Sáng tác văn học Việt Nam thời kỳ Đổi mới

(1)

Tổng thuật Hội thảo khoa học quốc gia:

“Sáng tác văn học Việt Nam thời kỳ Đổi mới:

thực trạng và triển vọng”

Lª H−¬ng Thñy^(*)

§Æng Th¸i Hµ^(**)

TiÕp nèi Héi th¶o khoa häc quèc gia “Ph¸t triÓn v¨n häc ViÖt Nam trong bèi c¶nh ®æi míi vµ héi nhËp quèc tÕ” (th¸ng 5/2014); nh»m tiÕp tôc ®i s©u ®¸nh gi¸, tæng kÕt nh÷ng thµnh tùu, h¹n chÕ cña thùc tiÔn s¸ng t¸c v¨n häc ViÖt Nam 30 n¨m ®æi míi, ngµy 28/5/2015,⁽ t¹i Hµ Néi, ViÖn V¨n häc ®·

tæ chøc Héi th¶o khoa häc quèc gia

“S¸ng t¸c v¨n häc ViÖt Nam thêi kú §æi míi: thùc tr¹ng vµ triÓn väng”. H¬n 70 tham luËn ®· ®−îc göi tíi Héi th¶o. C¸c b¸o c¸o tham luËn vµ ý kiÕn trao ®æi t¹i Héi th¶o ®· ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn cña ®æi míi v¨n häc, vÒ ®éi ngò s¸ng t¸c, nh÷ng hiÖn t−îng t¸c gi¶

t¸c phÈm tiªu biÓu, nh÷ng ®æi míi trªn ph−¬ng diÖn thÓ lo¹i, thµnh tùu vµ h¹n chÕ còng nh− kinh nghiÖm thÈm mü vµ bµi häc cña v¨n ch−¬ng thêi ®æi míi,...

Çc vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn s¸ng t¸c v¨n häc thêi kú §æi míi ®· ®−îc ®¸nh gi¸ vµ soi chiÕu tõ ®iÓm nh×n cña çc nhµ lý luËn phª b×nh còng nh− cña chÝnh lùc l−îng viÕt víi t− çch lµ nh÷ng chñ thÓ s¸ng t¹o.^(*

(*) TS., ViÖn V¨n häc.

(**) ThS., ViÖn V¨n häc.

1. §æi míi vµ nh÷ng tr¨n trë vÒ vÊn ®Ò ®æi míi Më ®Çu phiªn Khai m¹c, B¸o c¸o ®Ò dÉn x¸c ®Þnh, träng t©m cña héi th¶o lÇn nµy lµ ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ thùc tiÔn s¸ng t¸c v¨n häc ®æi míi. V× h¬n mäi lÜnh vùc kh¸c cña ®êi sèng v¨n häc, ®©y lµ lÜnh vùc n¨ng ®éng nhÊt, dÊu Ên ®æi míi hiÖn lªn râ nÐt nhÊt. T¹i ®ã b¹n ®äc nghe thÊy h¬i thë nãng hæi cña cuéc sèng, nh÷ng tri nhËn míi mÎ cña nhµ v¨n vÒ thÕ giíi, vÒ lÞch sö vµ con ng−êi, n¬i thai nghÐn vµ ph¸t lé nh÷ng t−

t−ëng mÜ häc míi, n¬i thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt sù nh¹y c¶m v¨n hãa cña nhµ v¨n.

§æi míi, héi nhËp chÝnh lµ nh÷ng tõ khãa quan träng nhÊt khi nãi vÒ v¨n häc tõ sau n¨m 1986.

Sù tr¨n trë vÒ vÊn ®Ò ®æi míi còng cã thÓ ®−îc thÊy ngay trong B¸o c¸o ®Ò dÉn héi th¶o: “Tõ sau c¸i mèc cña c«ng cuéc ®æi míi n¨m 1986, v¨n häc ViÖt Nam ®ang ë ®©u trªn b¶n ®å v¨n häc thÕ giíi, chóng ta ®· gãp thªm g× ®Ó lµm giµu cã h¬n di s¶n tinh thÇn cña nh©n lo¹i?”. Trªn tinh thÇn ®æi míi vµ tõ

®iÓm nh×n thêi ®¹i míi, nh÷ng yªu cÇu cña viÖc ®¸nh gi¸ v¨n häc ®æi míi ®ang cÇn ®Æt ra, ®ã lµ: thêi gian qua chóng ta

(2)

®· ®µo t¹o ®éi ngò v¨n nghÖ sÜ nh− thÕ nµo, viÖc qu¶ng b¸ v¨n häc ra sao, bao nhiªu t¸c phÈm ®Õn ®−îc víi c«ng chóng vµ v¨n häc ®æi míi ®· ®ãng gãp nh− thÕ nµo vµo viÖc h×nh thµnh b¶n lÜnh, t©m hån, trÝ tuÖ con ng−êi ViÖt Nam. Bªn c¹nh ®ã, theo c¸c ®¹i biÓu, còng cÇn quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ph¸t triÓn v¨n häc nghÖ thuËt ph¶i g¾n liÒn víi v¨n hãa, tù do s¸ng t¹o vµ d©n chñ.

