• Tidak ada hasil yang ditemukan

Nghệ thuật kiến trúc và tạo hình của người MaYa cổ đại.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Membagikan "Nghệ thuật kiến trúc và tạo hình của người MaYa cổ đại."

Copied!
6
0
0

Teks penuh

(1)

VAN HOA - LiCH SLf

NGHE THUAT KIEN TRUC VA TAO HINH CUA NGir^l MAYA CO DAI

^¥\ r\idc khi nha h i n g hai

^ !> Christcpher Cdlumbus (1451-

^ • ^ 1506) p h i t hien ra chau My, tren "vuing dat mdi" niy da tiing tdn tai cic nen van minh cd kinh, nic rd ciia ngUdi Indian, trdng dd cd nen van minh cua tpc ngUdi Maya cd dai. Nen van minh Maya la mpt trong nhUng nen van minh cd trinh dp p h i t trien cac d Tan the gidi. Tuf nhutng the ky sau cimg trUdc Cdng nguyen den the ky IX sau Cdng nguyen, nen van minh Maya p h i t trien manh me d b i n did Yucatan (lanh thd cua Mexicc, Guatemala, Honduras, Belize va El Salvador ngay nay). Nhieu trieu dai vdi biet bao vi vua ngii tri d cic thanh phd' ldn nhU: Copan, Tikal, Palenque, Uxmal, Chichen Itza...

Trong sud't q u i trinh tdn tai ciia minh, ngUdi Maya da dat dUdc nhieu thanh tiiu ndi bat ve van hdi, nghe thuat, khda hpc tu nhien... Trong bii vie't niy, tic gia chi di sau nghien cufu, tim hieu ve nhiing thanh tUu nghe thuat kien tnic va nghe thuat tao hinh ciia ngifdi Maya, qua dd de thay dUdc sufc lac ddng manh me, sing tae cua hp trong qui trinh tdn tai va p h i t trien. NhUng thinh tiiu ve kien tnic, dieu khac, hdi hpa... la mdt trong nhutng bing chufng cu the chufng minh cho thdi ky phat trien dinh cac ciia ngUdi Maya cd dai.

1. Nghe t h u a t k i e n true

Gid'ng nhu kien tnic Hy Lap - La Ma cd dai, kien tnic Maya cd h i n g

Nguyen Tuan Binh Khoa Lich sii, Dgi hgc Sii Pham Hue

nghin nam tudi v i dUdc d i n h gii l i mpt nen nghe thuat dpc dio va hiem cd. Trong sud't chieu dii cua nen van h o i Maya, nhUng trung tam tdn giio, thUdng mai v i chinh quyen nha nUdc da dUdc xay dufng d cic thanh phd' ldn, bao gdm Chichen Itza, Tikal, Copan, Uxmal... Cic cdng trinh kien tnic cua ngUdi Maya da ghi lai da'u an nhUng thdi ky phat trien huy b e i n g cua dan tdc. Do tfnh chat cua ddi sd'ng xa hdi, kien true Maya chiu i n h hUdng td tdn giid, tin ngUdng. Thdng qua sii quan s i t ve nhieu yeu td' phui bdp va nhUng net nghe thuat dac sac, cic di tich cua kien tnic Maya l i chia khci quan trpng de nghien ciiu suf p h i t trien ciia nen van minh nay.

NgUdi Maya xiy diing cic cdng

trinh kien true trong nhUng khoing

thdi gian k h i c nhau, theo nhUng loai

hinh, dp cao tha'p k h i c nhau. NhUng

t h i n h phd' cua ngUdi Maya dUdc xay

diing mdt cich ngau nhien theo mdi vi

tri ddc lap cua dia hinh. Kien tnic

Maya hudng tdi mdt trinh dp cao ciia

nhutng net dac trUng tuf nhien. Vi du,

mdt so' t h i n h phd' tdn tai tren nhUng

ddng b i n g da vdi b i n g phang d phia

bic b i n did Yucatan da p h i t trien

nhieu dd thi ldn t r i i dai; trong khi dd

mdt sd k h i c dUdc xay diing tren

nhiing ngpn ddi cua lUu vufc sdng

Usumacinta suf dung day dat tuf nhien

cua dia hinh de lam nen nhUng ngpn

t h i p va den thd vdi dp cac humg vi '^\

(2)

