ng th−êng hµng ngµy kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu.

Lao ®éng ch©n tay, gi¶n ®¬n kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu. Ho¹t ®éng t¸i t¹o kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu. Giao tiÕp hµng ngµy, vui ch¬i gi¶i trÝ kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu. NghØ ng¬i th× cµng kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu. Bëi v×, nghiªn cøu lµ mét d¹ng ho¹t ®éng ®Æc biÖt, mét n¨ng lùc nhËn thøc, t− duy vµ hµnh ®éng chuyªn t©m, chuyªn cÇn, chuyªn m«n nh»m t¹o ra s¶n phÈm míi so víi nh÷ng khu«n mÉu s½n cã cña nhËn thøc, t− duy vµ hµnh ®éng th«ng th−êng hµng ngµy.

Nghiªn cøu trong triÕt häc vµ khoa häc cô thÓ lµ d¹ng ho¹t ®éng s¸ng t¹o, hoÆc

(*)C¸i gäi lµ “Nghiªn cøu tµi liÖu” trong qu¸ tr×nh häc tËp kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu theo ®óng nghÜa cña nã; ®ã ch¼ng qua chØ lµ nhËn thøc l¹i thµnh qu¶ cña nghiªn cøu ®Ých thùc.

(2)

lµ ph¸t hiÖn hoÆc lµ tæng kÕt ®Ó cã tri thøc míi, ph−¬ng ph¸p míi, c«ng nghÖ míi. Theo quan niÖm phæ biÕn hiÖn nay, mét c¸ch s¬ bé ng−êi ta cã thÓ x¸c ®Þnh r»ng Nghiªn cøu c¬ b¶n (Fundamental Research) kh«ng ph¶i lµ Nghiªn cøu øng dông (Applied Research), cµng kh«ng ph¶i lµ Nghiªn cøu triÓn khai (Development Research). Ng−êi ta ®· t¹o ra ®−êng ph©n ranh s¬ bé gi÷a Nghiªn cøu c¬ b¶n vµ Nghiªn cøu kh«ng c¬ b¶n (bao gåm Nghiªn cøu øng dông vµ Nghiªn cøu triÓn khai). Nh×n vµo c¬ cÊu

®éi ngò nh÷ng nhµ nghiªn cøu cã thÓ nhËn thÊy t×nh tr¹ng n¨ng lùc nghiªn cøu c¬ b¶n chØ cã ë mét sè rÊt Ýt ng−êi,

®ã lµ n¨ng lùc quý hiÕm^(*). Nghiªn cøu øng dông th× nhiÒu ng−êi cã thÓ tham gia ë c¸c cÊp ®é vµ c«ng ®o¹n kh¸c nhau, ®©y lµ n¨ng lùc ®¹i trµ. Nghiªn cøu triÓn khai cµng ®Ó ngá kh¶ n¨ng cho nhiÒu ng−êi tham gia cïng mét lóc hoÆc vµo c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau, lµ n¨ng lùc phæ th«ng.

Néi hµm c¬ b¶n cña kh¸i niÖm Nghiªn cøu c¬ b¶n

Ta h·y xem xÐt ®Þnh nghÜa vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n trong Tõ ®iÓn B¸ch khoa ViÖt Nam: “Nghiªn cøu c¬ b¶n… nh÷ng ho¹t ®éng khoa häc nh»m ph¸t hiÖn çc thuéc tÝnh, çc mèi quan hÖ, çc quy luËt kh¸ch quan cña sù vËt hay hiÖn t−îng. KÕt qu¶ cña nã biÓu hiÖn ë viÖc t×m ra çc thuéc tÝnh, çc hiÖn t−îng míi, çc mèi quan hÖ, çc quy

(*) Trong triÕt häc ph−¬ng T©y, ®ã lµ Aristotle, Plato, Democrit, Heraclit, Socrat, F. Bacon, R.

Descartes, G. Berkeley, I. Kant, G.W.F. Hegel, K.

Marx, A. Comte,… Trong khoa häc ph−¬ng T©y,

®ã lµ Euclid, N.I. Lobachevsky, Pythagoras, G.

Cantor, G.W. Leibniz, Galileo Galilei, I. Newton, A. Einstein, N. Bohr, W. Heisebgerg, D. I.

Mendeleyev, C. R. Darwin, A. Comte, K. Marx, M. Weber,…

luËt míi cña hiÖn thùc kh¸ch quan, x©y dùng nªn c¸c suy luËn logic, kh¸i niÖm, quan niÖm, gi¶ thuyÕt, lý thuyÕt míi nh»m ph¶n ¸nh ngµy cµng s©u s¾c h¬n c¸c thuéc tÝnh kh¸ch quan vèn cã cña sù vËt vµ hiÖn t−îng” (Tõ ®iÓn B¸ch khoa ViÖt Nam, TËp 3, 2003, tr.116). Trong

®Þnh nghÜa nµy ta thÊy cã sù ®ång nhÊt

“Nghiªn cøu nãi chung” víi “Nghiªn cøu khoa häc”, kh«ng ph©n biÖt râ Nghiªn cøu c¬ b¶n víi Nghiªn cøu kh«ng c¬

b¶n. Tuy cã ghi nhËn ®Æc tr−ng quan träng cña Nghiªn cøu c¬ b¶n lµ “… x©y dùng nªn c¸c suy luËn logic, kh¸i niÖm, quan niÖm, gi¶ thuyÕt, lý thuyÕt míi nh»m ph¶n ¸nh s©u s¾c h¬n c¸c thuéc tÝnh kh¸ch quan vèn cã cña sù vËt vµ hiÖn t−îng”, nh−ng kh«ng ph©n biÖt râ

