" L A N G D O " T R O N G P H O N G T R A O X O V I E T N G H E - T I N H V A V I E C L U U GIUT C A C D l T f C H " L A N G D O " Of N G H E - T I N H
NG6 DANG TRI*
1. CAC "LANG DO" TRONG PHONG TRAO XO VIET NGHE-TINH
1.1. Phong trao each mang 1930- 1931 va X6 viet Nghe-TInh
Phong trao X6 viet Nghe-TTnh la phong trao each mang cua quan chung cong nong hai tinh Nghe An va Ha Tinh thdi ky 1930-
1931, do Dang Cong san lanh dao, pha tan chinh quyen de quoc, phong kien d cd sd, thUc hien quyen tu quan cua nhan dan, thong qua to chac nong hoi (thon bo nong, xa bo nong), quan ly dia phudng theo kieu chinh quyen X6 viet (hoi dong) o nildc Nga.
Nhung lang co chinh quyen X6 viet nhU vay diicfc goi la "lang do" hay lang X6 viet Nghe-TInh.
Su xuat hien cua phong trao each mang 1930-1931 va X6 viet Nghe - Tinh co cac nguyen nhan sau xa va nguyen nhan true tiep.
Trong qua trinh di tim difdng cUii nUdc, cUu dan, thuc chat la di tim mot rao hinh nha nude, mot the che chinh tri-kinh te kha dl thuc hien dUdc nguyen vong ciia nhan dan Viet Nam la doc lap, tu do, hanh phuc,
sau nhieu hia chon, cuoi cung Ho Chi Minh da quyet dinh lay mo hinh X6 viet d nUdc Nga, do VI.Lenin thiet l&p, lam mau mUc.
TU sU hia chon do, Ho Chi Minh da gia nh&p Dang Cong san Phap, truyen ba Chii nghia Mac-Lenin vao Viet Nam, lam xua't hien phong trao dan toe dan chu theo khuynh hudng each mang vo san, d&n tdi sii ra ddi cua Dang Cong san Viet Nam dau nam 1930.
Nhu vay, nguyen nhan sau xa ciia cao trao each mang 1930-1931 la stf hia chon con dUdng each mang vo san cua Ho Chi Minh va su" chi dao cua Quoc te Cong san.
Nguyen nhan true tiep la dUdng loi va phUdng phap dau tranh ciia Dang Cong san Viet Nam va sii c&m thu de quoc khi cuoc khdi nghia Yen Bai (2-1930) bi tan sat da man va tac dong tieu cUc ciia cuoc khung hoang kinh te tu ban chii nghia the gidi cung chinh sach boc lot ciia thiic dan Phap, phong kien, lam cho ddi song nhan dan Viet Nam cue kho,... Nguyen cd true tiep la do Dang Cong san chu trUdng to chUc cac cuoc mit tinh, bieu tinh ky niem ngay Quoc te Lao dong 1-5-1930 rong khap
* PGS.TS. Khoa Lich sit,r Udng DHKHXH&NV-DHQGHN
4 ftghien cuu Lich sU. so 2.2011 de doi quyen dan sinh, dan chu cho nhan
dan, nhiing cac cuoc mit tinh do bi thUc dan Phap dung vu liic ngan can, khung bo', dan tdi "tdc midc, vd bd".
Phong trao mang tinh toan quo'c ro net bat ddu tu: ngay ky niem Quoc te Lao dong 1-5-1930 vdi sU xuat hien cac cupc mit tinh, tuan hanh bieu diidng liic ludng, sii xuat hien cd do bua liem, rai truyen ddn, dien thuyet nhieu ndi, ca thanh thi va nong thon, trong cong nhan va nong dan, khap Bac, Trung, Nam Ky. Khau hieu dau tranh khdng chi ddi dan sinh, dan chu cho cong nong Viet Nam nhu ddi tang liidng, bdt gid lam, giam sUu thue, thi hanh luat lao dong, chdng khung bo' chinh tri... ma cdn mang tinh qudc te, irng ho Lien bang Xd viet, phan dd'i chien tranh de qudc. Rieng thang 5-1930 cd tdi 16 cuoc dau tranh cua cdng nhan, 34 cuoc cua ndng dan, 4 cuoc cua hoc sinh va dan ngheo thanh thi. TH thang 6 den thang 8-1930 ca nude cd 121 cuoc dau tranh, trong dd cd 22 cuoc cua cdng nhan, 95 cuoc cua ndng dan, manh me nhat la vung Nghe - Tinh.
Sii xuat hien cua cao trao Xd viet Nghe- Tinh, ngoai nhung nguyen nhan chung cdn cd mot sd' yeu to' dia - nhan rieng. Dd la do Nghe-TTnh cd khu cdng nghiep Vinh - Ben Thuy vdi sd' liidng cong nhan ddng, phong trao cong nhan phat trien manh. Cac tinh nay la que hudng cua Phan Boi Chau, Hd Chi Minh, Tran Phii, Le Hong Phong, Ha Huy Tap, Ho Tung Mau, Pham Hong Thai, Le Hong Sdn... cd to' chdc Dang Cong san phat trien rong khap, cd sii chi dao tnic tiep cua cac Uy vien Trung udng Dang nhu Nguyln Phong Sac, Nguyln Dric Canh, Le Mao. Vung nay cung cd truyen tho'ng yeu nude va each mang sdi nd'i, cuoc sdng cua nhan dan rat thap do bi ap bifc, bdc lot nang ne va thien tai trien mien. Sii tan bao
cua ke dich d vung nay ciing la mot tac nhan dUa tdi cuoc dau tranh quyet tii cua quan chiing. Hoi du cac nhan td' chung va rieng, cac cudc dau tranh d Nghe-Tinh da phat trien manh va nhanh chdng trd thanh trung tam, dinh cao ciia phong trao ca nUdc.