Nªu bËt nh÷ng quan ®iÓm then chèt vÒ ®æi míi v¨n nghÖ, theo c¸c ®¹i biÓu,

®æi míi võa lµ quy luËt, võa lµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn x· héi. NhiÒu d©n téc trong lÞch sö th−êng cã nh÷ng cuéc ®æi míi quan träng thÓ hiÖn qua nh÷ng cuéc çnh m¹ng, duy t©n, c¶i çch,... ë thÕ kû XX, ViÖt Nam cã nh÷ng cuéc çch m¹ng mang tÇm thêi ®¹i. Sau 30 n¨m ®æi míi, x· héi l¹i ®ang tiÕn hµnh

®æi míi nhiÒu lÜnh vùc, nhiÒu ngµnh quan träng. Trong bèi c¶nh Êy, ®æi míi trong v¨n nghÖ cã nh÷ng thuËn lîi vµ khã kh¨n riªng. Tuy nhiªn, mét khi c«ng cuéc ®æi míi ®· cã ®−îc nh÷ng thµnh tùu cña nã, gi¸ trÞ bÒn v÷ng vµ v−ît thêi cña c¸i míi sÏ ®−îc kh¼ng

®Þnh. Cô thÓ h¬n, gi¸ trÞ cña c¸i míi n»m ë viÖc nã thÓ hiÖn ®−îc c¸i thiªng liªng, vÜ ®¹i vµ søc m¹nh cña d©n téc,

®ång thêi thÓ hiÖn mét c¸ch s©u s¾c truyÒn thèng, th©n phËn vµ søc m¹nh cña con ng−êi v−ît lªn trªn mäi chµ ®¹p

¸p bøc. TÝnh d©n téc vµ tÝnh nh©n v¨n, nh− thÕ, lµ mét ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó

®¸nh gi¸ ®óng ®¾n mäi c¸i míi vµ sù ®æi míi trong v¨n häc.

Mét ®iÒu ®¸ng l−u ý, theo c¸c ®¹i biÓu, lµ §æi míi vµ Héi nhËp lµ hai thêi kú kh¸c nhau. Khi ®¸nh gi¸, phª b×nh v¨n häc ®−¬ng ®¹i, cÇn ®Æt v¨n häc §æi míi trong tæng thÓ v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i (thÕ kû XX) ®Ó thÊy tÝnh kÕ

thõa vµ tÝnh chuyÓn ®æi (hoÆc ®øt ®o¹n) cña nã. §ång thêi, cÇn chó ý ®Õn c¸c mèc lÞch sö lín ®Ó ph©n kú lÞch sö vµ ph©n kú v¨n häc: 1945, 1975, 1986, 1995, 2000; g¾n víi hai cuéc chuyÓn ®æi m« h×nh v¨n häc: tõ trung ®¹i sang hiÖn

®¹i - ®Çu thÕ kû XX, tõ phong bÕ (trong khu vùc, phe) sang héi nhËp do t¸c ®éng cña toµn cÇu hãa vµ c¸ch m¹ng th«ng tin ®Çu thÕ kû XXI.

Coi tÝnh d©n chñ vµ tÝnh ®èi tho¹i trong tiÕp nhËn phª b×nh nh− lµ ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó cã thÓ thóc ®Èy v¨n häc kh«ng ngõng ®æi míi, theo c¸c ®¹i biÓu, v¨n häc ViÖt Nam tõ n¨m 1986 ®Õn nay cã nhiÒu thµnh tùu, song sù ®¸nh gi¸

nhiÒu khi rÊt ph©n t¸n, tr¸i chiÒu, phøc t¹p, nhÊt lµ viÖc vËn dông tiªu chÝ “®Þnh h−íng chÝnh trÞ t− t−ëng”. Kh«ng Ýt t¸c phÈm vÊp ph¶i vÊn ®Ò nh¹y c¶m chÝnh trÞ mµ bÞ lªn ¸n, cÊm ®o¸n, sau mét thêi gian, tÝnh nh¹y c¶m cña vÊn ®Ò suy gi¶m, t¸c phÈm l¹i ®−îc ®ãn nhËn. Tõ thùc tÕ ®ã, c¸c ®¹i biÓu ®Ò nghÞ, khi

®¸nh gi¸ v¨n häc nªn vËn dông tiªu chÝ

®Þnh huíng chÝnh trÞ trªn tinh thÇn v¨n hãa, tr¸nh ®Èy t¸c phÈm v¨n häc, do kh¸c biÖt vÒ néi dung so víi chÝnh trÞ, vµo ®Þa vÞ thï ®Þch, vµ cÇn t¹o ®iÒu kiÖn cho v¨n nghÖ ph¸t triÓn.