“c¸i míi c¬ b¶n” vµ “c¸i míi kh«ng c¬

b¶n”. Ngoµi ra, ®Þnh nghÜa nµy vÉn ch−a lµm râ ®−îc nh÷ng ®Æc tr−ng c¬

b¶n cña Nghiªn cøu c¬ b¶n trong triÕt häc vµ khoa häc cô thÓ. PGS.TS. Vò Cao

§µm ®· lµm râ ®−îc sù kh¸c biÖt gi÷a Nghiªn cøu khoa häc vµ Nghiªn cøu c¬

b¶n. Tr¶ lêi c©u hái: “Nghiªn cøu khoa häc lµ g×?”, «ng cho r»ng: “Nghiªn cøu khoa häc nãi cho cïng lµ nh»m tháa m·n vÒ nhu cÇu nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi: 1- Kh¸m ph¸ nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng (sau ®©y gäi chung lµ sù vËt); 2- Ph¸t hiÖn quy luËt vËn ®éng cña sù vËt; 3- VËn dông quy luËt ®Ó s¸ng t¹o gi¶i ph¸p t¸c ®éng vµo sù vËt” (Vò Cao §µm, 1996, tr.23). Theo «ng, Nghiªn cøu khoa häc cã mét sè chøc n¨ng c¬ b¶n sau: a- M« t¶, b- Gi¶i thÝch^(*), c- Tiªn ®o¸n; d- S¸ng t¹o (Vò Cao §µm, 1996, tr.23-26).

Nghiªn cøu khoa häc nãi chung cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: i- TÝnh míi, ii-

(*) Theo M. Weber th× tr−íc khi gi¶i thÝch cÇn t×m hiÓu vµ môc ®Ých cña nghiªn cøu lµ ph¶i h−íng tíi Verstehen (= thÊu hiÓu ý nghÜa) cña c¸c sù kiÖn.

(3)

TÝnh tin cËy, iii- TÝnh th«ng tin^(*), iv- TÝnh kh¸ch quan, v- TÝnh rñi ro (Risk), vi- TÝnh kÕ thõa, vii- TÝnh c¸ nh©n, viii- TÝnh phi kinh tÕ… (Vò Cao §µm, 1996, tr.28-32).

VËy xÐt vÒ thùc chÊt, Nghiªn cøu c¬

b¶n vµ Nghiªn cøu kh«ng c¬ b¶n chñ yÕu kh¸c nhau ë ®iÓm nµo? Víi t− c¸ch lµ mét lo¹i h×nh nghiªn cøu, “Nghiªn cøu c¬ b¶n lµ nh÷ng nghiªn cøu nh»m ph¸t hiÖn vÒ b¶n chÊt vµ quy luËt cña c¸c sù vËt hoÆc hiÖn t−îng trong tù nhiªn, x· héi, con ng−êi… KÕt qu¶ cña nghiªn cøu c¬ b¶n lu«n lµ nh÷ng ph©n tÝch lý luËn, nh÷ng kÕt luËn vÒ quy luËt, nh÷ng ®Þnh luËt, ®Þnh lý,v.v… Cuèi cïng, trªn c¬ së nh÷ng nghiªn cøu nµy, ng−êi nghiªn cøu ®−a ra ®−îc nh÷ng ph¸t hiÖn, ph¸t kiÕn, ph¸t minh, x©y dùng nªn nh÷ng c¬ së lý thuyÕt cã gi¸

trÞ tæng qu¸t cho lÜnh vùc ho¹t ®éng”

(Vò Cao §µm, 1996, tr.33-34).

Nghiªn cøu øng dông lµ mét lo¹i h×nh nghiªn cøu kh¸c víi Nghiªn cøu c¬

b¶n: “Nghiªn cøu øng dông lµ sù vËn dông c¸c quy luËt tõ trong Nghiªn cøu c¬ b¶n (th−êng lµ Nghiªn cøu c¬ b¶n

®Þnh h−íng) ®Ó ®−a ra nguyªn lý vÒ gi¶i ph¸p, cã thÓ bao gåm c«ng nghÖ, s¶n phÈm, vËt liÖu, thiÕt bÞ; Nghiªn cøu ¸p dông c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu øng dông vµo trong mét m«i tr−êng míi cña sù vËt vµ hiÖn t−îng. Gi¶i ph¸p ®−îc hiÓu theo mét nghÜa réng nhÊt cña thuËt ng÷

nµy: cã thÓ lµ mét gi¶i ph¸p c«ng nghÖ, vËt liÖu, tæ chøc, qu¶n lý” (Vò Cao §µm, 1996, tr.38). Nghiªn cøu triÓn khai lµ lo¹i h×nh nghiªn cøu kh¸c víi hai lo¹i

(*) Trong th¸p th«ng tin theo nghÜa më réng th× ë d−íi ®¸y th¸p lµ d÷ liÖu (Data), trªn ®¸y lµ cÊp

®é th«ng tin (Information), trªn cÊp ®é th«ng tin lµ tri thøc (Knowledge), trªn cÊp ®é tri thøc lµ minh triÕt (Wisdom).

h×nh nªu trªn: “Trong mét sè tµi liÖu cña UNESCO, ho¹t ®éng triÓn khai (Development) cßn ®−îc gäi lµ triÓn khai thùc nghiÖm (Experimental Development) hoÆc triÓn khai thùc nghiÖm kü thuËt;

trong §−¬ng ®¹i Khoa häc Tõ ®iÓn cßn

®−îc gäi lµ Nghiªn cøu ph¸t triÓn. §Æc tr−ng cña triÓn khai lµ sù vËn dông çc quy luËt (thu ®−îc tõ trong Nghiªn cøu c¬ b¶n) vµ çc nguyªn lý (thu ®−îc tõ trong Nghiªn cøu øng dông) ®Ó ®−a ra çc h×nh mÉu víi nh÷ng tham sè ®ñ mang tÝnh kh¶ thi vÒ kü thuËt” (Vò Cao

§µm, 1996, tr.39-40).