Nhin chung, phong trao each mang 1930-1931 cd 3 giai doan: Giai doan md dau (tit dau 1930 den cud'i 4-1930); giai doan cao trao (tu 1-5-1930 den d i u 1931, sdi noi nhat la den cuoi 1930); giai doan thoai trao (giua 1931 den cuoi 1931).
1.2. Cac "lang do* trong phong trao X o v i e t Nghe-Tinh
Tai Nghe- Tinh, ngay 1-5-1930, theo chii triidng chung, cong nhan nha may Diem, nha may Ciia Ben Thuy cung hang ngan ndng dan cac vung lan can thi xa Vinh ram ro bieu tinh thi uy, mang theo cd do bua liem va cac khau hieu ddi dan sinh dan chu, ung ho each mang Nga. Thiic dan Phap da cho binh Hnh xa sung vao doan bieu tinh lam 7 ngUdi chet, 18 ngiidi bi thudng, b i t di 100 ngiidi. Cung ngay hdm dd, 3.000 ndng dan huyen Thanh Chiidng bieu tinh pha ddn dien Ky Vien, cam cd bua liem len ndc nha va tich thu ruong da't chia cho ndng dan. Quan Phap va Hnh khd' xanh da keo tdi dan ap, ban chet 18 ngUdi, bi thiidng 30 ngUdi, bat nhieu ngiidi khac. Hai tran dung do dau tien do da bao hieu tinh quye't liet cua cac cuoc dau tranh tiep theo.
Trong thang 6 va 7-1930, Nghe - Tinh cd 11 cupc bieu tinh ldn vdi hang van ngiidi tham gia.
Ngay 1-8-1930, cdng nhan khu cdng nghiep Vinh- Ben Thuy da cd cuoc td'ng bai cong nhan ngay Quo'c te chdng chien tranh de' quo'c. Ngay 30-8-1930, ndng dan Nam Dan keo len huyen diia yeu sach, pha nha lao giai thoat cho nhiing ngUdi bi bat. Ngay
"Lang E6" rrong phong trao 5 1-9-1930, nong dan Thanh Chudng bao vay
va dot tru sd huyen. Ngay 7-9-1930, nong dan Can Loc bieu tinh len huyen cldi giam thue than, giam to, bo thue cho, thue' do.
Den thang 9-1930, cuoc noi day cua cong nong Nghe - Tinh phat trien tdi dinh cao.
Quan chiing da bieu tinh thi uy vu trang, tien cong vao cd quan chinh quyen dich d dia phUdng.
De quoc Phap da dung bien phap khung b6' khoe liet de dap tat cuoc noi day cua cong nong Nghe-Tinh. Ngay 12-9-1930, hdn 2 van ngudi cl Hung Nguyen (Nghe An), dang tap trung mit tinh hudng dng cuoc dau tranh cua ndng dan cac huyen va cuoc bai cdng cua cong nhan Vinh - Ben Thuy, phan dd'i chinh sach khung bo' cua bon thiic dan va tay sai da bi may bay cua quan doi Phap den nem bom lam 217 ngiidi chet, 125 ngiidi bi thiidng. Nhu Ida do them dau, sudt trong 2 thang 9 va 10-1930, d hau het cac huyen cua Nghe An - Ha Tinh, nong dan da vu trang khdi nghia, keo den pha huyen ly, nha giam, nha ga xe Ida, cat day dien tin, pha ddn dien cua bon thiic dan Phap. Cdng nhan Vinh - Ben Thuy bai cong sud't trong 2 thang lien de ung ho phong trao ndng dan va phan dd'i chfnh sach khung bd'cua dich.
Cuoc nd'i day cua nhan dan Nghe - Tinh da lam cho bo may chinh quyen de qudc va phong kien tay sai d nhieu huyen bi te liet, d nhieu xa bi tan ra. Triidc tinh hinh dd, cac td chdc Dang d dia phiidng da lanh dao quan chiing thiic hien quyen lam chu, tii diing ra quan ly lay ddi sd'ng cua minh, hinh thanh nen cac 'lang do". Cac ban chap hanh ndng hoi xa (xa bo nong), ndng hdi thdn (thdn bo ndng) da ddng ra quan ly moi mat ddi song chinh t r i va xa hoi d ndng thdn, mac nhien lam nhiem vu. cua
chinh quyen each mang theo hinh thiic X6 viet.
Chinh quyen Xd viet da kien quye't tran ap bon phan each mang, bai bd cac thii thue do de qudc va phong kien dat ra, ddng thdi thiic hien cac quyen tii do dan chu cho nhan dan, chia lai ruong dat cong cho nong dan, bat dia chu giam td, xda nd, khuyen khich dan hoc chut qudc ngu, bai tru! me tin di doan, trdm cUdp,... Cac to' chifc quan chung, t i i nhiing hinh thdc thap nhu hoi tudng te, hoi the due, den cac hinh thue cao nhu ndng hoi, cdng hdi, hoi phu nii giai phdng, doan thanh nien phan de, hoi hoc sinh, hoi cdu te dd, tu ve do, nha't la nong hoi, deu phat trien ra't manh. Viec tuyen truyen giao due y thiic chinh tri cho quan chiing bang hoi nghi, mit tinh, sach bao each mang dude dac biet chii trong va to chiic rong rai...