02 SO 11-2009 CHAU MY NGAY NAY Mdi mdt t h a n h phd cila ngUdi M a y a

la mpt q u a n the kien t n i c do so. (j t r u n g t a m t h i n h phd' la mpt q u a n g tru'dng ldn. Day la dia diem t u hpp cua mpi ngudi t r c n g c i c dip le hdi. C i c q u i n g tru'dng nay la trpng t a m thiet ke xay diing t h a n h phd'. Bao q u a n h q u i n g trifdng la cung dien. c i c kim tii t h i p . den thd, s i n bdng... Ben ngoai t r u n g t a m t h i n h phd' l i nhutng ngdi nha g i i n di ciia ngifdi d i n . "Tgi khu trung tdm cua thdnh phd Tikal cd mgt qudng tru'dng rgng ldn, la ndi cd hdnh nghi le. rgng khodng 2,5 knr. Qudng tritdng ndy d hai phia Dong Tdy cd .xdy diing kim tii thdp, phia Bdc co thdnh bdo ve kieu Hy Lap cd. Cdch xa nhdng cong trinh ndy, cd khodng dd't rgng chdng 16 km- ldm ndi nhd d, cd the d ditdc td 1 - 4,5 van ngiidi"''^'.

Cac cdng t r i n h kien t n i c ciia ngUdi Maya dUdc x i y dufng t r e n mdt c i i nen b i n g p h a n g . cao hdn m a t da't. Nd chiem vi tri tai t r u n g t a m va tuf t r e n cac n h i n xud'ng. de t a n g t h e m cam giic kinh sd ciia mpi ngUdi ddi vdi nhUng kien t n i c tdn giao. Ddng thdi, nd cung guip cho n h i i n g ngudi t h a m gia hdat ddng tdn g i i o n h i n t h a y ro n h u n g nghi t h d c d a n g tien h a n h d tren nen cao. Kien t n i c cua ngUdi Maya cd nhUng net ddc d i o . nha't la ky t h u a t xay t h i p vdi nhutng khdi da n a n g t r e n d m h ddi. "Nhdng cot, titdng ldn vdi diidng net ciing xudt hien tren dinh dot cao ditdi dnh ndng mat trin choi chang gdy cho con ngiidi mgt cdm gidc bl che ngii ndng ne"'^'. iMac du thieu nhiing cdng n g h e tien tien n h u cac cdng cu kim loai, rdng r o c . . . nhu'ng vdi ngudn n h a n luc p h o n g phii, ngUdi M a y a da xay dufng n e n cac cdng t r i n h kien t n i c dac s i c ciia m i n h .

Tat c i c i c loai da p h u c vu cho viec xay d u n g deu dUdc lay tif cac md da d dja p h u d n g . NgUdi M a y a t h u d n g suf

d u n g d i vdi, mdt loai d i m e m va de che bien'^'. P h a n ldn n h i i n g t a n g da r i e n g le suf d u n g t r o n g cdng t r i n h deu nhd, t r p n g lUdng dii cho mdt ngUdi thd cd t h e m a n g vac. T u y n h i e n , de tao a n tUdng d m a t t i e n cdng t r i n h nhU: hac t h a n g , h i n g l a n can,... ngUdi M a y a c u n g suf d u n g c i c t a n g d i ldn. N h i m t a n g k e t ca'u cdng t r i n h , p h i n ldn vuta cua ngu'di M a y a l i da vdi difdc nghien, ddt va t r d n cd n h i i n g t i n h chat cua x i m a n g n g i y n a y . Viia dUdc suf d u n g phd bie'n che viec td tu'dng. Ben c a n h dd. hp diing m d t h d n hdp d i vdi hoac da't dUdc n g h i e n n i t t r p n l i n vdi d i d a m l a m n g u y e n lieu xay dufng. De che lap ldp da b e n t r o n g , ngudi M a y a quet mdt ldp vuta m d n g va td sdn len be m a t . Cdn da voi dUdc ded gpt va t h a c h cao dUdc diing de td hdac l i t m a t b i n g . M a t c h i n h dien cua cac cdng t r i n h k i e n t n i c dUdc t r a n g tri b i n g hoa v a n va n h i i n g bufc bich hpa ve t r e n cac p h i e n d i . Del vdi nhUng ngdi n h i b i n h thUdng, n h i i n g cdt gd, gach sd'ng va l i t r a n h la cac vat lieu xay diing c h u ye'u.