Sù kh¸c biÖt gi÷a Nghiªn cøu c¬ b¶n vµ Nghiªn cøu kh«ng c¬ b¶n thÓ hiÖn ë

®Æc tr−ng ®Çu vµo (c¸c c©u hái vµ gi¶

thuyÕt nghiªn cøu), vµ ë ®Æc tr−ng ®Çu ra (çc kÕt qu¶ nghiªn cøu). Tãm l¹i, thùc chÊt cña Nghiªn cøu c¬ b¶n lµ mét lo¹i h×nh nghiªn cøu tËp trung chó ý vµo çc sù kiÖn c¬ b¶n, t×m hiÓu çc vÊn

®Ò c¬ b¶n, ®Æt ra c¸c gi¶ thuyÕt c¬ b¶n nh»m kh¸m ph¸ b¶n chÊt s©u xa, ph¸t hiÖn c¸c quy luËt nÒn t¶ng cña sù vËt, hiÖn t−îng trong tù nhiªn, x· héi vµ t−

duy; trªn c¬ së ®ã, x©y dùng c¸c lý thuyÕt nÒn t¶ng lµm kim chØ nam cho ho¹t ®éng thùc tiÔn c¶i t¹o thÕ giíi cña con ng−êi vµ loµi ng−êi^(*).

(*) ThÝ dô ®iÓn h×nh vÒ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n:

- Trong triÕt häc, ®ã lµ “Metaphysics” (Siªu h×nh häc) vµ “Organon” (Bé c«ng cô) cña Aristotle,

“Novumorganon” (Bé c«ng cô míi) cña F. Bacon,

“Phª ph¸n lý tÝnh thuÇn tuý” cña I. Kant, “Khoa häc vÒ Logic” cña G.W.F. Hegel, “TriÕt häc thùc chøng” cña A. Comte, “BiÖn chøng cña Tù nhiªn”

cña F. Engels, “Chñ nghÜa duy vËt vµ Chñ nghÜa phª ph¸n kinh nghiÖm” cña V.I. Lenin,…

- Trong khoa häc cô thÓ, ®ã lµ hÖ tiªn ®Ò h×nh häc Euclid, hÖ nguyªn lý c¬ häc Newton, ThuyÕt t−¬ng ®èi Einstein, ThuyÕt l−îng tö cña Bohr- Heisenberg, B¶ng tuÇn hoµn Mendeleyev, ThuyÕt tiÕn ho¸ Darwin, Bé “T− b¶n” cña Marx,…

(4)

Néi hµm ®Çy ®ñ cña kh¸i niÖm Nghiªn cøu c¬ b¶n

Trong ®Þnh nghÜa c¬ b¶n chØ v¹ch ra nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh hoÆc/vµ s¸ng t¹o.

Muèn cã ®Þnh nghÜa ®Çy ®ñ ph¶i bæ sung thªm çc ®Æc tr−ng kh«ng c¬ b¶n cña ®èi t−îng ®ã. §èi víi kh¸i niÖm Nghiªn cøu c¬ b¶n, ngoµi çc dÊu hiÖu chñ yÕu ®· nªu trªn ta cã thÓ bæ sung thªm çc dÊu hiÖu quan träng sau ®©y:

Trong s¸ch ®· trÝch dÉn cña Vò Cao

§µm, ta thÊy «ng ®· ghi nhËn r»ng:

“Nghiªn cøu c¬ b¶n cã thÓ thùc hiÖn trªn c¬ së nh÷ng nghiªn cøu thuÇn tóy lý thuyÕt… Nghiªn cøu c¬ b¶n còng cã thÓ thùc hiÖn dùa trªn c¬ së nh÷ng quan s¸t hoÆc thÝ nghiÖm, ®o ®¹c nh÷ng biÓu hiÖn, ¶nh h−ëng vµ t¸c ®éng cña mét quy luËt ch−a biÕt nµo ®ã,… C¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu lý thuyÕt hoÆc thùc nghiÖm trªn ®©y ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn víi nh÷ng tham sè thay ®æi, cho ®Õn khi tÝnh ®óng ®¾n cña gi¶

thuyÕt ®−îc kh¼ng ®Þnh hoÆc phñ ®Þnh”

(Vò Cao §µm, 1996, tr.33-34).