Hoang sd trudc sU xuat hien cac lang do, cac Xd viet cdng ndng va anh hudng cua Dang Cong san, de qudc Phap da thiic hien khung bd' trang, ra siic dan ap nhan dan vdi nhieu thu doan xao quyet va tan bao.
Hang tram lang xdm bi triet ha, hang ngan nha cda bi dot pha, hang van can bo, dang vien cdng san bi ban giet, bi bat tu day, hau het cac cd quan lanh dao cua Dang bi pha vd, cac td chdc quan chiing bi giai tan, cac X6 viet bi xda bd. Ben canh sii khung bd'dQ ddi cua ke dich, sii chi dao dau tranh va chu trUdng xay diing liic lUdng mang tinh
"ta" khuynh cua cac cap Dang dia phUdng ciing lam cho phong trao gap them nhieu khd khan.
Sau mot so' cuoc mit tinh ky niem ngay 1-5-1931, cuoc noi day cua quan chung Nghe - Tinh ndi rieng va ca nUdc Viet Nam ndi chung di vao thdi ky thoai trao.
6 Rghien ciru Ljeh sd, sd 2.2011 Tuy mdi thanh lap d mdt sd' lang xa,
thdi gian tdn tai chi khoang 5 thang, nhUng X6 viet Nghe - Tinh da td ro ban chat each mang va tinh Uu viet cua no. Do la mot chinh quyen cua dan, do dan va vi dan, dem lai nhieu ldi ich can ban cho nhan dan. Cudc ndi day nay da giang mot ddn quyet liet vao chinh quyen de quo'c, phong kien, ddng thdi chdng td nhan dan Viet Nam cd kha nang lat do nen thong tri cu. de xay diing mot cuoc song mdi tot dep cua minh. Cao trao each mang 1930-1931 va X6 viet Nghe - Tinh la cuoc dien tap dau tien cua nhan dan Viet Nam dudi sii lanh dao cua Dang Cong san chuan bi cho thang ldi cua Cach mang thang Tam nam
1945 sau nay.
2. VIEC L U U GILf CAC D I TICH VE PHONG TRAO XO VIET NGHE - T I N H VA CAC "LANG DO" 6 NGHE A N VA HA T I N H
2.1. Viec lvru giuf cac ky ufc ve phong trao X6 vi¥t Nghe - T i n h
La mot sii kien ldn cua lich sd Viet Nam, "X6 viet Nghe-Tinh" da va dang dUdc Dang, Nha nUdc Viet Nam quan tam chi dao nghien cuii, hiu giu cac di san vat the va phi v4t the bang nhieu hinh thue phong phu:
Thu nhdt: Qua nhiing hinh anh, hien vat trong Bao tang Cach mang Viet Nam, Bao tang Hd Chi Minh, Bao tang Lich sd Quan sii Viet Nam, Bao tang X6 viet Nghe - Tinh, Khu Di tich Kim Lien, Khu liiu niem Tong Bi thu1 Tran Phu, Khu liiu niem Tdng Bi thu" Le Hong Phong, Khu liiu niem Tdng Bi thii Ha Huy Tap,...
Rieng tai Bao tang X6 viet Nghe - Tinh d Thanh phd Vinh (Nghe An) da cd hdn 11.000 tii lieu, hien v&t, trong do cd hdn 3.000 hien vkt gdc. Trong so" 117 bao tang d
Viet Nam, day la bao tang chuyen de dat d dia phUdng diidc thanh lap sdm nhat (1960), thudc loai ldn nhat, cd nha triing bay va lam viec kha khang trang. Rieng phan triing bay cd 8 phdng, mdi phdng tren 60m2: Phdng 1: Md dau; Phdng 2: Nguyen nhan true tiep bung nd cao trao; Phdng 3:
Qua trinh van dong thanh lap cac Dang bo Nghe An, Ha Tinh; Phdng 4: Sa ban toan canh cao trao X6 viet Nghe Tinh; Phdng 5:
Cao trao dau tranh tu! thang 5 den thang 9- 1930; Phdng 6: Thanh qua cua Xd viet Nghe Tinh; Phdng 7: Dau tranh chdng khung bo' trang; Phdng 8: Y nghia lich sd cua Xd viet Nghe Tinh.
Thu hai: Qua cac hdi thao khoa hoc va cac de tai nghien cUu do Trung Udng va cac tinh Nghe An, Ha Tinh thiic hien. Rieng tai Nghe - Tinh da cd cac cudc hdi thao, nhii:
Xd viet Nghe Tinh vdi cdch mang thdng MUdi Nga" (1987), "65 nam, 80 nam Xd viet Nghe Tinh", "Cong tdc tuyen truyen cua Ddng trong phong trao Xd viet Nghe-Tinh",
"70 nam Xd viet Nghi - Tinh" (2000); Bdc Ho vdi que huang Nghe Tinh, "Ky .niem 100, 105 nam ngdy sinh Cd Tong Bi thu Trdn Phu" (2009), "Ky niem 100 nam ngdy sinh Cd Tong Bi thu Le Hong Phong, cdc cudc toa dam ve Pham Hdng Thdi, ve Le Hong Sctn, ve Ho Tung Mdu, ve Hd Huy Tap, ve Phiing Chi Kien... Trong cac cudc hoi thao, toa dam dd, lich sd ve Xd viet Nghe - Tinh, cac lang do d Nghe-Tinh deu dUdc nh&c den nhu la nhfJng sii kien ndi bat, quan trong nhat, dang tii hao nhat.