Theo lich p h a p M a y a , s a u 52 n a m , tiic la mdt t h e ky t h e o each gpi cua ngUdi M a y a , cac d e n thd va kim tii t h i p dUdc suta chiia va xay dufng lai.

Q u a t r i n h xay dufng thUdng dUdc tien h a n h t h e o m e n h l e n h cua ngUdi c i m q u y e n mdi hoac p h u c vu cho n h i i n g suf kien c h i n h t r i q u a n t r p n g . Tuy nhien, quy t r i n h xay dufng lai t r e n d i n h cua cdng t r i n h cu la mpt viec l a m binh t h u d n g . Vi du, cdng t r i n h N o r t h Acropolis d T i k a l dUdc xem n h u la tdng t h e cua 1.500 n a m cua suf bie'n ddi k i e n tnic''"'.

N h i n c h u n g , k i e n t n i c M a y a chu yeu gdm cac loai h i n h : c u n g dien cua v u a chiia, quy tpc, t a n g lut, kim tii t h i p bae t h a n g h i n h chdp cut, s a n bdng, den thd.

(3)

Loai hinh kien triic thd nhdt Id Idu ddi, cung dien.

Cac lau dai, cung dien dUdc xay dufng d n h i i n g k h u dat b i n g p h i n g thudc t r u n g t a m ciia t h a n h phd'. "Cung dien thitdng cd rdt nhieu phong, nhieu cda ra vdo vd cda sd. Cdc vdm gid vd cdc vdm vien Id net chu dgo trong nghe thugt kien true cua ngitdi Maya. Ho khong xdy trdn nhd phdng. Xung quanh tiidng la sit ket hdp hdi hda gida nghe thugt kien true vd dieu khdc. Sii phdi hdp gida cdc ditdng net, mdu sdc, dnh sdng... cung vdi cdc hinh ve, cdc titdng ddp ndi dd mang lgi hieu qud cao cho cdc cong trinh"^^\ Loai hinh kien t n i c cung dien cd m a t d t r u n g t a m cac t h a n h phd' ldn cua ngUdi Maya nhU: Cdpan, Tikal, Palenque, Chichen Itza, Uxmal...

Loai hinh kien true thit hai Id kim tu thdp bgc thang.

Kim tuf t h i p b i c t h a n g cua ngUdi Maya (gpi la El Castillo) dUdc suf d u n g n h u c i c den thd te t h a n linh. Kim tuf t h i p d day k h d n g dd sd nhU kim tuf t h i p d Ai Cap, nhUng lai la mpt cdng t r i n h kien t n i c dUdc c h a m t r d cdng phu, tao n e n mpt p h o n g each kien t n i c dac sac. Mdi k i m tuf t h a p deu cd nhutng hac t h a n g t h i n g dufng - "day la cdy cdu ndi lien the gidi thdn linh vdi the gidi trdn ttic"'''^\ Cac vi t h a n se tii thUdng gidi xud'ng t r a n gian b i n g nhUng c i i t h a n g n a y . Dd c u n g la phUdng tien de cac p h a p sU c i u mUa t h u a n gid hda.