Nh− vËy, ta thÊy r»ng Nghiªn cøu c¬ b¶n lµ mét qu¸ tr×nh m©u thuÉn biÖn chøng, nghÜa lµ bao gåm 2 qu¸ tr×nh Nghiªn cøu lý thuyÕt c¬ b¶n vµ Nghiªn cøu thùc nghiÖm c¬ b¶n võa ®èi lËp, võa thèng nhÊt víi nhau. T×nh tr¹ng nµy cã b¶n chÊt logic kÐp (Dialogic), tøc lµ

®èi/hîp: mét mÆt lµ nhÞ ®èi (phÐp tuyÓn logic) theo c«ng thøc “hoÆc lµ Nghiªn cøu lý thuyÕt c¬ b¶n hoÆc lµ Nghiªn cøu thùc nghiÖm c¬ b¶n”, mÆt kh¸c lµ l−ìng hîp (phÐp héi logic) theo c«ng thøc “võa lµ Nghiªn cøu lý thuyÕt c¬ b¶n, võa lµ Nghiªn cøu thùc nghiÖm c¬ b¶n”^(*).

(*) Trong vËt lý häc ch¼ng h¹n, Nghiªn cøu thùc nghiÖm c¬ b¶n cña A.A. Michelson (®o l−êng chÝnh x¸c tèc ®é cña ¸nh s¸ng trong ch©n kh«ng)

“Nghiªn cøu c¬ b¶n ®−îc ph©n ra thµnh hai lo¹i: Nghiªn cøu c¬ b¶n thuÇn tóy (Nghiªn cøu c¬ b¶n tù do) vµ Nghiªn cøu c¬ b¶n ®Þnh h−íng (Nghiªn cøu th¨m dß). Nghiªn cøu c¬ b¶n thuÇn tóy cßn ®−îc gäi lµ Nghiªn cøu c¬ b¶n tù do, hoÆc Nghiªn cøu c¬ b¶n kh«ng ®Þnh h−íng. §©y lµ nghiªn cøu chØ míi nh»m môc ®Ých duy nhÊt lµ t×m ra b¶n chÊt vµ quy luËt cña c¸c hiÖn t−îng tù nhiªn vµ x· héi ®Ó n©ng cao nhËn thøc, ch−a cã sù vËn dông nµo vµo mét ho¹t ®éng cô thÓ cña con ng−êi. Nghiªn cøu c¬ b¶n thuÇn tóy nãi chung mang tÝnh chÊt c¸

nh©n hoÆc Ýt ra còng do mét nhµ nghiªn cøu cã uy tÝn gi÷ vai trß chñ yÕu. Trong tr−êng hîp nµy, nhµ nghiªn cøu lµ ng−êi cã thÓ quyÕt ®Þnh viÖc chän lùa

®èi t−îng nghiªn cøu vµ tæ chøc c«ng viÖc nghiªn cøu mét c¸ch ®éc lËp, cã thÓ kh«ng phô thuéc vµo mét cÊp quyÕt

®Þnh nµo^(*). Nghiªn cøu c¬ b¶n ®Þnh

lµ qu¸ tr×nh ®éc lËp hoµn toµn víi Nghiªn cøu lý thuyÕt c¬ b¶n cña A. Einstein (x©y dùng c¬ së lý thuyÕt t−¬ng ®èi hÑp); trong khi Galileo Galilei

®· kÕt hîp Nghiªn cøu thùc nghiÖm c¬ b¶n (®o l−êng chÝnh x¸c tèc ®é viªn bi l¨n trªn mét mÆt ph¼ng nghiªng) vµ Nghiªn cøu lý thuyÕt c¬ b¶n (ph¸t hiÖn quy luËt qu¸n tÝnh cña chuyÓn ®éng c¬ giíi) trong mét Nghiªn cøu vËt lý c¬ b¶n, gãp phÇn x©y dùng hÖ Nguyªn lý c¬ häc Newton.

(*) S¶n phÈm cña Nghiªn cøu c¬ b¶n thuÇn tóy chÝnh lµ nh÷ng ph¸t minh (= Ph¸t hiÖn c¬ b¶n), thÝ dô nh− I. Newton ph¸t minh ®Þnh luËt hÊp dÉn vò trô, G. Galilei ph¸t hiÖn c¸c vÖ tinh cña sao Méc, Marie vµ Pierre Curie ph¸t hiÖn nguyªn tè phãng x¹ Radium, Adam Smith ph¸t hiÖn

“Bµn tay v« h×nh” cña thÞ tr−êng, K. Marx ph¸t hiÖn quy luËt bãc lét gi¸ trÞ thÆng d− cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt TBCN,… NhiÒu ph¸t hiÖn kh«ng

®−îc coi lµ ph¸t minh, nghÜa lµ kh«ng thuéc ph¹m trï nghiªn cøu c¬ b¶n thuÇn tóy, ch¼ng h¹n nh− ph¸t kiÕn vÒ ®Þa lý tù nhiªn; ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc; ph¸t hiÖn trong ®iÒn d· d©n téc häc hay trong kh¶o s¸t, ®iÒu tra x· héi häc.

S¶n phÈm cña Nghiªn cøu c¬ b¶n thuÇn tóy cßn cã thÓ lµ nh÷ng tæng kÕt lín t¹o ra nh÷ng lý thuyÕt nÒn t¶ng hoÆc khung lý thuyÕt c¬ b¶n, ch¼ng h¹n nh− Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö cña K. Marx vµ F.

(5)

h−íng lµ nh÷ng nghiªn cøu c¬ b¶n ®·

dù kiÕn tr−íc môc ®Ých øng dông… cßn

®−îc gäi lµ Nghiªn cøu th¨m dß, vÝ dô Pasteur ®· lµm mét lo¹t thÝ nghiÖm ®Ó kiÓm chøng gi¶ thuyÕt cña «ng vÒ mét quy luËt g©y bÖnh do vi khuÈn. §©y lµ mét Nghiªn cøu c¬ b¶n ®Þnh h−íng.