Thu ba: Qua cac an pham true tiep hoae cd de cap den Xd viet do Nghe - Tinh td chuc bien soan, xuat ban d Trung Udng va dia phUdng. Nhii: "Xd viet Nghe An" (1950),
"Dii thdo lich sd Xd viet Nghe An" (1956),
"Lich sii Nghe- Tinh" (1984), "Lich suDdng bd tinh Nghe Tinh" (1987), "Nhung ngUdi
"Lahg B6" trong phong trao. 7 cdng sdn tren que huong Nghe Tinh"
(1987), Nghe Tinh hdm qua vd horn nay,
"Lich su Ddng bo tinh Hd Tinh" (1993), Lich sit Ha Tinh (2000), Lich sic Ddng bd tinh Nghe An, Lich sic Ddng bo huyen Nghia Ddn, "Lich sic Ddng bd huyen Huong Khe",... Ndi chung Lich sii Dang bo va lich sd dia phUdng hai tinh Nghe An, Ha Tinh va lich sd tat ca cac Dang bo d hai tinh deu da dUdc bien soan va xuat ban, tao nen nguon ky lie co he thong va lau dai ve X6 viet Nghe - Tinh noi chung, cac lang do noi rieng.
ThiC tU: Qua viec giang day lich sd cho hoc sinh phd thong va sinh vien dai hoc ca nude noi chung va vung Nghe - Tinh ndi rieng. Nhu" "Cao trao cdch mang 1930- 1931 vd Xd viet Nghe Tinh" trong sach giao khoa mon Lich sd Idp 9 va Idp 12;
"Ddng lanh dao, td chdc cao trao cdch mang 1930-1931" trong giao trinh mon Lich sd Dang Cong san Viet Nam. Ngoai ra, cac trudng dai hoc trong ca nude cd khoa Lich sd hang nam deu dua sinh vien, giao vien den tham quan, nghien ciiu ve lich sd phong trao Xd viet Nghe - Tinh.
Cac trudng phd thdng trong hai tinh Nghe An va Ha Tinh deu thudng xuyen dua giao vien, hoc sinh di nghien cdu, tham quan cac di tich, gap gd cac nhan chdng ve Xd viet Nghe-Tinh. Sd nhan chUng la lao thanh each mang 1930-1931, den nam 2000 d Nghe An cdn lai 27 ngUdi b Ha Tinh cd 18 ngUdi.
Thu nam: Qua viec lay ten Xd viet Nghe - Tinh, hay ten cac nhan vat lich sd nhu Hd Chi Minh, Tran Phii, Le Hdng Phong, Ha Huy Tap, Nguyln Thi Minh Khai, Nguyln Ddc Canh, Le Mao, Nguyen Phong Sic...
dat ten cho cac phUdng, cac dudng phd'd cac thanh phd', thi xa trong ca nude va d Thanh
phd' Vinh, Thanh phd' Ha Tinh. Hoae ten trUdng hoc, nhu Trudng Dang Le Hdng Phong, TrUdng Dang Tran Phu, TrUdng Trung hoc Phd thong Le Hdng Phong, Nguyln Thi Minh Khai, TrUdng cap 3 Tran Phu...
ThiC sdu: Qua cac nhac pham, hd, ve, vi dam, tac pham van hoc dUdc phd bien, trinh dien d Nghe - Tinh va cac dia phUdng, nhu "Tieng ho tren ddt Nghe An", "Dudng ve Hd Tinh", "Ngudi con gai Song La", "The ca Xd viet Nghe Tinh" (1971), "Ngon cd Ben Thuy", "Lang do" (1982), "X6m tha TrUdng Thi", "Cd gai Sdng Lam",...
ThiC bay: Qua viec cdng nMn, xep hang, tdn tao cac di tich b hai tinh Nghe An va Ha Tinh cd lien quan den phong trao Xd viet, nhu d Nghe An cd Di tich dac biet Kim Lien, di tich Nghia trang liet si 12/9, dinh lang Vd Liet, nha cu Vi Van Khang,... b Ha Tinh cd di tich Nga ba Nghen, nha cu Mai Kinh, Nha thd Ho Ngd,...
2.2. Viec lUu giuf ky tic ve cac "lang do" d Nghe • T i n h
Hien nay, theo thdng ke cua Bao tang Xd viet Nghe-Tinh va cua hai tinh Nghe An va Ha Tinh, tren dia ban hai tinh nay cd hdn 700 di tich cac loai cd lien quan den phong trao each mang 1930-1931 va Xd viet Nghe - Tinh dUdc ghi nhan. Trong dd cd gan 200 di tich da phe tich, hdn 50 di tich va dia diem di tich da dUdc Bd Van hda Thdng tin cap bang cdng nhan di tich lich sd quo'c gia. Mdt sd' khac dang dUdc nghien cUu, lap hd sd de xin cdng nhan xep hang di tich cap qudc gia hoae do tinh quan ly.
Dudi day la 50 di tich cd lUu gid ky dc ve Xd viet Nghe - Tinh d cac "lang dd", da dUdc cap bang cdng nhan di tich lich sd quo'c gia.
8 Rghien cuu Lich stf, so 2.2011 Bang 1: Cac di tich co lufu giti ky tic ve X6 viet Nghe - Tinh
TT Ten di tich (thuoc lang "do", nam cong nhan)
Noi dung di tich - Ky iic ve X6 viet Nghe - Tinh 1 Nghia trang liet si 12/9 (Hiing
Thai, Hufng Nguyen, Nghe An, 1988)
- Ndi tap trung bieu tinh cua nhan dan Hung Nguyen ngay 12-9-1930, thUc dan Phap hai lan cho may bay nem bom lam chet 217 ngUdi, bi thUdng 125 ngucri.