Cac kim tuf t h a p cila ngudi M a y a m a n g t r e n m i n h nhUng da'u a n ndi len sii hieu hiet cd b a n va c h i n h x i c ve thien v a n hcc cua nhutng ngUdi s a n g tad chiing, tuf sii bd' t r i de'n so' lUdng b i c da. NgUdi M a y a xay dufng kim tuf t h a p thed n g u y e n t a c : mdi hac t h a n g tUdng iing vdi mpt ngay, mdi t a n g tUdng ling vdi mdt t h i n g , bae t h a n g

cac nha't t r e n d i n h la ngay thii 365 cua n a m , va la b a n thd c i c vi t h i n . T r e n m a t p h i n g d d i n h kim tuf t h i p , ngUdi M a y a xay den thd v i dufng cic bufc tUdng t h a n h n h . Hp q u a n niem day la ndi g i n nha't de budc len thien dudng. K h e a n g da't rdng n i m t r i i dai dudi c h i n kim tuf t h i p la ndi d i n chiing t a p t r u n g h a n h le, cung te v i ca miia t r o n g c i c le hdi.

Mdt t r o n g nhUng kim tii t h a p ndi tie'ng nha't cua ngudi M a y a l i kim tuf t h i p K u k u l c a n (ten M a y a cua vua Quetzalccatl) d t h i n h p h d Chichen Itza. Cdng t r i n h cao 24m, cd d i y h i n h vudng, mdi c a n h d i i 60m. Tren dinh cua kim tuf t h a p la den thd cac 6m.

NgUdi M a y a da xay dufng bd'n c i u t h a n g d bd'n hUdng d a n den ngdi den.

Bd'n cau t h a n g cd tdng cdng la 364 hac t h a n g (91 bac/1 cau t h a n g ) , cdng vdi n e n cua den thd la 365 hac, .tUdng trUng cho 365 n g a y t r o n g mpt n a m theo lich cua ngUdi Maya. T i n g t r e n cumg ciia k i m tuf t h a p K u k u l c a n la den thd t h i n r a n K u k u l c a n {Ran Long Vii), dUdc hieu tUdng b i n g mdt cen v a t cd ca nhutng dac t i n h cua chim va r a n . T r c n g ngdi den cdn cd ngai v a n g h i n h con bao c h a u My dUdc dee tuf d i , sdn m a u dd, t r i n g ngpc bich ciia t h i n K u k u l c a n . M a t ngoai ciia kim tut t h i p dUdc td diem b a n g nhieu hoa v a n dUdc sap xep c i u ky tao nen cac d i i b a n g ngang, p h a n butc tUdng t h i n h nhutng k h d a n g c i c h deu n h a u . NhUng bae t h a n g di len cua kim tuf t h i p deu n h i n t h a n g ve c i c hUdng chfnh Bae, c h i n h N a m , chinh Ddng va chfnh Tay. Vao budi s i n g , i n h m a t trdi se chieu t h a n g vac p h i n d i u den p h i n dudi cua bufc tUdng t h a n r a n dat t r e n chdp dinh, tUdng trUng cho suf thutc t i n h cua t h i n r a n Kukulcan.

Tai t h a n h phd' Tikal, ngUdi Maya da xay diing "6 kim tit thdp cao ddng.

(4)

54 SO 11-2009 CHAU MY NGAY NAY

vdi bdc thang dd that ddi, cd the di len

phdng md tren dinh. Nhdng phdng md deu cd phdn trang tri ben tren khd uy nghi. Trong so'dd, cd mgt kim tii thdp ldn nhdt, diidc ggi la kim tii thdp sd 4, cao 70m. Nhdng kim tit thdp ndy thitdng dung ldm ndi chon cdt cua ngiidi quyen quy, ben trong cd nhdng do vdt chon theo rdt xinh dep, de cung cdp cho ngitdi chet dn udng vd sd dung khi qua the gidi ben kid"^\

Logi hinh kien true thd ba la sdn bdng.