Tõ mét gãc nh×n kh¸c, cã ®¹i biÓu cho r»ng ®Ó v¨n häc ph¸t triÓn, ngay tõ n¨m 1986 ®· cã thÓ nãi ®Õn c«ng thøc 3 ch÷ T: TiÒn - Tù do - Tµi n¨ng. S¸ng t¹o lµ lµm nªn c¸i míi. Hay vµ míi lµ vÊn ®Ò chñ yÕu cña s¸ng t¹o v¨n häc. Tuy nhiªn, quan s¸t nÒn v¨n häc cña chóng ta cã nhiÒu c¸i “l¹” rÊt ®¸ng ®Ó ý. Kh¸c nh−ng

®õng lµm suy chuyÓn ®Õn ®−êng lèi v¨n hãa mµ §¶ng mong muèn, ®Þnh h−íng.

C¸i ®ã míi khã. V¨n häc nghÖ thuËt lµ lÜnh vùc s¸ng t¹o, ph¸t minh. Nh−ng nhµ v¨n ph¶i cã tµi, cã b¶n lÜnh...

(3)

Bµy tá quan ®iÓm xung quanh vÊn

®Ò ®æi míi hiÖn nay, cã ý kiÕn cho r»ng, sù ®æi míi rÊt ®¸ng tr©n träng nh−ng ch−a nhiÒu. Nh÷ng lý do cña t×nh tr¹ng nµy cã thÓ chØ ra nh−: hiÖn thùc cuéc sèng, ®êi sèng kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n hãa... Chøc n¨ng cña v¨n häc ph¶i lµ khai hãa v¨n minh, më ®−êng vµ chØ

®−êng, ph¶i lµm cho con ng−êi, v× con ng−êi; khai hãa bao giê còng lµ thiÓu sè vµ nªn ñng hé, nªn tranh luËn chø kh«ng thÓ quy chôp.

2. Thùc tiÔn ®æi míi d−íi gãc nh×n lý luËn - phª b×nh D−íi gãc nh×n cña lý luËn - phª b×nh, nhiÒu ®¹i biÓu tËp trung nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ thùc tiÔn s¸ng t¸c bëi nã lµ lÜnh vùc n¨ng ®éng nhÊt, ®ång thêi còng lµ lÜnh vùc cho phÐp chóng ta rót ra nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u ®Ó tiÕp tôc ®æi míi vµ ph¸t triÓn v¨n häc d©n téc trong kh«ng gian v¨n hãa ®−¬ng ®¹i.

NhiÒu ý kiÕn cho r»ng, c¸c tham luËn trong Héi th¶o ®· “mæ xÎ ®−îc kh¸

nhiÒu vÊn ®Ò nãng cña v¨n häc ®−¬ng

®¹i”. Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò g©y nhiÒu tranh luËn nhÊt, vµ ®ång thêi còng b¸m s¸t dßng ch¶y v¨n ch−¬ng trÎ ®−¬ng ®¹i nhÊt, ®ã lµ vÊn ®Ò v¨n häc thÞ tr−êng.

Trªn c¬ së kh¸i qu¸t kh¸i niÖm vµ lÞch sö dßng v¨n häc thÞ tr−êng t¹i Tp. Hå ChÝ Minh tõ tr−íc n¨m 1975, c¸c ®¹i biÓu còng ®· nªu lªn mét thùc tiÔn ®¸ng l−u ý: “cã rÊt nhiÒu ng−êi lo ng¹i vÒ dßng ‘v¨n häc thÞ tr−êng’ víi mçi cuèn b¸n vµi chôc v¹n b¶n, cã thèng kª cho thÊy, tõ n¨m 1995-2009, ba nhµ xuÊt b¶n chuyªn vÒ d¹ng s¸ch nµy ®· xuÊt b¶n kho¶ng 60% sè l−îng s¸ch t¹i Tp.

Hå ChÝ Minh. Cã nhiÒu ng−êi e ng¹i, ph©n v©n vµ cho r»ng ®ã lµ sù xuèng cÊp cña v¨n hãa ®äc”. Chñ yÕu dµnh cho nh÷ng ng−êi trÎ, ng−êi viÕt trÎ, ng−êi

®äc trÎ, ®Æc ®iÓm cña “v¨n häc thÞ

tr−êng” hiÖn nay lµ “néi dung kh¸ s¸o mßn” vµ “®¬n gi¶n vÒ nghÖ thuËt”, víi

“®Ò tµi t×nh yªu lµ chñ ®¹o, l·ng m¹n, bay bæng, xa rêi thùc tÕ”. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n quan träng dÉn

®Õn “c¬n sèt” cña dßng v¨n häc nµy ®ã lµ sù nhËp khÈu å ¹t cña v¨n häc ng«n t×nh Trung Quèc.