2 Ngd ba Ben Thuy (Trung Do,
Vinh, Nghe An, 1988) - Ndi cong nhan va nong dan Vinh-Ben Thuy mit tinh ky niem ngay Quoc te lao dong 1-5-1930, tran dung do dau tien cua cong nong Nghe- Tinh vdi dequoc Phap thdi ky 1930-1931.
3 Binh Vo Liet (Vo Liet, Thanh Chudng,
Nghe An, 1988)
- Ndi tap trung dau tranh ciia nhan dan trong vung de k6o di bao vay, dap pha huyen dUdng, dien hinh la cupc dau tranh ngay 1-9-1930 vdi 20.000 tham gia, ndi lam viec, hoi hop, chia thdc cho dan ngheo cua X6 viet. Day cung la mot di san van hda doc dao ve kien true nghe thuat.
4 A^d ba Nghen
Nghen, Can Loc, Ha Tinh, 1988) - Ndi dien ra cuoc bieu tinh cua nhan dan Can Loc trong ngay 01-8- 1930, buoc Tri huyen Tran Manh Dan phai nhan yeu sach va hoa se thuc hien cac yeu sach do doan bieu tinh de ra, ndi thuc dan Phap xit ban 42 chien si each mang tham gia pheng trao X6 viet Nghe - Tinh.
5 Binh Binh Lie (Tan Loc, Can Loc, Ha Tinh,
1988)
- Ndi XU uy Trung ky to chdc ket nap dang vien Idp dau tien cua tinh Ha Tinh, la cd sd hoat dong cua Dang, la tru sd cua chinh quyen X6 viet nam 1930-1931.
6 Hieu Yen Xudn (Linh Son, Anh Sdn, Nghe An,
1988) •
- Ndi Nguyln Phdng Sic thanh lap Dong Dudng Cong san Dang 6 Nghe An, ndi may cd Dang phuc vu cho cac cuoc dau tranh thdi ky 1930-1931.
7 Noi mit tinh ky niem cdch mang Nga (Dien Ngoc, Dien Chau,
Nghe An, 1990)
- Ndi ngay 7-11-1930 da to chuc cuoc mit tinh ky niem lan thu 13 Cach mang thang Mudi Nga, cd hang ngan nhan dan cac tong thuoc phu Dien Chau tham gia, bi thuc dan Phap dan ap, ban chet tren 40 ngUdi.
8 Binh Luong Sdn (Bac Sdn, Do Liidng,
Nghe An, 1990)
- La ndi mit tinh, bitiu tinh, cam cd Dang va to chute dau tranh lay lua ciia nha giau chia cho dan ngheo, ndi hoc chii Qudc ngii, la tru sd lam viec cua chinh quyen X6 viet, ndi thUc dan Phap xu" ban 8 chien si cong san trUdc ciia dinh.
9 Bi tich Trdng Ke (My Thanh, Yen Thanh,
Nghe An, 1990)
- La dia diem cd phong trao dau tranh each mang manh thdi ky 1930- 1931, ndi thUc dan Phap md trUdng ban de xit ban 72 chien si tham gia phong trao X6 viet Nghe Tinh.
10 Binh Trung (Hung Dung, Vinh, Nghe An,
1990)
- Dia diem mit tinh, bieu tinh, dien thuyet va hoi hop, tieu bieu la cuoc tap trung liic litdng cdng nhan ndng dan Vinh va cac lang lan can bieu tinh ngay 1-5-1930; trusd lam viec cua chinh quyen X6 viet 1930-1931.
11 Bdm Mu Nuoi (Hung Dung, Vinh,
Nghe An, 1990)
- Ndi Phuyen Phong Sac, Nguyen DCfc Canh cung cac ddng chi trong Xu uy Trung ky hop ban viec da'u tranh, dia diem thanh lap Chi bo dang, ndi Dang hop ban chuan bi cho cuoc dau tranh ngay 1-5-1930, ndi to chuc le Te Cong san.
12 Cdy Sanh chua Nia (Hung Dung, Vinh,
Nghe An, 1990)
• Dia diem treo cd Dang, la ndi tap trung tu ve de tap luyen phong trao Xd viet Nghe - Tinh, dia diem hop bi mat ciia Dang.
13 Nhd ong Nguyen HSu Bien (Hiing Dung, Vinh, NgAn, 1990)
- Cd quan an loat ciia Xii uy Trung ky, ndi in truyen ddn, tai lieu cua Dang thdi ky X6 viet Nghe-Tinh.
14 Nhd ong Nguyen Si Huyen (Hiing Dung, Vinh,
Nghe An, 1990)
- Cd sd lam viec cua dong chi Nguyen Phong Sac, Nguyen Due Canh, Xii uy Trung ky va Tinh uy Vinh-Ben Thuy.
15 Nhd dng Le Mai (Hiing Dung, Vinh, Nghe An, 1990)
- Cd sd hoat dong cua XU uy Trung ky va Tinh uy Vinh-Ben Thiiy tit nam 1929 den nam 1931.
16 Nhd cu Mai Kinh Thach Viet, Thach Ha, Ha Tinh,
1990)
- Cd sd hoat dong cua Dang thdi ky 1930-1931, ndi hoi hop thanh lap Tinh Dang bo Ha Tinh dau nam 1930.
17 Binh lang Tie My Sdn Chau, Hiidng Sdn, Ha Tinh,
1990)
- Ndi treo cd Dang, tap trung nhan dan da'u tranh, tieu bieu la cuoc da'u tranh ngay 19/9/1930 do dong chi Ho Hao lanh dao, pha kho thdc cua nha giau chia cho dan ngheo, ndi lam viec cua chinh quyen Xd viet.