Tai cic thanh phd' Maya cd rat nhieu s i n bdng dUdc xay dufng vdi dien tich ldn, cd hinh chut I hoa vdi cac biic tudng bad quanh. San bdng dUdc tim thay tai thanh phd' Chichen Itza cd hai biic tudng dii 83m, cac 8,2m, chay scng Sdng. Khdang cich giiia hai bufc tudng l i 27m. Chfnh giiia san bdng la mdt khoanh da't cd hinh chut nhat dai 135m va rdng 68m. San bdng dUdc dung de chdi mdn "bdng da" cua ngUdi Maya. Mdn chdi bdng n i y khdng ddn thuin la mdt mdn the thao ma cdn l i mdt nghi Id tdn giio. Theo quan niem cua ngUdi Maya, "sdn bdng titdng triing cho the gidi, qud bdng mang hinh dnh cua mat trdi, mat trdng"^'^\

Tai hai d i u san bdng cd xay hai den thd. Nhiing ngudi tham gia thi da'u deu dpi mu ciing, dec gang tay, dec cac tam da de bao ve hai ben hdng va d i u gdi. Cic ciu thu dimg vai, dau gdi va hdng de dUa mdt q u i bdng lam b i n g cac su, nang khoang 3 kg, qua nhiing cil vdng bing da dUdc g i n vid hai phia cua s i n bdng. Dpi trUdng cua dpi thua cudc se bi dem ra te than. Trong sd pbii dieu cham khic tren tudng, cd nhUng phii dieu mieu t i canh nhUng ngUdi thi dau hi chat dau.

Logi hinh kien true thid tU la nhung ngoi den.

NgUdi Maya da xay dufng cac ngdi den va dUdc suf dung nhu cac cdng

trinh mai tang danh cho nhutng ngUdi quyen quy. Tieu hieu cho loai hinh kien tnic nay la den De Tang (Temple of the Inscriptions). Ngdi den dUdc xay dufng vao the ky VII sau Cdng Nguyen d t h a n h phd' Palenque (phfa Nam Mexico ngay nay). Den dUdc xay dufng mpt phan tren ddi dd'c dutng.

Phfa hen trong den De Tang la lang md ciia vi vua vi dai nhat Palenque, Hanab Pakal. Ong la vi vua thii X cua vUdng trieu Palenque. Nam 615 sau Cdng Nguyen, dng len ngdi vua khi mdi 12 tudi. Sau mdt suf nghiep lau dii, Hanab Pakal bat d i u khdi cdng xay dufng ngdi den vao khoang nam 675. Nam 683, vua Pakal hang ha, thp 80 tudi. Cdng trinh nay dUdc Chan Bahlam, con trai cua vua Pakal, tie'p tuc xay dufng va hoan t h a n h vao khoang nam 700.

Tuy nhien, khdng phai chfnh ban than den De Tang ma chfnh la lang md khdng Id nam ben dUdi den khien cho cdng trinh trd nen quan trpng.

Lang md Pakal l i mdt trong nhiing cdng trinh kien tnic an tUdng nhat, tinh vi nha't cua ngUdi Maya cd dai.

Day la mpt can phdng mai cong dang

vdm dUdc xay bang nhiing tang da vdi

trang khdng Id, hen trong cat giut

quan tai h i n g da dUdc cham trd cdng

phu. Cac tang da cd khdi lUdng 12 - 15

tan dUdc suf dung trong nhieu chi tiet

khac nhau cua lang md. Cac vach

tudng trong phdng va quan tai deu

dUdc cham trd cac hinh anh md ta con

ngUdi hay cac nam than, kem theo la

nhiing cau de tang va ngay t h i n g

b i n g chii tUdng hinh. Mpt net dac biet

cua den De Tang la viec cic nha khao

cd phat hien ra mpt d'ng d i n bang da

nam dpc theo mep cau thang d i n tuf

ham md den phan mdng cua ngdi den

d tren dinh. Muc dfch ciia d'ng d i n nay

nhu la mpt con dUdng de linh hdn cua

(5)

vi v u a q u i cd' P a k a l cd t h e giao tiep vdi nhUng ngudi cdn sd'ng t h a m gia cac nghi le dien r a t r o n g den d phfa tren met c i c h t h u a n tien'^°'.