Nghiªn cøu nµy ®· x¸c ®Þnh râ môc ®Ých

¸p dông lµ t×m c¬ chÕ g©y bÖnh. ¤ng ®·

®i ®Õn mét gi¶ thuyÕt r»ng, nÕu c¬ thÓ bÞ nhiÔm vi khuÈn yÕu, th× ®éng vËt cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng víi lo¹i bÖnh do chÝnh vi khuÈn ®ã g©y ra. UNESCO chia Nghiªn cøu c¬ b¶n ®Þnh h−íng thµnh Nghiªn cøu nÒn t¶ng (Background Research) vµ Nghiªn cøu chuyªn ®Ò (Thematic Research). Nghiªn cøu nÒn t¶ng lµ nh÷ng nghiªn cøu dùa trªn çc quan s¸t, ®o ®¹c ®Ó thu sè liÖu vµ d÷ kiÖn nh»m môc ®Ých t×m hiÓu vµ kh¸m ph¸ quy luËt cña tù nhiªn. Thuéc lo¹i h×nh nghiªn cøu nÒn t¶ng nµy cã thÓ liÖt kª mét sè d¹ng nh−: Nghiªn cøu dÞch tÔ häc trong y häc nh»m m« t¶ sù ph©n bè søc khoÎ trong mét céng ®ång d©n c−; §iÒu tra c¬ b¶n tµi nguyªn vµ çc ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn (®iÒu tra ®Þa chÊt); Nghiªn cøu ®¹i d−¬ng, khÝ quyÓn, khÝ t−îng, tæng hîp çc hãa chÊt;

Nghiªn cøu b¶n chÊt vËt lý, hãa häc, sinh häc cña vËt chÊt. Nghiªn cøu chuyªn ®Ò lµ nghiªn cøu cã hÖ thèng mét hiÖn t−îng ®Æc biÖt cña tù nhiªn, vÝ dô tr¹ng th¸i plasma cña vËt chÊt, bøc x¹ vò trô, gen di truyÒn. Nh÷ng lo¹i nghiªn cøu c¬ b¶n ®Þnh h−íng thuéc d¹ng nµy kh«ng chØ dÉn ®Õn nh÷ng c¬

së lý thuyÕt quan träng, mµ cßn cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng øng dông cã ý nghÜa lín lao trong ho¹t ®éng kinh tÕ vµ c¸c lÜnh

Engels; Lý thuyÕt hÖ thèng tæng qu¸t cña L.

Bertalanffy; Khung mÉu T− duy phøc hîp cña E.

Morin; …

vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi” (Vò Cao §µm, 1996, tr.34-38).

Qua c¸c b−íc ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm Nghiªn cøu c¬ b¶n tõ néi hµm s¬ bé ®Õn néi hµm c¬ b¶n vµ néi hµm ®Çy ®ñ, ta thÊy râ t×nh tr¹ng nan ®Ò (= vÊn ®Ò nan gi¶i) thÓ hiÖn d−íi d¹ng cÆp ®èi/hîp kh¸i niÖm; chÝ Ýt lµ cã 3 cÆp ®èi/hîp kh¸i niÖm sau ®©y: 1- CÆp ®èi/hîp Nghiªn cøu c¬ b¶n hoÆc/vµ Nghiªn cøu kh«ng c¬

b¶n (= Nghiªn cøu øng dông hoÆc/vµ Nghiªn cøu triÓn khai); 2- CÆp ®èi/hîp Nghiªn cøu lý thuyÕt c¬ b¶n hoÆc/vµ Nghiªn cøu thùc nghiÖm c¬ b¶n; 3- CÆp

®èi/hîp Nghiªn cøu c¬ b¶n thuÇn tóy hoÆc/vµ Nghiªn cøu c¬ b¶n ®Þnh h−íng (= Nghiªn cøu nÒn t¶ng hoÆc/vµ Nghiªn cøu chuyªn ®Ò).

2. Mét sè quan ®iÓm vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n Cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n. H¬n thÕ n÷a, gi÷a c¸c quan ®iÓm vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n ®·

h×nh thµnh song ®Ò (Dilemma), tøc lµ t×nh tr¹ng cÆp ®«i chÝnh ®Ò (Thesis) hoÆc/vµ ph¶n ®Ò (Antithesis) quan träng sau ®©y:

Quan ®iÓm gi¶n ®¬n hoÆc/vµ quan ®iÓm phøc hîp vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n

Quan ®iÓm gi¶n ®¬n vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n t¸ch rêi hoµn toµn gi÷a Nghiªn cøu c¬ b¶n vµ Nghiªn cøu kh«ng c¬ b¶n.