"Lang Bo" trong phong lrao. 9 18 Nhd dong chi
Hd Huy Tap Cam Hung, Cam Xuyen, Ha Tinh,
1990)
• Nha Ha Huy Tap (Tong Bi thu ciia Dang 1936-1938), cd sd hoat ddng cua Dang trong phong trao Xd viet Nghe - Tinh 1930-1931.
19 Dinh lang Quynh Boi (Quynh Doi, Quynh Liiu,
Nghe An, 1991)
• Ndi mit tinh treo cd Dang, tru sd ciia Xd viet xa, ndi thiic dan Phap tra tan, xii ban 9 chien si tham gia phong trao Xd viet Nghe-Tinh.
20 Mieu Bien Sdn (Hau Loc, Can Loc,
Ha Tinh, 1991) - Ndi lien lac, hop ban bi mat va ca't da'u tai lieu cua Dang trong thdi kyXdviet 1930-1931.
21 Nhd ong Hodng Vien (Hiing Chau,
Hung Nguyen, Nghe Ah, 1991) - Cd sd cua Xii uy Trung Ky trdng thdi gian dich khung bd' trang, noi lam viec cua Nguyln Phong Sic, Nguyln Due Canh va nhieu can bo khac thdi ky 1930-1931.
22 Dinh Tdm Mdi (Quynh Thuan, Quynh
Liiu, Nghe An, 1992)
- Ndi lam viec cua chinh quyen Xd viet dia phiidng, ndi tap trung da'u tranh cua diem dan lam mud'i Quynh Liiu, dien hinh la cudc da'u tranh ngay 20-6-1930.
23 Binh Long An (Diln TrUdng, Dien Chau, Nghe An, 1992)
- Ndi phat hieu lenh dau tranh cua nhan dan phia bac phii Dien Chau nam 1930-1931, ndi tap trung quan chiing mit tinh, bieu tinh trtfdc khi keo vao phu Dien Chau da'u tranh, dia diem lam viec ciia X5 Bd ndng.
24 Nhd thd ho Udng (Hiing Loc, Vinh,
Nghe An, 1992)
- Dia diem lam viec cua Xii liy Trung ky va Tinh uy Vinh - Ben Thiiy thdi ky 1930-1931.
25 Chua Chdn Tien (Thinh Loc, Can Loc, Ha Tinh, 1992)'
- Ndi cac to chute each mang ciia Dang da chon lam dia ban hoat ddng, hdi hop trong cao trao Xd viet 1930-1931.
26 Ben Bd Ddi (Dau Lieu, Can Loc,
Ha Tinh, 1992)'
- Ndi cac ddng chi lanh dao cua Tinh liy Ha Tinh nhu TrSn Huu Thieu, Hoang Lac,... hdi hop, cat da'u tai lieu cua Dang trong cao trao Xd viet Nghe - Tinh.
27 VTid thd ho Hodng Vdn (Nghi Tan, Ciia Ld,
Nghe An, 1993)
- Tru sd cua Huyen uy Nghi Loc, ndi an, d, hoi hop cua can bd Dang, noi in truyen ddn tai lieu cho Dang thdi ky Xd viet Nghe Tinh 28 Nhd thd ho Pham
(Hung Nhan Hiing Nguyen, Nghe An, 1994)
- Cd sd hoat ddng cua to chuc yeu ntfdc, each mang va ciia nhieu can bo Xu uy Trung Ky, Tinh uy Vinh- Ben Thiiy thdi ky 1930-1931, ndi thd liet si Pham Hdng Thai (ngtfdi da miiu giet Toan quyen Ddng Dudng, 6-1924).
29 Dinh Phu Nhudn (Dang Sdn, Dd Liidng, Nghe An,
1994)
- Dia diem tap trung dau tranh, treo cd Dang, tap trung thdc chia cho dan, ndi hoc chii Qudc ngii va la tru sd lam viec ciia Xa Bd ndng trong phong trao Xo viet Nghe - Tinh.
30 Nhd thd ho Hodng Trdn (Dang
Sdn, Dd Ludng, Nghe An, 1994) - Ndi Tinh uy Nghe An lam viec thdi ky 1930-1931, ndi thd liet sy Hoang Tran Tham (Tinh liy vien) hy sinh trong phong trao Xo viet.
31 Nhd cu Vi Van Khang (Mdn Sdn,
Con Cudng, Nghe An, 1994) - Ndi cudi nam 1930 dau 1931, Tinh uy Nghe An da len xay diing cd sd tranh dich, ndi thang 3-1931, Tinh liy da cd cudc hop thanh lap chi bd mien nui dau tien d Nghe - Tinh.
32 Binh Lien Tri (Lien Thanh, Yen Thanh, Nghe
An,1995)
- Ndi tap trung nhan dan da'u tranh mit tinh bieu tinh, cam cd trong thdi ky Xd viet Nghe - Tinh, ndi lam viec ciia chinh quyen Xd viet nam 1930-1931.
33 Nhd thd ho Hoang (Loc Da, Vinh, Nghe An, 1995)
- Cd sd hoat dong cua Xii uy Trung ky va Tinh uy lam thdi Vinh-Ben Thiiy. Dong chi Hoang Trong Tri, toe trudng ho Hoang, Bi thii Chi bd la ngiidi cam cd di dau trong cuoc bieu tinh ngay 1-5-1930.
34 Ben Tria
(Hiing Loc, Vinh, Nghe An, 1995)
- Dia diem nhan dan Hiing Loc tap trung mft tinh, bieu tinh va to ehiic truy dieu cac chien si cong san hy sinh ngay 11-12-1930 trong phong trao each mang 1930-1931.