Cd t h e ndi, den De T a n g vdi l a n g md P a k a l l i mdt cdng t r i n h cd dai ndi tie'ng nha't cua ngudi M a y a , vufa cd gia tri ve m a t n g h e t h u a t , viia cd g i i tri ve m a t lich suf. Cdng t r i n h giiip chiing ta hieu biet hdn ve b i n c h a t xa hdi Maya cd dai va t h e gidi q u a n cua hp.

Lang md v u a P a k a l da chufng m i n h mpt each day du xa hpi ngUdi M a y a cd suf p h a n h c a giai cap va ciing chufng minh c i c kim tuf t h i p vufa l i den thd t h i n linh, vufa la l a n g md v u a chiia.

2. N g h e t h u a t t a o h i n h

Nghe t h u a t dieu k h i c cua ngUdi Maya dat de'n t r i n h dp r a t cac. "Mgt trong nhdng net ddc triing nhdt cua nghe thugt Maya la sii kheo leo diidc cdc nhd dieu khdc vd tgo hinh ke't hdp vdi cdc nhd kien true; sit hdi hod cua nen trang tri vd ti le cdc hinh, cdch thdc sd dung tiidng phdn dnh sdng vd bdng tdi dd xep nhdng nhd dieu khdc Maya vdo so'nhdng ngiidi gidi nhdf^^^\

Vdi nhufng n e t c h a m k h a c cua khdng gian ba chieu, n g h e t h u a t dieu khac da di vao cudc sd'ng t h u d n g n h a t ciia nhutng ngUdi d a n M a y a . TrUdc cufa n h a la n h i i n g biic tUdng, m a t na dap ndi h i n h i n h c i c vi t h i n d i y quyen n a n g p h d trd cho cudc sd'ng ngUdi M a y a . C h a t lieu b a n d i u la gd, sau t h a y b a n g da vdi. N h i i n g h i n h hda van c h a m ndi t r e n tUdng, t r e n cac cufa ra vao, cot d i bd'n m a t vdi nhUng h i n h khac ndi la nhutng cdng t r i n h dieu khac cd g i i tri, chiing td t a i n a n g cua nhiing n g h e n h a n M a y a cd xUa. Dieu khac n h a m p h u c vu m u c dich tin ngUdng thd ciing ( t r e n c i c bia md), ca t u n g c i c vi v u a va k h a n g d i n h ngudn gd'c t h a n t h i n h cua hp. Bia md t h u d n g

cd h i n h cdt 4 m a t m a n g chan dung vi vua d m a t trUdc va c i c chU tUdng h i n h d m a t sau"^'.

N i p day q u a n t i i vua P a k a l d den De T a n g la m e t t r d n g nhiing s i n p h a m t i n h x i d nha't cua nghe t h u a t M a y a cd dai. T r e n n a p day q u a n tai, ngudi M a y a c h a m k h a c h i n h a n h cua n h a v u a P a k a l vac gid p h u t lam chung, m e t cen r a n sieu n h i e n h i hdc mieng tUdng trUng che cdng vao the gidi k h i c , ndi d cua tien n h a n . N h a vua a n v a n n h u mpt n a m t h i n Maize, mdt vi t h a n t h u d n g dUdc lien tUdng den suf h i n h t h a n h t h e gidi va hdi sinh. Phfa s a u P a k a l la met cay to ldn tUdng trUng cho t h e gidi vdi con r a n trdi d a n g q u a n t r e n c i n h . Tren ngpn cay la m e t con chim sieu nhien d a n g dau, tUdng trUng cho S h a m a n giio va ma t h u a t . Toan bd t h d n g diep ngu y vua P a k a l vao liic lam chung dang dUdc t i i sinh nhU mdt vi t h i n va td tien dUdc s u n g kinh"^'.