Tuy nhiªn, ®øng tõ phÝa nh÷ng ®éc gi¶ trÎ, ®Æc biÖt lµ ®éc gi¶ løa tuæi vÞ thµnh niªn, mét ý kiÕn kh¸c l¹i mang tÝnh ph¶n biÖn: “Kh«ng nªn ®¸nh gi¸

thÊp v¨n häc thÞ tr−êng. T«i tù hái kh«ng hiÓu ng−êi ta xÕp v¨n häc thÞ tr−êng vµ v¨n häc b¸c häc theo tiªu chÝ nµo. Khi nhµ v¨n viÕt t¸c phÈm th× nhu cÇu lín nhÊt lµ ®èi tho¹i víi ®éc gi¶, muèn b¸n s¸ch. §−îc c«ng chóng ®ãn nhËn th× thµnh c«ng, kh«ng ®ãn nhËn th× thÊt b¹i. T¹i sao ph¶i can thiÖp vµo thÞ tr−êng, nÕu lµ t¸c phÈm kh«ng cã gi¸ trÞ th× h«m nay ng−êi ta cÇn, mai ng−êi ta quªn. Theo t«i, ®ã lµ nhu cÇu cña ®éc gi¶, kh«ng ph¶i lµ chuyÖn cña çc nhµ qu¶n lý”. Nãi çch kh¸c, sù phñ nhËn tÊt c¶ çc t¸c phÈm ®−îc xÕp vµo h¹ng môc “v¨n häc thÞ tr−êng”, kh«ng g×

kh¸c, chÝnh lµ sù phñ nhËn vµ quay l−ng víi thÕ hÖ trÎ, víi nh÷ng ®ßi hái, nhu cÇu còng nh− t©m t− t×nh c¶m cña mét bé phËn c«ng chóng ®Çy tiÒm n¨ng trong bèi c¶nh v¨n hãa - x· héi ®−¬ng

®¹i. §ång t×nh víi quan ®iÓm nµy, cã ®¹i biÓu cho r»ng, v¨n häc lµ s¶n phÈm cña v¨n hãa, v× thÕ, ®iÒu tÊt yÕu lµ v¨n häc thêi ®¹i nµy còng ph¶i tu©n theo quy luËt cung-cÇu cña thÞ tr−êng. Kh«ng chØ vËy, “viÖc ®¸nh gi¸ thÊp v¨n häc thÞ tr−êng còng ®ång nghÜa víi viÖc ®ang

®øng ë mét hÖ gi¸ trÞ kh¸c ®Ó ®¸nh gi¸, v× thÕ mµ kh«ng thùc sù cã ®−îc mét c¸i nh×n kh¸ch quan”. Tõ ®iÓm nh×n cña mét ng−êi cÇm bót, nhµ v¨n Thiªn S¬n cho r»ng, thùc chÊt, mét trong nh÷ng

(4)

thµnh tùu ®¸ng kÓ cña v¨n häc h«m nay lµ ngµy cµng ®i vÒ phÝa thÞ tr−êng.

Thªm mét vÊn ®Ò kh«ng kÐm phÇn quan träng khi nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ v¨n häc sau ®æi míi, ®ã lµ vÊn ®Ò vÒ tÝnh trß ch¬i cña v¨n häc nãi riªng vµ nghÖ thuËt nãi chung. NhËn diÖn mét xu h−íng næi bËt cña ®êi sèng ®−¬ng ®¹i, c¸c ®¹i biÓu nhÊn m¹nh ®Õn xu h−íng

“trß ch¬i hãa” trªn mäi b×nh diÖn cña ®êi sèng x· héi, trong ®ã cã v¨n ch−¬ng.

C¨n cø vµo thùc tiÔn s¸ng t¸c th¬ ®−¬ng

®¹i, c¸c ®¹i biÓu ®· kh¸i qu¸t hãa ba kiÓu t¸c gi¶ - ng−êi ch¬i trong th¬ ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i. §ã lµ: KiÓu nhµ th¬ - kÎ tµi tö cã nhiÒu ®Æc ®iÓm nh− kÕ thõa tõ mÉu h×nh ng−êi tµi tö trong v¨n hãa truyÒn thèng, chñ tr−¬ng mét ®êi sèng h−íng ®Õn tù do tinh thÇn, nhËn thøc

®−îc b¶n chÊt trß ch¬i cña ®êi sèng vµ do ®ã lùa chän ch¬i nh− lµ c¸ch hiÖn sinh. KiÓu nhµ th¬ - trÎ th¬ g¾n liÒn víi sù m−în giäng, m−în ®iÓm nh×n cña trÎ th¬ trong sù ch¬i ®Ó nh×n nhËn, biÓu ®¹t thÕ giíi, ®−a th¬ ca vÒ víi chÊt duy c¶m vµ t− duy huyÒn tho¹i. KiÓu nhµ th¬

luyÖn ch÷ vµ nghÞch ch÷ kh¼ng ®Þnh t−

çch nghÖ sÜ cña m×nh trong çch øng xö víi ng«n tõ, hoÆc t¹o ra nh÷ng trß ch¬i ng«n tõ, h−íng ®Õn nh÷ng ®éc gi¶ ®Æc tuyÓn, hoÆc b«ng l¬n víi ng«n ng÷, víi nh÷ng khu«n mÉu thÓ lo¹i, ®−a th¬ hßa vµo dßng v¨n hãa ®¹i chóng. Xu h−íng trß ch¬i hãa ®êi sèng víi nh÷ng kiÓu h×nh t−îng t¸c gi¶ trªn ®©y ®· cho thÊy tiÕn tr×nh vËn ®éng cña th¬ ®−¬ng ®¹i h−íng ®Õn çi ç nh©n, sù duy c¶m, duy mü vµ c¶ tÝnh gi¶i trÝ. V¨n hãa ch¬i lµ m«i tr−êng cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn cña th¬ ca: th¬ chØ thùc sù trë nªn sèng

®éng, ®a d¹ng khi mét thø v¨n hãa ch¬i

®óng nghÜa ®−îc x©y dùng vµ b¶o vÖ.