35 Ben thd Bite hdu Ngd Bang Minh (Ha Linh, Hudng Khe,
Ha Tinh, 1996)
- Ndi thanh lap Chi bo Dang thii hai d Hudng Khe, ndi dat cd quan an loat ciia Tinh uy Ha Tinh, tru sd ciia Xa bo ndng nam 1930-1931, ndi thanh lap Dang bd huyen Hiidng Khe (la di tich van hda, ndi thd Ngd Dang Minh, chau ndi The quan cdng Ngd Canh Hutu, diidc phong Hau nam 1682, thdi Le Hy Tong).
36 Din Thiidng (Quynh Nghia, Quynh
Liiu, Nghe An, 1996)
- Ndi mit tinh, tru sd lam viec ciia Xo viet, la trung tam dau tranh cua cac tong d Bai Ngang (Quynh Liiu).
10 Hghien ciru Ljeh stir, so 2.2011 37 Ben PhUdng Cudng
(Nghi Phong, Nghi Loc, Nghe An, 1996)
- Cd sd cua Xii iiy Trung Ky va Huyen uy Nghi Loc thdi ky 1930-1931, ndi in truyen ddn, bao chi cua Dang, dia diem hoat dong cua Nguyen Phong Sac, Nguyen Due Canh,...
38 Ben Phdp Bd (Dien Thang, Dien Chau, Nghe
An, 1997)
- Dia diem tap trung da'u tranh cua nhan dan Dien Chau tren true dudng so 7, cd so hoat dong cua Dang trong thdi ky Xo viet.
39 Nhd thd ho Nguyin Sy (Thanh Ludng, Thanh Chudng, NAn,
1997)
- Ndi hoat dong cua Dang, ndi tap trung da'u tranh, tru sd lam viec cua Xo viet xa thdi ky 1930-1931.
40 Nhd thd hq Phan Mac (Hoa Thanh, Yen Thanh.Nghe An,
1997)
- Cd sd hoat dong cua to chiic yeu nude va each mang t£f 1928 den 1931, ndi hinh thanh tu tudng yeu nUdc va each mang ciia Phan Dang Liiu, Uy vien Trung Udng Dang.
41 Bia diem Con Md (Ben Thuy, Vinh,
Nghe An, 1997)
- Ndi hdi hop ciia Xii uy Trung ky va Tinh iiy Vinh- Ben Thiiy, ndi tap trung nhan dan dau tranh va dung dlu lich si giua quan chiing each mang va ke dich trong cudc dau tranh ngay 1-5-1930.
42 Binh Chd Xam (Nghi Hoa, Nghi Loc,
Nghe An, 1998)
- Ndi treo cd Dang, hdi hop, cd sd lam viec cua chinh quyen Xd viet. Tai day dich da xu ban 19 chien si each mang tham gia phong trao 1930- 1931.'
43 Bin Chinh Vi (Nghi Xuan, Nghi Loc,
Ngh? An, 1998)
- Ndi ngay 2-1-1931 nhan dan da tap trung da'u tranh giet tri huyen Tdn That Hoan, ndi thiic dan Phap xii bin 22 chien si each mang trong dd cd Nguyen Phong Sic, Thudng vu Trung Udng Dang, Bi thii xu uy Trung Ky, ngUdi lanh dao phong trao Xo viet Nghe - Tinh 1930-1931.
44 Nha thd hq Nguyen Duy (Thanh Phong, Thanh Chuong,
Nghe An^l998)
- Ndi Tinh iiy Nghe An da chon lam mdt dia diem de lam viec va chi dao dau tranh khi phong trao Xo viet d dinh cao va liic bi dich khung bd' trang.
45 Nhd thd dong chi Nguyen Sy Sdeh (Thanh Liidng, Thanh ChUdng,
Nghe An, 1998)
- Ndi Nguyen Sy Sach, Bi thu ky bd Viet Nam each mang Thanh nien Trung ky soan thao cac van ban, xiic tien tap hop cac to chute chuan bi cho sii ra ddi ciia Dang, day cung la ndi thd phung, hUdng khdi liet si Nguyen ST Sach
46 Nhd thd hq Thdi Bdc (Bai Sdn, Do Liidng,
Nghe An, 1998)
- Ndi Tinh uy Nghe An chon lam cd sd hoi hop, lien lac ciia Dang trong thdi ky Xd viet Nghe-Tinh 1930-1931.
47 Den Tdn Sdn (Xuan Hoa, Nam Dan, Nghe An,
1998)
- Ndi gap gd ciia cac thanh nien yeu nUdc triidc khi xuat diidng, nhtf Phan Boi Chau, Le Hong Sdn, Ho Tung Mau, Truong Van Linh, cd sd cua Dang thdi ky 1930-1931.
48 Mq ddng chi Le Hong Sdn (Xuan Hoa, Nam Dan, Nghe An,
1998)
- Md ciia Le Hdng Sdn, mot trong nhiing ngUdi tham gia miiu sat toan quyen Ddng Dudng - Meclanh, ndi Le Hong Sdn bi thiic dan Phap xii ban.
49 Nhd thd hq Ho Cu An (Quynh Doi, Quynh Luu, Nghe An, 2000)
- Cd sd lam viec, treo cd Dang, in truyen ddn, tai lieu cua Dang trong cac thdi ky 1925, 1930-1931, ndi thd Nguyln Thi Thao, vd liet si Ho Tung Mau.