Xu h−íng nµy th−êng biÓu hiÖn trong mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu triÕt häc vµ nghiªn cøu khoa häc c¬ b¶n, nhÊt lµ trong thêi kú triÕt häc vµ khoa häc cæ

®iÓn. Quan ®iÓm phøc hîp vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n chèng l¹i quan ®iÓm ®¬n gi¶n hãa nªu trªn vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n, cho r»ng ngay c¶ c¸i gäi lµ Nghiªn cøu c¬ b¶n thuÇn tóy còng kh«ng hoµn toµn lµ thuÇn tóy, do mèi quan hÖ gi÷a

“thuÇn tóy” vµ “kh«ng thuÇn tóy” mang

(6)

tÝnh m©u thuÉn biÖn chøng, nghÜa lµ mang tÝnh ®èi/hîp logic: mét mÆt lµ ®èi lËp, cã thÓ lo¹i trõ lÉn nhau; song mÆt kh¸c, l¹i cã thÓ ®an xen, x©m nhËp, chuyÓn hãa lÉn nhau ®Ó t¹o thµnh mét chØnh thÓ thèng nhÊt gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp Êy. Quan hÖ gi÷a Nghiªn cøu c¬ b¶n vµ Nghiªn cøu kh«ng c¬ b¶n còng cã b¶n chÊt ®èi/hîp logic: võa lµ nhÞ ®èi (gi÷a Nghiªn cøu c¬ b¶n hoÆc lµ Nghiªn cøu kh«ng c¬ b¶n), võa lµ l−ìng hîp (gi÷a Nghiªn cøu c¬ b¶n vµ Nghiªn cøu kh«ng c¬ b¶n).

Quan ®iÓm gi¶n ®¬n vµ quan ®iÓm phøc hîp vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n t¹o ra t×nh tr¹ng song ®Ò: ®ã lµ t×nh tr¹ng

®èi/hîp gi÷a chÝnh ®Ò vµ ph¶n ®Ò. §iÒu nµy cã ý nghÜa r»ng sù ®èi lËp, lo¹i trõ lÉn nhau cña hai quan niÖm nªu trªn kh«ng ph¶i lµ t×nh tr¹ng duy nhÊt. Bëi v× ngoµi ra, cßn cã nhiÒu t×nh tr¹ng kh¸c, mang tÝnh trung gian kh«ng kÐm phÇn quan träng nh−: cã thÓ kÕt hîp hai quan ®iÓm nªu trªn ®Ó cã mét quan

®iÓm míi hîp lý h¬n; hoÆc cã thÓ lùa chän quan ®iÓm chiÕt trung, hay n−íc

®«i, vÑn c¶ ®«i ®−êng: võa ®¬n gi¶n, võa phøc hîp trong mét qu¸ tr×nh nghiªn cøu l©u dµi bao gåm nhiÒu giai ®o¹n hoÆc trong mét c«ng tr×nh tËp thÓ bao gåm nhiÒu ng−êi víi nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau, bæ sung cho nhau.

Quan ®iÓm m¸c xÝt hoÆc/vµ quan ®iÓm phi m¸c xÝt vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n

Quan ®iÓm m¸c xÝt vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n trong triÕt häc vµ khoa häc cô thÓ dùa trªn c¬ së Duy vËt biÖn chøng vµ Duy vËt lÞch sö cña Chñ nghÜa Marx.

Theo ®ã, nh÷ng nghiªn cøu lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm vÒ C¬ së vËt chÊt tù nhiªn, C¬ së h¹ tÇng kinh tÕ - x· héi lu«n lµ nh÷ng nghiªn cøu c¬ b¶n, ®Æt nÒn t¶ng cho toµn bé qu¸ tr×nh nhËn thøc (lý

luËn/khoa häc) vµ ho¹t ®éng (thùc tiÔn/®êi sèng). Quan ®iÓm phi m¸c xÝt vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n dùa trªn c¬ së chèng l¹i Duy vËt biÖn chøng vµ Duy vËt lÞch sö. Cã nhiÒu khuynh h−íng phi m¸c xÝt nh− Duy t©m biÖn chøng vµ Duy t©m lÞch sö; Duy vËt siªu h×nh hoÆc Duy t©m siªu h×nh; Quan ®iÓm chiÕt trung (ch¼ng duy vËt còng ch¼ng duy t©m, ch¼ng biÖn chøng hoµn toµn còng ch¼ng siªu h×nh triÖt ®Ó);… TÊt c¶ c¸c khuynh h−íng ®a d¹ng nµy ®Òu cã mét ®iÓm chung lµ chèng Chñ nghÜa Marx, chèng Chñ nghÜa céng s¶n do Marx ®Ò x−íng.

Trong quan ®iÓm vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n, hoÆc lµ cho r»ng nh÷ng nghiªn cøu vÒ c¬ së tinh thÇn, c¬ së v¨n hãa - x· héi c¬

b¶n h¬n so víi nh÷ng nghiªn cøu vÒ c¬

së vËt chÊt, c¬ së kinh tÕ - x· héi; hoÆc lµ cho r»ng kÕt hîp c¶ hai lo¹i h×nh nghiªn cøu nªu trªn míi thùc sù lµ Nghiªn cøu c¬ b¶n trong triÕt häc vµ khoa häc cô thÓ.

Hai hÖ quan ®iÓm m¸c xÝt vµ phi m¸c xÝt vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n ®· tõng

®èi ®Çu trong lÞch sö nghiªn cøu triÕt häc vµ khoa häc cô thÓ; tuy nhiªn vÒ sau vµ nhÊt lµ hiÖn nay ®· chuyÓn sang ®èi tho¹i, thËm chÝ hîp t¸c víi nhau; kÕt qu¶ lµ t¹o ra mét t×nh tr¹ng song ®Ò gi÷a quan ®iÓm m¸c xÝt hoÆc/vµ quan

®iÓm phi m¸c xÝt vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n.