§¸nh gi¸ mét c¸ch toµn diÖn sù ®æi míi vÒ v¨n xu«i trong nh÷ng n¨m ®Çu

thÕ kû, theo c¸c ®¹i biÓu, tr−íc hÕt cÇn kh¼ng ®Þnh: hoµn c¶nh sèng vµ viÕt cña ng−êi cÇm bót dï ch−a hÕt khã kh¨n, v−íng c¶n, nh−ng vÒ c¬ b¶n ®· kh¸c tr−íc rÊt nhiÒu. TiÒm lùc v¨n hãa cña ng−êi cÇm bót ®−îc n©ng lªn mét cÊp ®é

®¸ng kÓ, nhê mét lo¹t ®iÒu kiÖn thuËn lîi chñ quan còng nh− kh¸ch quan. Bªn c¹nh ®ã, cßn cã nh÷ng ý kiÕn, tham luËn

®¸nh gi¸ nh÷ng vËn ®éng trong ®êi sèng v¨n ch−¬ng ®−¬ng ®¹i; hay l−u t©m ®Õn mét m¶ng quan träng trong dßng ch¶y v¨n ch−¬ng nh−ng ch−a thùc sù ®−îc quan t©m, ®ã lµ c¸c nhµ viÕt phª b×nh;

hoÆc quan t©m ®Õn mèi quan hÖ gi÷a v¨n ch−¬ng vµ chÝnh trÞ;...

3. §æi míi vµ ®iÓm nh×n tõ bªn trong (tõ lùc l−îng s¸ng t¸c)

§óng nh− kh¼ng ®Þnh trong B¸o c¸o

®Ò dÉn: “cuéc héi th¶o lÇn nµy ®Æc biÖt coi träng vµ muèn l¾ng nghe ý kiÕn cña c¸c nhµ v¨n vÒ quan niÖm cÇm bót còng nh− nh÷ng tr¨n trë, kh¸t väng s¸ng t¹o cña hä”, rÊt nhiÒu tiÕng nãi cña nh÷ng ng−êi cÇm bót trong t− c¸ch lµ nh÷ng chñ thÓ s¸ng t¹o ®· ®−îc thÓ hiÖn qua nh÷ng chia sÎ, trao ®æi vÒ nh÷ng tr¶i nghiÖm s¸ng t¸c cña chÝnh b¶n th©n m×nh trong bèi c¶nh ®æi míi vµ héi nhËp.

Tr¶i nghiÖm cuéc ®êi còng nh− kinh nghiÖm v¨n ch−¬ng cña mét nhµ v¨n cã thÓ ®−îc thÊy hÕt søc râ nÐt qua nh÷ng chia sÎ cña nhµ v¨n NguyÔn Huy ThiÖp vÒ t¸c phÈm “T−íng vÒ h−u” cña «ng.

Nhµ v¨n ®· ®−a ®Õn c¸i nh×n kh¸i qu¸t h¬n vÒ c¸c t¸c phÈm v¨n häc thêi §æi míi; ®ång thêi lµm râ vÊn ®Ò “®æi míi”

trªn c¶ hai ph−¬ng diÖn néi dung vµ h×nh thøc: “Mét lµ vÒ h×nh thøc: §©y lµ t¸c phÈm ®Æc s¾c cã tÝnh chÊt b¹o ®éng vÒ ng«n ng÷ (t«i dïng kh¸i niÖm b¹o

®éng vÒ ng«n ng÷ ®Ó chØ chung cho c¶

(5)

mét thÕ hÖ nhµ v¨n ®æi míi cïng thêi nh− Ph¹m ThÞ Hoµi, B¶o Ninh, NguyÔn Quang ThiÒu, Hå Anh Th¸i, NguyÔn B×nh Ph−¬ng, Phan ThÞ Vµng Anh, NguyÔn ViÖt Hµ, L¹i V¨n Long, §ç Ph−íc TiÕn, §ç Hoµng DiÖu, NguyÔn Ngäc T−,v.v...). Hai lµ vÒ néi dung: §©y lµ t¸c phÈm ®Æc s¾c ®−a ®−îc “®¹o” vµo néi dung t¸c phÈm v¨n häc. “§¹o” ®©y nªn hiÓu lµ con ®−êng tù nhiªn, con