50 Nhd thd cu Hd Tung Mdu (Quynh Doi, Quynh Liiu, Nghe
An, 2000)
- Nha ddng chi Hd Tung Mau la cd sd an, d, lam viec cua nhieu the he yeu nUdc va each mang, ndi lam viec cua Xd viet dia phiidng, ndi an tang ciia Ho Tung Mau, chien sT tien boi each mang, tham gia thanh lap Dang,...
Qua bang thdng ke va thiic te'eae di tich neu tren, cd the neu len may nhan xet:
Thu nhdt: Sd' di tich ve Xd viet Nghe Tinh da xep hang la kha nhieu, den nam 2000 cd tren 50 diem. Trong sd' 50 di tich ve Xd viet dvfeic xep hang, Nghe An chiem phan ldn, tdi 41/50 di tich (80%). Dieu do phu hdp vdi thiic te phong trao d Nghe An phat trien manh hdn d Ha Tinh.
Thd hai: Dau tich ve Xd viet Nghe - Tinh cd khap moi ndi d Nghe-Tinh (700 dia
diem), song nhiing ndi cdn liiu gidi diidc ky de ve Xd viet hien tai chu yeu la d cac lang
"dd", ndi cd phong trao Xd viet, cd Xa bd ndng, Thdn bo ndng ra ddi va hoat ddng, gan lien vdi cac dinh, chua, nha thd, nha ca nhan. Cu the, phan theo loai kien true, cd 13 di tich la nha thd ho, 11 di tich la dinh, 9 di tich la mo, nghia trang, vat the tti nhien ngoai trdi, 8 di tich la den thd, 7 di tich la nha d, 1 di tich la chua, 1 di tich la hieu budn. Nhiing di tich bi mai mot chu
"Lang Bd" trong phong trao. 11 yeu la do chien tranh va sii chuyen bien ve
kinh te - xa hoi noi chung, hoae do khong gan vdi mot di tich van hoa, lich sii khac.
Thu ba: So' di tich dUdc cong nhan deu thuoc thdi ky tu! 1988 ve sau, tdc la thdi ky doi mdi d Viet Nam, chiing to trong doi mdi, Dang, Nha nUdc rat chu trong viec liiu giu"
nhiing ky lie ve each mang noi chung, ve Xo viet Nghe-Tinh, den viec giao due truyen thong yeu nUdc each mang trong do co giao due ve Xo viet Nghe - Tinh noi rieng.
Nhiing di tich con giQ diidc thudng gan vdi nhiing vung hien co kinh te, van hoa kha phat trien, gan cac dUdng giao thong, tai cac trung tam kinh te, van hoa ciia dia phitdng; la ndi trudc va sau phong trao Xo viet cung nhii hien tai deu co phong trao yeu nUdc va each mang cua nhan dan kha cao.
Thu tU: Sii ton tai ciia cac di tich chu yeu la do dong gop cong sdc, tien cua cua nhan dan dia phUdng, mot phan do kinh phi ciia Nha nUdc trung lidng cap, con ciia tinh, huyen la khong dang ke. 0 Nghe An, tii nam 1990 den 2000, chi co 25/35 di tich da xep hang diidc Trung lidng cap kinh phi chong xuo'ng cap, binh quan moi di tich khoang 20 trieu dong, cao nhat la 60 trieu, trong khi do, chi rieng sii dong gop cua nhan dan cho 2 di tich Den Thiidng (Quynh Liiu) va Den Chinh Vi (Nghi Loc) da len tdi tren 200 trieu ddng.
Thu nam: Mac du da diidc td chiic Dang, chinh quyen sd tai quan tam, nhan dan cd y thiic tdn trong, gdp cdng siic bao ve, tu siia, song do thieu kinh phi va dieu kien
khi hau khac nghiet, nen nhieu di tich hien dang bi xuo'ng cap nghiem trong, nhat la cac di tich khdng gan vdi mot di tich van hoa, lich sd cu the nao khac, it cd le hoi va khach den tham quan. Cd sd vat chat, so' hien vat va sii triing bay ve cac lang do d Bao tang Xd viet Nghe - Tinh (Vinh) du da cd' gang, song cung cdn rat khiem ton so vdi thiic te lich sd.
Thu sdu: Tai cac "lang dd" ndi rieng, ca vung Nghe Tinh ndi chung, ky lie ve phong trao Xd viet khdng chi tdn tai d cac di tich vat the, ma cdn tdn tai d cac di san phi vat the (thd ca, hd, ve, tudng, kich,...), song nd ciing dang bi mai mot di nhanh chdng ciing vdi sii it dan cua Idp ngiidi tudi 80-90. Vi vay, can chii y siiu tam, hiu giii nhiing ky lie do de bd sung va lam phong phu cho biic tranh toan canh vdn cd cua sii kien Xd viet va cac lang do Nghe Tinh.
Nhin chung, cao trao each mang 1930- 1931 va Xd viet Nghe - Tinh la mot sii kien ldn cua lich sd Dang Cdng san va each mang Viet Nam. Viec liiu gidt cac ky lie ve su1 kien dd, nhat la ve cac "lang do", da va dang dUdc Dang, Nha nude Viet Nam va cac Dang bd, chinh quyen hai tinh Nghe An va Ha Tinh thudng xuyen quan tam. Gia tri lich sd cua phong trao Xd viet Nghe - Tinh ndi chung, ve cac lang dd ndi rieng rat can dUdc nghien cUu, hiu giU, phat huy tdt hdn nUa, nham phuc vu cdng tac giao due tuyen thdng yeu nUdc va each mang cho nhan dan, phuc vu sii nghiep ddi mdi, hdi nhap qudc te, phat trien dat nUdc ben vung hien nay va lau dai ve sau.