T×nh tr¹ng ®èi/hîp quan ®iÓm nµy cã nhiÒu biÓu hiÖn ®a d¹ng vµ phong phó:

cã ®èi cùc (®èi kh¸ng), cã ®èi träng (võa c¹nh tranh, võa hîp t¸c), cã n−íc ®«i, chiÕt trung, “ba ph¶i”, cã ®iÒu chØnh hoÆc thay ®æi quan ®iÓm (“nh¹t ®¹o”, “c¶i

®¹o”,…).

Quan ®iÓm thùc chøng hoÆc/vµ quan ®iÓm phi thùc chøng vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n

(7)

quan ®iÓm thùc chøng vµ quan ®iÓm ph¶n thùc chøng vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n.

Quan ®iÓm thùc chøng trªn b×nh diÖn triÕt häc gÇn víi §−êng lèi Trung

®¹o: kh«ng duy vËt còng ch¼ng duy t©m; hä muèn cã ®−êng lèi thø ba trong triÕt häc. Trªn b×nh diÖn khoa häc cô thÓ, quan ®iÓm thùc chøng cã ®iÓm gièng nhau víi quan ®iÓm m¸c xÝt khi hä ®Ò cao Quan ®iÓm/TiÕp cËn toµn thÓ luËn (Holistic Perspective/Approach) h¬n lµ Quan ®iÓm/TiÕp cËn phi toµn thÓ luËn (Non-Holistic Perspective/Approach), ch¼ng h¹n nh− ®Ò cao chñ nghÜa céng

®ång h¬n chñ nghÜa c¸ nh©n. Nh÷ng nhµ thùc chøng chñ nghÜa cho r»ng nghiªn cøu thùc nghiÖm lµ nghiªn cøu c¬ b¶n; mäi nghiªn cøu lý thuyÕt ®Òu ph¶i theo nguyªn t¾c quy gi¶n vÒ c¬ së thùc nghiÖm, nÕu lµm tr¸i nguyªn t¾c nµy hoÆc thÊt b¹i trong ch−¬ng tr×nh quy gi¶n vÒ thùc nghiÖm th× nghiªn cøu lý thuyÕt nh− thÕ lµ v« gi¸ trÞ. Trong Nghiªn cøu quy gi¶n thùc nghiÖm c¬

®éc lËp, trung gian, can thiÖp nh»m n©ng cao n¨ng lùc gi¶i thÝch kh¸ch quan, khoa häc. Quan ®iÓm ph¶n thùc chøng trªn b×nh diÖn triÕt häc cã thÓ chèng chiÕt trung chñ nghÜa b»ng duy t©m chñ nghÜa hoÆc b»ng duy vËt siªu h×nh chø kh«ng ph¶i b»ng duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö cña Chñ nghÜa Marx. Trªn b×nh diÖn khoa häc cô thÓ, hä ®Ò cao Quan ®iÓm/tiÕp cËn c¸ nh©n luËn (Individualistic Perspective/

Approach). Hä cho r»ng nghiªn cøu hµnh vi c¸ thÓ, hµnh ®éng c¸ nh©n, t−¬ng t¸c vi m« lµ c¬ b¶n h¬n so víi nghiªn cøu hµnh ®éng tËp thÓ, qu¸

tr×nh vÜ m«; v× muèn gi¶i thÝch nh©n qu¶ th× tr−íc hÕt cÇn ph¶i t×m hiÓu ý nghÜa cña hµnh vi con ng−êi vµ thÊu hiÓu (Verstehen - thuËt ng÷ ®éc ®¸o cña M. Weber) ý nghÜa cña sù kiÖn míi thùc sù lµ Nghiªn cøu c¬ b¶n nhÊt; nãi kh¸c

®i, gi¶i nghÜa (Deep Understanding) c¬

b¶n h¬n gi¶i thÝch (Explanation). Mét c¸ch t−¬ng øng, Nghiªn cøu c¬ b¶n ®Þnh tÝnh quan träng h¬n Nghiªn cøu c¬ b¶n

®Þnh l−îng.

Thùc ra, hai hÖ quan ®iÓm nµy chØ

®èi kh¸ng víi nhau trong giai ®o¹n ®Çu vµ chØ tiÕp tôc ®èi ®Çu víi nhau gi÷a nh÷ng t¸c gi¶ cã th¸i ®é cùc ®oan, th¸i qu¸. Trong c¸c giai ®o¹n vÒ sau vµ nhÊt lµ hiÖn nay, ngµy cµng cã sù xÝch l¹i gÇn nhau, bæ sung cho nhau ®Ó cã quan

®iÓm ®Çy ®ñ h¬n: kÕt hîp Nghiªn cøu c¬

b¶n lý thuyÕt vµ Nghiªn cøu c¬ b¶n thùc nghiÖm, Nghiªn cøu c¬ b¶n ®Þnh tÝnh vµ Nghiªn cøu c¬ b¶n ®Þnh l−îng, Nghiªn cøu thÊu hiÓu (ý nghÜa) vµ Nghiªn cøu gi¶i thÝch (nh©n qu¶) theo nh÷ng kiÓu c¸ch vµ møc ®é kh¸c nhau.

Quan ®iÓm hiÖn ®¹i hoÆc/vµ quan ®iÓm hËu hiÖn ®¹i vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n

Quan ®iÓm hiÖn ®¹i chñ nghÜa (Modernism) dùa trªn hÖ quan

®iÓm/tiÕp cËn cæ ®iÓn trong triÕt häc vµ khoa häc cô thÓ. Theo ®ã th× c¸c Khung mÉu (Paradigm) lý thuyÕt, c¸c §¹i tù sù (Grands RÐcit = ThuËt ng÷ cña J. F.