Sd vdi dieu khac, nghe t h u a t hdi hpa cua ngUdi Maya cung k h i cdng phu.

Suf h i i hda t r e n nen t r a n g tri va ti le c i c h i n h ve, c i c h thufc suf dung dp tUdng p h a n giUa i n h s i n g va bdng tdi la mdt trong n h d n g net dac trUng cua nghe t h u a t Maya. C i c t i c p h a m hdi hpa hien cdn lai r a t ft. C i c n h a khao cd da tim t h a y d di tich B o n a m p a k nhiing bufc bich hpa t r e n tUdng vdi ve dep trUdng tdn. D i y la mdt trdng nhiing biic bich hpa cd dien cd g i i tri nghe t h u a t cao. Nien dai s i n g t i c bich hpa nay v i o k h o i n g the ky VI den the ky VIII sau Cdng nguyen, dUdc thiic hien tren v i c h tudng mdt ngdi den vdi m a u s i c sac sd. difdng net re r i n g . NhUng butc bich hpa n a y cho tha'y cupc sd'ng sinh ddng cua ngUdi M a y a nhU: c i n h q u a n chien t h a n g trd ve, d a n nep ed'ng p h a m , xet xuf t u nhan... "Cdc bdc tranh titdng ndy dep ddn miic ngiidi ta dd so

(6)

56 SO 11-2009 CHAU MY NGAY NAY

sdnh chung vdi cdc bdc tranh cua

Italia thdi ky Phuc hiing. Chung cho thdy khd ndng phdi cdnh vd tinh cdm sdng dgng trong bd cuc"'^"".

Nghe thuat trang tri dd gd'm cua ngUdi Maya cung dUdc biet den vdi ding ve lich lam. ket hp'p vdi nhieu hinh i n h . mau sic phcng phu. Nhieu tic phim gdm difdc tim thay trong cic hang ddng, cic ham md va day l i dd vat ciia cic nghi le hien te, mai ting...

Ben canh dd, nhU nhieu tdc ngUdi khic d Trung My, ngUdi Maya rat Ua thich nhiing s i n pham bang da quy.

Bing suf kheo leo ciia minh, nhiing ngUdi thd Maya da che tic ra nhieu do trang sufc tinh xic va vat dung hang ngiy. Tai cic kim tuf thip, h i m md ciia

\'ua chiia dUdc phii diy chau b i u va cic do vat lim tii da quy kham ngpc trai, cac vdng nhan bang ngpc bich. Tai lang md Pakal d Palenque. cic nha khac cd 'da tim thay mdt chiec mat na k h i m da ngpc bich d trong quan tai va cic dd vat khic che tac bang ngpc bich, xa cut d trcng io quan. Cic n h i nghien cufu da cho rang "nghe thudt cua Maya mang phong cdch dgc biet cua Ai Cap, Trung

Qudc vd An Dg''^'^'.

Tdm lai, ben canh nhutng thanh tiiu ve van tii, khoa hpc tii nhien, nhutng cdng trinh kien tnic, dieu khic va hdi hpa cua ngUdi Maya la nhUng cdng trinh mang tinh nghe thuat cac. Nhiing quin the kim tii t h i p d Tikal. den De"

Tang v i lang md vua Pakal d Palenque.

kim tut t h i p Kukulcan va san bdng d Chichen Itza... khdng chi cd y nghia ve mat nghe thuat ma cdn mang y righia ve mat tdn giio, tin ngUdng, Nhiing cung dien dUdc thiet ke cao sang, hung

\d vdi hing tram biic phii dieu, cham khic diy tinh dan tdc d ben trdng.