®−êng tho¸t hiÓm, con ®−êng sèng sãt, con ®−êng hy väng. Nã lµ tr¨m ngµn s¾c th¸i trong cuéc sèng b×nh th−êng cña con ng−êi ta nh− sinh, l·o, bÖnh, tö, ¸i, è, hØ, né, dôc, −u, l¹c,v.v... Gièng nh− lêi trong bµi h¸t “Mïa xu©n ®Çu tiªn” cña V¨n Cao: ngµy b×nh th−êng, mïa b×nh th−êng, khãi bay trªn s«ng, gµ g¸y bªn s«ng, ng−êi biÕt th−¬ng ng−êi, ng−êi biÕt yªu ng−êi... DÊu hiÖu nhËn biÕt ®Çu tiªn cña “®¹o” lµ nô c−êi, sau ®ã lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña t×nh yªu th−¬ng víi lßng ch¼ng nì, tÝnh nh©n v¨n,v.v...”

(NguyÔn Huy ThiÖp, T«i viÕt truyÖn...).

VÒ thÓ lo¹i t¶n v¨n, nhµ th¬ Y Ph−¬ng còng ®· chia sÎ nh÷ng tr¨n trë cña m×nh trong qu¸ tr×nh s¸ng t¹o, tõ viÖc s¸ng t¸c mét t¸c phÈm, ®Õn viÖc lµm míi chÝnh m×nh qua viÖc theo ®uæi mét thÓ tµi v¨n häc: “T¶n v¨n cã tù bao giê? Ranh giíi cña thÓ ‘tiÓu ký’ nµy ®·

®−îc níi réng vÒ thÓ lo¹i, phong phó, ®a d¹ng vÒ ®Ò tµi, chñ ®Ò, tinh tóy vÒ néi dung, ng¾n gän, hµm xóc vÒ c©u ch÷.

T¶n v¨n rÊt gÇn víi th¬. T¶n v¨n ®øng gi÷a th¬ vµ truyÖn ng¾n... T¶n v¨n lµ mét thÓ lo¹i míi trong sù nghiÖp v¨n ch−¬ng cña t«i” (Y Ph−¬ng, §i t×m thÓ t¶n v¨n).

VÒ th¬ ®æi míi, c¸c ®¹i biÓu cho r»ng, trong thÕ kû XXI - kû nguyªn kinh tÕ tri thøc, “th¬ ®ãng vai trß tiªn phong trong

®æi míi v¨n häc”. §æi míi th¬ lµ tù th©n

cña s¸ng t¹o th¬ ca, vµ c¸c nhµ th¬ thÕ hÖ trÎ h«m nay cÇn ph¶i ®−îc ®¸nh gi¸

cao v× sù t¸o b¹o cña hä trong viÖc “®−a

®Õn mét t− duy th¬ kh¸c h¼n víi nh÷ng con sãng ®ång ca triÒn miªn mét thêi”.

§Ó khuyÕn khÝch nh÷ng ng−êi cÇm bót,

®Ó thùc sù cã ®−îc mét nÒn v¨n häc n¨ng

®éng kh«ng ngõng tù lµm míi, ®ßi hái ph¶i cã mét sù ®a chiÒu vÒ quan ®iÓm, vÒ thÈm mÜ, vµ mét sù phèi hîp hµi hßa gi÷a nhµ n−íc - v¨n nghÖ.

Th¼ng th¾n x¸c ®Þnh th¸ch thøc lín

®èi víi c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬ trong thêi kú §æi míi, ®ã lµ c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng, nhµ th¬ trÎ Vi Thïy Linh nhËn

®Þnh: Th¬ ca nãi riªng hay v¨n häc nãi chung kh«ng thÓ tr¸nh khái viÖc bÞ ¸p lùc cña ®êi sèng thÞ tr−êng chi phèi. Vµ bÊt cø mét ng−êi viÕt nµo còng kh«ng thÓ tån t¹i bªn ngoµi c«ng chóng cña m×nh. Kh«ng chØ lµ mét nhµ th¬, Vi Thïy Linh cßn lµ mét ng−êi cã nhiÒu kinh nghiÖm trong viÖc xuÊt b¶n vµ qu¶ng b¸ th¬, ®−a th¬ ®Õn gÇn h¬n víi líp “c«ng chóng tinh hoa” còng nh− tíi gÇn víi nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c (tr×nh diÔn th¬, s©n khÊu hãa th¬,v.v...).

Nhµ th¬ trÎ kh«ng ng¹i ngÇn kh¼ng

®Þnh: “T«i t×m kiÕm thÞ tr−êng, t«i ph¶i c¹nh tranh nh−ng t«i kh«ng viÕt thÞ tr−êng, t«i t×m kiÕm ®éc gi¶ tinh hoa trÝ thøc”. C¸c nhµ v¨n, nhµ th¬ ®−¬ng

®¹i cÇn ph¶i “xung kÝch, n¸o ®éng, quyÕn rò vµ bít hÌn nh¸t h¬n” ®Ó ®ñ kh¶ n¨ng thÝch nghi vµ tån t¹i trong mét bèi c¶nh x· héi - v¨n hãa míi. Mét sè ý kiÕn kh¸c còng ®ång quan ®iÓm khi cho r»ng, tÝnh gîi më, sù th¾t nót më nót, viÖc x©y dùng nh÷ng t×nh tiÕt bÝ Èn, cao trµo,v.v... lµ nh÷ng yÕu tè cã thÓ gióp nhµ v¨n cuèn ng−êi ®äc vµo víi nh÷ng trang viÕt. V¨n häc, nh− thÕ, d−íi c¸i nh×n cña mét bé phËn nhµ v¨n

®−¬ng ®¹i, ®· thùc sù cã thÓ ®−îc coi

(6)

nh− mét thø hµng hãa trong ®êi sèng kinh tÕ thÞ tr−êng.