Lyotard) míi xøng tÇm nghiªn cøu c¬

b¶n. Khuynh h−íng næi tréi cña quan

®iÓm hiÖn ®¹i chñ nghÜa vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n lµ ®Ò cao Quy gi¶n luËn (Reductionism) vµ TÊt ®Þnh luËn (Determinism). §©y lµ c¬ së cho c¸c quan ®iÓm duy/vÞ cùc ®oan nh− Chñ nghÜa duy vËt khoa häc (Scientific Materalism), Chñ nghÜa duy t©m vËt lý

(8)

(Physical Idealism), Chñ nghÜa duy nghiÖm phª ph¸n (Critical Empiricism), Chñ nghÜa duy lý phª ph¸n (Critical Rationalism),... Quan ®iÓm hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa (Postmodernism) lóc ®Çu lµ sù næi lo¹n chèng l¹i quan ®iÓm hiÖn

®¹i chñ nghÜa, tuyªn bè xãa bá thÇn t−îng §¹i tù sù cña triÕt häc vµ khoa häc cæ ®iÓn, thay thÕ vµo ®ã lµ nh÷ng DiÔn ng«n hËu hiÖn ®¹i (Postmodernist Discourse) mang tÝnh Ph¶n quy gi¶n luËn (Antireductonism) vµ Ph¶n tÊt

®Þnh luËn (Antideterminism). Tuy nhiªn, hiÖn nay nh÷ng ng−êi theo quan

®iÓm hËu hiÖn ®¹i qu¸ khÝch vµ nh÷ng ng−êi muèn kÐo dµi søc sèng cña Chñ nghÜa hiÖn ®¹i b»ng Chñ nghÜa hiÖn ®¹i hËu kú (Late Modernism) ®ang xÝch l¹i gÇn nhau; kÕt qu¶ lµ ®ang t¹o ra song

®Ò gi÷a Quan ®iÓm hiÖn ®¹i hãa (Modernization Perspective) hoÆc/vµ Quan ®iÓm hËu hiÖn ®¹i hãa (Postmodernization Perspective) vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n.

BiÓu hiÖn quan träng cña song ®Ò gi÷a quan ®iÓm hiÖn ®¹i hoÆc/vµ quan

®iÓm hËu hiÖn ®¹i vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n

®ã lµ t×nh tr¹ng ®èi/hîp gi÷a Nghiªn cøu c¬ b¶n chuyªn ngµnh hoÆc/vµ Nghiªn cøu c¬ b¶n liªn ngµnh. Bëi v×

Chñ nghÜa hiÖn ®¹i ®· t¹o ra sù çch biÖt qu¸ lín gi÷a çc chuyªn ngµnh trong néi bé triÕt häc vµ khoa häc cô thÓ, còng nh− gi÷a khoa häc cô thÓ vµ triÕt häc. Sø mÖnh lÞch sö cña Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i lµ xãa bá sù çch biÖt th¸i qu¸ ®ã. Tuy nhiªn, cã vÎ nh−

gi÷a nghiªn cøu khoa häc c¬ b¶n víi nghiªn cøu triÕt häc c¬ b¶n. Bëi v× b¶n chÊt cña c¸c hÖ thèng phøc hîp lµ mang tÝnh më, mÒm, mê chø kh«ng ph¶i ®ãng, cøng, tá nh− Chñ nghÜa hiÖn ®¹i ®·

tõng gi¶ ®Þnh. Hãa ra, c¸c hÖ thèng

®ãng, cøng, tá chØ lµ nh÷ng trõu t−îng hãa tõ thùc tÕ chø kh«ng ph¶i lµ thùc t¹i kh¸ch quan theo ®óng nghÜa cña nã.

* * *

T×nh tr¹ng ®èi/hîp trong ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm Nghiªn cøu c¬ b¶n vµ t×nh tr¹ng song ®Ò gi÷a c¸c quan ®iÓm vÒ Nghiªn cøu c¬ b¶n cã thÓ ®−îc thÊu hiÓu vµ hãa gi¶i dùa trªn c¬ së mét sè khung lý thuyÕt nÒn t¶ng cña triÕt häc vµ khoa häc ®−¬ng ®¹i nh− khung mÉu t− duy phøc hîp cña Edgar Morin vµ khung lý thuyÕt khinh - träng cña T«

Duy Hîp vµ céng sù^(*)

Tµi liÖu trÝch dÉn

1. §¹i Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt (1998), Nxb.

V¨n hãa Th«ng tin, Hµ Néi.

2. Vò Cao §µm (1996), Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc, Nxb.

Khoa häc & Kü thuËt, Hµ Néi.

3. T« Duy Hîp (2012), Khinh - Träng.

C¬ së lý thuyÕt, Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi.

4. Lyotard, Jean-Francois (2007), Hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i, Nxb. Tri thøc, Hµ Néi.

5. Morin, Edgar (2009), NhËp m«n t− duy phøc hîp, Nxb. Tri thøc, Hµ Néi.

6. Tõ ®iÓn B¸ch khoa ViÖt Nam (2003), Nxb. Tõ ®iÓn B¸ch khoa, Hµ Néi.

(*) Xem thªm, ch¼ng h¹n: T« Duy Hîp (2015), “T−

duy häc - Mét giíi thiÖu dÉn nhËp”, T¹p chÝ Th«ng tin KHXH, sè 9, tr.10-17.