Nhutng kim tii t h i p . den thd... vdi ding ve ben ngdai thanh thoit,ma ben trong chiia day van tuf cd mac du trai qua hang ngin nam vin dufng siing suing

ciing sdng niii. NgUdi Maya cd dai, vdi b i n tay va khdi dc binh di, da khac phuc mudn v i n khd khan, tay khdng tao dufng nen nhutng cdng trinh kien tnic, da vie't nen nhiing trang sii hao humg cua dan tdc vdi mdt nghi lufc sieu pham. Nhutng cdng trinh dd da lam giiu them kho tang cic cdng trinh kien tnic cd dai tren the gidi, sanh ngang h i n g vdi nhiing kim tuf t h i p Ai Cap, vUdn treo Babylon (Ludng Ha), den thd Parthedn (Hy Lap), Van Ly TrUdng Thanh (Trung Qud'c)... Chfnh vi vay, vao t h i n g 7 nam 2007, thanh phd' cd Chichen Itza cua ngUdi Maya da dUdc the gidi binh chpn la mdt trong bay ky quan the gidi mdi. Vdi trinh dp phit trien cao each day hdn 2000 nam, nen van minh ciia ngudi Maya that sU ding dUdc ca the gidi trong qua khii, hien tai va ca mai sau phai ngUdng mp •

Chu thich:

1, Maya architecture {ivww.en.ivikipedia.org)

2, Rossemarie Burgh, Richard Cowendish, Ky quan kien true the gi&i (Ban dich cua Phong Dao). Nha xuat ban My thuat. Ha Noi, 2004. trang 150.

3, Biii Dep fbien scan). Di sdn the gidi. tap 8, tai ban lan thii hai. Nha .xuat ban Tre, thanh pho Ho Chi Minh, 2005, trang 37.

4, Maya architecture (www.en.wikipedia.org) 5, Nen van minh Maya (www.vi.wikipedia.org) 6, Nguyen Kim Anh, Le Thi Thu Ha, Nen vdn minh

Maya viing Trung Mv. Tap chi Chau My Ngav nay, so 8, 2'007, trang 44, ' ' ' • 7, Le Phvuig Hoang. Ha Bich Lien, Trin Hong Ngpc. Cdc cong

trinh kien true noi tie'ng trong lich sii the'gidi co trung dai.

NTia xua't ban Giao due. Ha Noi, 1998. trang 151.

8, Rossemarie Burgh, Richard Cowendish. Ky quan kien true the gi&i (Ban dich cua Phong Dao), Nha xuat ban My thuat. Ha Noi. 2004, trang 151,

9, Nguyen Kim .\nh. Le Thi Thu Ha. Nen vdn minh Maya viing Trung My. Tap chi Chau My Ngav nav, so' 8,-2'007, t r a n g 4 5 .

10, Chris Scarre. 70 ky quan the gidi cd dai. Nha xuat ban My thuat, Ha Noi, 2003, trang 76-77.

11, Henri Lehmann. Cdc nin vdn minh thdi tien Colomh (Ban dich cua Trinh Thu Hong). Nha xuat ban The gidi. Ha Noi, 2003. trang 75.

12, X. Carpusina, V, Carpusin. Lich sU vdn hoa the giai (Ban dich ciia Mai Ly Quang, Dang Tran Hanh, Hoang Giang. Le Tam Hang). Nha xua't ban The gidi, Ha Noi. 2002. trang 262.

13, Chris Scarre, 70 ky quan the gidi co dai. Nha xuat ban My thuat, Ha Noi, 2003, trang 77.

14, Henri Lehmann, Cdc nen vdn minh thdi tien Colomb (Ban dich cua Trinh Thu Hong). Nha xuat biin The gidi, Ha Ngi, 2003, trang 77.

15, Luu Minh Han (chu bien). Lich sii the giai, tap 2 (Thdi trung co) (Ban dich ciia Phong Dao). Nha xuat ban thanh pho Ho Chi Minh, 2002, trang 490.

Referensi

Dokumen terkait

Theo chiing tdi, hien tai va tuong lai den nam 2020, khi ma muc tieu Viet Nam trd thanh nude cdng nghiep phat trien, thi cae thue the xa hdi nhu gia dinh, dong hg, lang xa va ciing vdi