Tuy nhiªn, viÖc ®¸nh gi¸ thùc tiÔn s¸ng t¸c v¨n häc ngay trong dßng ch¶y kh«ng ngõng biÕn chuyÓn cña nã kh«ng hÒ lµ mét ®iÒu dÔ dµng. Bµy tá nçi lo ng¹i vÒ nÒn v¨n häc ®−¬ng ®¹i, cã nhµ th¬ cho r»ng: “Chóng ta cã v¨n ch−¬ng vµ cã c¶ r¸c r−ëi, r¸c v¨n ch−¬ng ®ang h¬i nhiÒu, r¸c ph¸ nhµ v¨n, ph¸ ®éc gi¶, tÊn c«ng ban gi¸m kh¶o nh−ng ch−a thÊy ai dän r¸c”. §ã lµ nçi tr¨n trë ®Çy tr¸ch nhiÖm cña mét ng−êi viÕt, võa víi c¸i nh×n trong cuéc cña mét ng−êi trùc tiÕp s¸ng t¸c, võa tù gi¸n c¸ch m×nh ra

®Ó cã ®−îc sù ®¸nh gi¸ x¸c ®¸ng vµ kh¸ch quan vÒ thùc tiÔn v¨n ch−¬ng

®−¬ng ®¹i. C¸i nh×n mang tÝnh phª ph¸n nµy kh«ng ph¶i lµ mét sù phñ nhËn gi¸ trÞ cña v¨n ch−¬ng ®æi míi mµ

®óng h¬n lµ sù ®¸nh thøc tr¸ch nhiÖm vµ l−¬ng t©m ng−êi cÇm bót. §æi míi kh«ng cã nghÜa lµ l·ng quªn nh÷ng gi¸

trÞ cò, ng−îc l¹i, viÖc ®Þnh gi¸ l¹i vµ ph¸t huy nh÷ng thµnh tùu trong qu¸

khø còng lµ mét nÒn t¶ng quan träng cho sù ®æi míi v¨n häc. “ViÖc ®Þnh gi¸

l¹i t¸c phÈm vµ ®¸nh gi¸ l¹i t¸c gi¶ rÊt cÇn, dï sÏ ch¹m vµo nçi ®au nh−ng chóng ta buéc ph¶i minh oan cho ng−êi viÕt, kh«i phôc l¹i gi¸ trÞ v¨n ch−¬ng tr−íc c¸ch m¹ng” (Vò QuÇn Ph−¬ng,

§æi míi nh−…).

KhÐp l¹i Héi th¶o, c¸c ®¹i biÓu mét lÇn n÷a nhÊn m¹nh lÏ tÊt nhiªn cña sù

®æi míi trong v¨n häc, ®ång thêi còng

®−a ®Õn mét c¸i nh×n réng vÒ mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ v¨n hãa. Trong hiÖn thùc cña ®êi sèng th¬ ca ViÖt Nam

®−¬ng ®¹i cã ba nhãm nhµ th¬: “Nhãm thø nhÊt: yªu v¨n ho¸ d©n téc nh−ng phÇn lín chØ hiÓu v¨n ho¸ d©n téc trªn bÒ mÆt h×nh thøc chø kh«ng ph¶i lµ b¶n

vµ Nhãm thø ba: HiÓu ®óng b¶n chÊt cña v¨n ho¸ d©n téc vµ b¶n chÊt thêi ®¹i vµ ®ang tõng b−íc lµm ra nh÷ng s¶n phÈm mang tÝnh thêi ®¹i trªn nÒn t¶ng v¨n ho¸ d©n téc”. G¾n víi ®æi míi, c¸c

®¹i biÓu cho r»ng nh÷ng s¸ng t¸c cña nh÷ng ng−êi viÕt thuéc nhãm thø ba lµ

®Æc biÖt ®¸ng coi träng, bëi ë nh÷ng t¸c phÈm cña hä: “vÉn thiªn nhiªn ViÖt, vÉn con ng−êi ViÖt, vÉn phong tôc ViÖt, vÉn nh©n nghÜa ViÖt, vÉn x· héi ViÖt, nh−ng

®−îc hiÖn ra trong mét ng«n ng÷ míi, h×nh t−îng míi, biÓu t−îng míi,... Hä ®·

vµ ®ang kh¸m ph¸ ra nh÷ng vÎ ®Ñp ViÖt cßn Èn giÊu ®Ó lµm giµu thªm v¨n ho¸

* * *

TiÕp cËn, soi chiÕu thùc tiÔn s¸ng t¸c v¨n häc tõ ®iÓm nh×n cña çc nhµ lý luËn phª b×nh còng nh− cña chÝnh chñ thÓ s¸ng t¹o, çc tham luËn göi tíi Héi th¶o lÇn nµy ®· ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò cña lý luËn vµ thùc tiÔn s¸ng t¸c v¨n häc thêi kú §æi míi. Çc tham luËn ®·

bµn vÒ sù ®æi míi v¨n häc tõ ph−¬ng diÖn chñ thÓ s¸ng t¹o, vÊn ®Ò sinh th¸i trong v¨n häc, vÊn ®Ò v¨n häc thÞ tr−êng, vÒ v¨n häc n÷ vµ khuynh h−íng n÷ quyÒn, v¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh, v¨n häc d©n téc thiÓu sè, v¨n häc thiÕu nhi, vÊn ®Ò ®æi míi v¨n häc trªn ph−¬ng diÖn thÓ lo¹i, vÒ nh÷ng hiÖn t−îng t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm,... cña v¨n häc thêi kú

§æi míi.

Víi nh÷ng tham luËn vµ th¶o luËn s«i næi, tr¸ch nhiÖm vµ ®Çy t©m huyÕt, Héi th¶o ®· thµnh c«ng tèt ®Ñp. Thµnh c«ng nµy thÓ hiÖn c¶ ë sè l−îng tham luËn còng nh− tÝnh vÊn ®Ò ®· ®Æt ra.

(7)

Tinh thÇn chung cña Héi th¶o lµ kh¼ng

®Þnh v¨n häc ViÖt Nam lµ nÒn v¨n häc nh©n v¨n, mang t− t−ëng tiÕn bé cña thêi ®¹i, cã ý thøc gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c d©n téc, ®ång thêi lu«n h−íng

®Ó lµm míi chÝnh m×nh vµ héi nhËp quèc tÕ

C¸c tham luËn trÝch dÉn

1. L¹i Nguyªn ¢n, V¨n häc ®æi míi hay lµ sù thøc tØnh nöa vêi cña mét líp nhµ v¨n.

2. PGS.TS. NguyÔn §¨ng §iÖp, B¸o c¸o

®Ò dÉn: S¸ng t¸c v× sù phån vinh cña nÒn v¨n häc míi.

3. GS. Hµ Minh §øc, Mét vµi suy nghÜ vÒ ®æi míi trong v¨n nghÖ.

4. TS. TrÇn Ngäc HiÕu, Xu h−íng trß ch¬i hãa ®êi sèng vµ kiÓu t¸c gi¶ - ng−êi ch¬i trong th¬ ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i.

5. GS. Phong Lª, V¨n häc ViÖt tõ ®æi míi

®Õn héi nhËp, nh×n tõ lùc l−îng viÕt.

6. PGS.TS. Vâ V¨n Nh¬n, V¨n häc thÞ tr−êng ë Thµnh phè Hå ChÝ Minh.

7. Vò QuÇn Ph−¬ng, §æi míi nh− më cöa.

8. Y Ph−¬ng, §i t×m thÓ t¶n v¨n.

9. PGS.TS. NguyÔn H÷u S¬n, C¸c nhµ v¨n viÕt phª b×nh thêi ®æi míi.

11.PGS.TS. TrÇn H÷u T¸, V¨n xu«i ViÖt Nam 15 n¨m ®Çu thÕ kû XXI – mét vµi ghi nhËn.

12.NguyÔn Träng T¹o, §æi míi vµ ®æi míi th¬.

13.NguyÔn Huy ThiÖp, T«i viÕt truyÖn

“T−íng vÒ h−u”.

14.NguyÔn Quang ThiÒu, §æi míi chÝnh lµ h¬i thë.

(TiÕp theo trang 20)

6. Ph¹m Minh HuyÒn, NguyÔn V¨n Huyªn, TrÞnh Sinh (1987), Trèng

§«ng S¬n, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi.

7. Malcom F. Farmer (1969), “Origin and Development of Water Craft”, Anthropological Journal of Canada, 7(2).

8. Pierre Paris (1955), Esquisse d'une Ethnographie, Navale des Peuples Annamites, Rotterdam.

9. Robert Heine Geldern (1972), American Metallurgy and the Old World, Early Chinese Art and its Possible influence in the Pacific Basin, Vol. 3, Taiwan.

10.Vò H÷u San (1999), BiÓn §«ng - N¬i khai nguyªn hµng h¶i, LÞch sö thuyÒn bÌ ViÖt Nam, Vuhuusan’s Water World.

11.TrÞnh Sinh (2012), “BÌ m¶ng SÇm S¬n v−ît Th¸i B×nh D−¬ng”, B¸o Lao

®éng, ngµy 02/12/2012.

13.William Meacham (1984), “On the improbability of Austronesian origins in South China”, Rewiew Asian Perspectiwe, Volume 25.